KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMİ RYOLCULUK VII

KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMİ RYOLCULUK VII ZIYA GÜREL Düş manı yurdumuzdan kovacağı mı za öyle inarnyorduk ki, her çeş it çalış ma ve her davranış, bu amacı gerçekleş tirmeğ e yönelik olduğ u oranda bir anlam kazanı yordu. Demiryolları Idaresi de, her biri baş lı başı na bir idareyi uğ raş tı rmağ a yetecek büyüklükteki iş lerinin yanı nda, ileride, Ordumuzun geri alacağı yerlerde düş manı n tahrip ederek bı rakacağı demiryolu ş ebekesinin onarı lması problemini, günlük iş lerinin ortaya çı karmakta olduğ u sorunlardan daha önemli görüyor, bunun için "çaresizlik içinde bir takı m tedbirler" almayı tasarlı yordu. Cephe gerisi hazı rlı kları : Demiryolları Idaresinin bir sorusuna karşı lı k olarak gönderdiğ i 21.12.337 tarihli yazı sı nda Garp Cephesi Kumandanlığı ; düş manı n geri çekilirken tahrip etmiş olduğ u yerlerden Çay-Büyük Çobanlar arası onarı mı nı n yeter olduğ unu bildirmekte; Büyük Çobanlar istasyonundan daha ileride bir yer olan Karaarslan denilen yere kadar olan bölümün malzemesinin gerideki bir istasyonda depo edilmesini rica etmektedir. Büyük Çobanlar istasyonunun Afyon Karahisar'a kadar mesafesi 20 kilometredir. Düş man, Afyon Karahisar'dan 6-7 km. ileride demiryolu ray ve traverslerinden kendine "tahkimat" yapmış tı r. Böyle olunca, Büyük Çobanlar istasyonu dahi düş man mevzilerine 13 km. yakı n bulunduğ undan, demiryolunun, ondan daha ilerideki bir yere, Karaarslan denilen yere uzatı lması elbette sakı ncalı olacaktı r. Nitekim; önceden verilen emirde Çay'dan Çobanlara giden hattı n tam olarak onarı mı istenildiğ i halde, onarı mı n sonradan Büyük Çobanlar istasyonuna 5 km. kala, Kumarallı denilen yerde durdurulması istenmiş tir. Yol Dairesinin U. Müdürlüğ e bu konu üzerindeki yazı sı nda; Kumrallı 'da onarı mı n durdurulduğ u, eldeki malzemenin Akş ehir'e taşı nması na giriş ildiğ i, Kumrallı 'dan B. Çobanlar'a kadar olan kı sı m için yeter kupon ray ve travers bulunduğ u, Çobanlar istasyonunda aletlerin tamam olduğ u söz konusu edilmektedir. Garp Cephesinin özellikle sorduğ u onarı m zamanı nı hesaba vurarak; günde beş yüz metre onarı m yapa- Belleten C. LI, 54

850 ZIYA GÜREL bildiğ ine göre; hattı n 5 km. tutan Kumrallı - B. Çobanlar kı smı nı n on günde onarı lacağı nı bildiren Yol Dairesi Reisi; 20 kilometrelik B. Çobanlar- Afyon arası nı n kı sa bir zamanda onarı lması mn ise eldeki raylarla kuponları n delinerek hazı rlanması na bağ lı olduğ unu; öte yandan bu kesimde bir metrelik on köprü ile 3, 2, 3, 4 metrelik dört köprünün yı kı lmış olabileceğ inin de göze alı narak, gerekli kereste ve malzemenin ş imdiden tedarikine giriş ildiğ ini; mühendis Necip Bey'in Akş ehir'de kupon yaptı rmakla uğ raş acağı m bildirmektedir. 5 Ş ubat 338 tarihli yazı sı nda U. Müdür, bir ay hazı rlığı n yapı l- ması ndan sonra 25 km. tutan Kumrallı -Afyon Karahisar hattı nı n, gerektiğ inde onbeş günde onarı labileceğ i Garp Cephesi Kumandanlığı na bildirilmiş olduğ undan "görüş üldüğ ü üzere" denilerek buna göre hazı rlı k yapı lması nı Yol Dairesi Reisliğ ine bildirmektedir. Kumrallı -B. Çobanlar arası malzemesi kağ nı arabalariyle belli yerlerde toplattı rı larak iş katarlariyle geriye getirtilmiş tir. Bütün dikkatler, Kumrallı -B. Çobanlar-Afyon Karahisar hattı onarı mı üzerine toplanmış tı r. 16 Nisan 338 de Garp Cephesi, hattı n gerektiğ inde Kumrallı rampası ndan Afyon Karahisar'a kadar ne kadar zamanda yapı labileceğ ini yeniden sormuş tur. Ertesi günü ş ifre ile verilen karşı lı kta, beş günü hazı rlı k olmak üzere, bu onarı mı n yirmi günde yapı labileceğ i bildirilmiş tir. Bu yazı da, idarece sağ lanması na olanak bulunmı yan beş yüz telgraf direğ i ile 50 km. telgraf teli ve bin tane mücerrit eksiğ inin bulunduğ u da bildirilmiş, özellikle de Azarı köy dekovil hattı nı n uzatı lması nda Kumrallı -Afyon geniş hat malzemesinin kullanı lması nı n sürüp sürmeyeceğ i sorulmuş tur. Garp Cephesinden gelen 16.4.338 tarihli karşı lı k yazı da; elde bulunan geniş hat malzemesinin Azarı Dekovil hattı nı n uzatı lması nda kullanı lacağı, Kumrallı -Afyon onarı mı baş layı nca, gerek bu malzemenin gerekse amele taburunun hemen Kumrallı -Afyon hattı na taşı nabileceğ i; bu hat için telgraf malzemesinin Cephe'ce hazı rlattı rı lmakta olduğ u bildirilmektedir. 2 ı Nisanda Demiryolları U. Müdürü, Kumrallı -Çobanlar-Afyon hattı onarı mı iş ini konuş mak üzere G.C. Karargahı na çağı rı lmış tı r. 24.4.338 tarihli G. Cephesi ş ifresinde Kumrallı -Çobanlar arası onarı mı na hemen baş lanacağı, bunun en kı sa bir zamanda bitirilmesi gerektiğ i, B. Çobanlar ilerisinde bulunan kı rı k rayları n toplattı rı lması için U. Müdürlük emrine bir kağ nı kolu verileceğ i bildirilmektedir. Kumrallı 'dan B. Çobanlar'a kadar olan kı smı n onarı mı na hemen baş lamlmış, bu iş den Nafia Vekaletine de haber verilmiş tir.

Olası lı kları Gözetme: KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMIRYOLCULUK 851 İş in başı nda olanları n en uzak olası lığı göz önüne alarak ona göre davranmağ a çalış tı kları nı görmekteyiz. Nafia Vekaletinin bir yazı sı na karşı lı k olan yazı sı nda U. Müdür Behiç Bey; Çay-B. Çobanlar kesiminin Çay istasyonunun 21,5 km. batı sı ndaki Kumrallı 'ya kadar olan onarı mı nı n, önceden Afyon-Uş ak- hattı ndan çı karı lmış raylarla 1 yapı lmakta iken, cephe civarı nda tam raylarla onarı m yapı lması nı sakı ncalı gördüklerinden, G. Cephesinin de uygun bulması ile ondan sonra tahrip edilmiş rayları n kesilmesi ile yapı ldığı nı, bu onarı m çok sağ lam yapı lmış olduğ undan trenlerin 20 km. hı zla gidebilmelerine elveriş li olduğ unu bildirmektedir. Bu; olası lığı olan her ş eyi gözönüne almayı gerekli bulan bir düş ünce tarzı nı belirtmektedir. Erkânı Harbiyyei Umumiye'nin 25.5.338 tarihli yazı sı, daha ileri zamanları da gözönüne getirmektedir. Bu yazı nı n başı nda; Anadolu hatlariyle Izmir hatları nı n "düş manı n gerek harben ve gerekse harpsiz uzaklaş tı rı lması halinde" 2 tarafı mı zdan süratle onarı lması ve iş letilmesinin önemine değ inilmektedir. Bu nedene dayamlarak malzeme ve memur ihtiyacı nı n ş imdiden düş ünülmesi gerektiğ i ileri sürülen bu yazı da; Yurdumuzun baş ka yerlerinde gereksiz sayı lacak hatları n, geri alı nacak toprakları mı zdaki onarı mları yapmak amaciyle sökülerek bu alanda kullanı lmaları nı zorunlu görmekte bu nedenle bunları n ş imdiden belirlenmesi istenilmektedir. Memurlar bakı mı ndan da, "Dersaadet" te bulunan ş imendifer memurları ile sanatkârları getirtmekle birlikte, askerlik yaşı nda olanları nı n ş imdiden ş imendifer taburuna alı narak, açı lacak yerlerde memur gibi çalış tı rı lmaları nı öneren bu yazı da, bir yandan da erler içinde yetenekleri belirgin ve okur-yazar olanları n ş imendifer taburuna alı narak burada yetiş tirilmelerinin Idarece sağ lanması istenilmektedir. Mayı s ayı sonundaki bu yazı ya 18 Ağ ustos'ta verdiğ i karşı lı kta D. U. Müdürlüğ ü; Nafia Vekâletinden E.H. Umumiyye çekilen ve birer suretleri Idareye gönderilmiş bulunan iki telgraftan baş ka bu alanda hiç bir sonuç alı namadığı nı bildirmektedir. Bu iki telgraftan 31.7.338 tarihli olanı nda, düş manı n kovulduğ u yerlerdeki hatları n onarı mı için gerekli görülen 150 km. ray, travers ve öteki malzemenin yaklaşı k tutarı nı n iki milyon ikiyüz bin 1 "Üçüncü Yunan taarruzu hissedildiğ i vakit yirmi kilometre kadar Uş ak hattı rayları sökülmeğ e baş lanı lmış, kı smen Ankara kı smen Konya hattı na sevkedilmiş tir," (271. def. 133. Say.) 2 Vekiller Heyeti içinde ve onun reisliğ ini yapan E.H. Umumiye Reisliğ ine göre o sı ralarda düş manı n savaş sı z uzaklaş tı rı lması olası lığı nı n da belirmiş olduğ u anlaşı lmaktadı r.

852 ZIYA GÜREL lira olduğ u, böyle büyük bir paranı n ödenmesine hâl-i mali-i Devletin ( = Devletin mali durumunun) kesin olarak elveriş li olmadığı nı n Erkanı Harbiye'nin ve Müdafaai Milliye'nin dikkat nazarı na konulması na ve durumun ilgili makamlara da bildirilmesine Vekiller Heyetince 27.7.338 tarihinde karar verildiğ i, ancak; bundan ayrı olarak bulon ve cebire gibi küçük aksamı n satı n alı nması için istenilen 8o bin liranı n Demiryolları İ daresinin askeri taşı malardan oluş muş alacağı ndan mahsup edilmek üzere acele verilmesinin Maliye Vekâletine tebliğ inin ayrı ca kararlaş tı rı ldığı bildirilmektedir. Düş manı n ister savaş la, ister savaş sı z olarak yurdumuzdan uzaklaş tı rı lması nda, eli altı ndaki demiryolları nı tahrip edeceğ i olası lığı na göre istenilen iki milyon ikiyüz bin lira tutan ı 5o kilometrelik ray ve öteki malzemenin satı n alı nması na Devletin mali durumunun kesin olarak elvermediğ i hususunun Vekiller Heyetince saptandığı görülmektedir. Ancak, bu durum, ordumuzun harekete geçmesinden bir ay önce konuş ulmuş ve kararlaş tı rı lmış tı r. Bu para bulunup hemen verilseydi dahi bu malzemenin hemen bulunması na koş ullar elveriş li değ ildi. Demiryolları U. Müdürlüğ ü, daha önce Erkanı Harbiyye'nin önerdiğ i yurt içinde kullanı lmayan rayları n sökülmesi iş ini de araş tı rmış tı r. Nafia komiseri ile hat askeri komiseri, birlikte imza ettikleri 27.7.338 tarihli bir telgrafta, Fransı z askeri hat komiserliğ i dosyaları nda görüp inceledikleri bir rapora dayanarak Mamure yöresinde hat durumunu bildirmektedirler. Buna göre, Mamure istasyonundan köprüler kesimine kadar ı o km. lik, Mamure-Osmaniye arası nda yine ı o kilometrelik hattı n sökülüp kolayca taşı nabilir olduğ unu, özellikleri dolayı siyle bu Bağ dat tipi rayları taşı yabilecek vagonlardan Adana'da ancak beş adet bulunduğ unu, rayları n indirileceğ i yerlerde de özel tertibat alı nması gerektiğ ini anlamaktayı z. U. Md. Behiç Bey'in tasarlamalarz: Behiç Bey, 14 Ağ ustos tarihli olup E.H.U. nin 31.7.338 tarihli yazı sı na karşı lı k olan yazı sı nda tasarladı kları nı açı klamaktadı r: Düş manı n bı rakacağı hatları n ne ş ekilde olacağı nı bilememekle birlikte, önce çözülecek sorunun ray olduğ unu bildirerek bunun için tasarladı kları m açı klamaktadı r. U. Md. bu yazı sı nda, Osmaniye- Meydanı ekber kesimini ele almış, buralardaki doksan kilometrelik rayları n kaldı rı lması nı, Osmaniye ile Meydanı ekber arası nda epeyce tahribat olduğ undan, bu yerlerin, rayları geçirecek surette onarı lmaları nı, bu rayları n sökülmesi için Fransı z İ daresiyle bir anlaş ma yapı lması nı ve taşı ma iş inin güçlüğ ü nedeniyle, gecikmeden bu iş e ş imdiden baş lanı lması nı ileri sürmektedir.

KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMIRYOLCULUK 853 Elde edilecek bu raylar da yetmediğ inde, Eskiş ehir-afyon kı smı nı onardı ktan ve Ankara'daki makine ve vagonları bu tarafa aldı ktan sonra, Ankara'dan Polatlı 'ya kadar olan doksan kilometrelik rayı kaldı rarak bunun yerine dekovil rayları döş emeyi tasarladığı nı dp bildirmektedir. U. Müdür bu yazı sı nı n 4. fı krası nda, idare'nin o sı radaki varlığı nı da açı klamaktadı r. Ele geçecek kesik rayları birbirine bağ lamak için gerekli olan bulon ve cebirelerin; telgrafteli ve mücerridlerinin, makas tertibatı gibi malzemenin ş imdiden Avrupa'dan getirtilmesi iş ine giriş ilmesini istemektedir. "Çünkü" dedikten sonra, yapı lan hesaplara göre hattı n bu cihetten "ancak Afyon", Ankara cihetinden de Sarı köy-beylikahı r arası nda 295. km. ye kadar" onarı labileceğ ini bildirmekte, "ilerisi için hiç bir nevi malzememiz mevcut değ ildir" demektedir. Cebire ve bulon alı nması için gerekli 8o bin liralı k ödenekten umudunu kesen U. Müdür Behiç Bey, Fevzi Paş a ile görüş tükten sonra, Adapazarı iş letmesine "harp telgrafı dı r" iş aretli ve 15 ağ ustos 338 tarihini taşı yan bir ş ifre telgraf çekmiş tir. Taarruzumuzdan on bir gün önce çekilen bu telgrafı nda U. Müdür, Lefke ile Bilecik arası ndaki hattı n cebire ve bulonları nı n burada kullanı lmak üzere sökülüp gönderilmesini "Erkâm Harbiyyei Umumiyye Reisi Paş a Hazretleri emir buyurdular" diyerek istemekte ve ne kadar zamanda kaç kilometrelik cebire ve bulon sökülebileceğ ini sormaktadı r. Adapazarı İş letme Müdürü 2 1.8.38 tarihli karşı lı k telgrafı nda, Lefke'den ileriye yirmibeş kilometrelik hatta bulon ve cebirelerin sökülmeğ e baş lanı ldığı nı, bunları n bir ay sonra Izmit'de yüklemeğ e hazı r bulundurulabileceğ ini bildirdikten sonra: "İ zmit körfezinde dün bir Yunan torpidosu Fransı z bandı ralı bir vapuru zaptetmiş tir" demektedir. Bu gibi malzemenin Haydarpaş a'ya gönderilmesinin de dikkati çekeceğ ini hesaplamakta olan İş letme Müdürü Fuat Ziya Bey, bunları "Karadeniz'- den küçük parçalar halinde" sürekli olarak göndermeğ i yeğ lediğ ini de bildirmektedir. Bu gibi tasarlamalar; düş manı n Sakarya savaşı ndan sonra çekilirken yaptığı gibi, yurdumuzdan uzaklaş tı rı lı rken de eli altı ndaki demiryolları nı büsbütün bozup parçalayacağı olası lığı na karşı duyulan derin kayguları n bir sonucu olarak görünmektedir. Bir yandan da bunlar; görevlilerin, en olmayacak nitelikte görünse bile, yapı labilir ne varsa onu araş tı rı p yapma gereğ ini duymaları nı n belirtileri olması bakı mı ndan değ erli davranış lar sayı lacaktı r.

854 ZIYA GUREL Ancak; 338 (922) yı lı nı n ağ ustos ayı ortaları ndan sonraki bu yazış malarda bulunan olası lı klara dayanan kayguları n ve bunun sonucu hayal gücünden doğ an bu çeş it tasarlamaları n üstünde kalan, bürokrasinin darlığı ndan kurtulmuş, olaylara geniş açı dan ve yüksekten bakan, seziş gücü üstün bir kimsemiz başı mı zda bulunuyordu. Gizli Konuk: O zaman Demiryolları U. Müdürü olan (rahmetli) Behiç Erkin'in, 1953 yı lı nda bir ziyaretimiz sı rası nda; Gazi Mustafa Kemal Paş a'nı n, genel tarih kitapları nda bulunmayan bu alandaki özel bir davranışı ile ilgili anı ları nı, bize not ettirdiğ i ş ekliyle, burada sunmaktayı z: "17 Ağ ustos'ta öğ le yemeğ inden sonra ben siyes yapı yordum. Aş ağı da bir gürültü duydum. Akabinde Mustafa Kemal Paş a'nı n odama girdiğ ini gördüm. Bana: "Gizli geldim. Burada kalacağı m. Kimse duyması n" dedi. (Zira, Konya'da kendi evi vardı ) Halbuki o gün Ankarada ajans Mustafa Kemal Paş a'nı n bir çaya davetli olduğ unu bildiriyordu 3. Gazi biraz rahatsı zdı. Iki gün benim evde kaldı. Gizli bir tren istedi. Gece Akş ehir'e gitti. Tekrar Konya'ya geldi. Bana: "Aldığı m haberleri yanyana koyuyorum. Artı k düş manı memleketten atmak zamanı gelmiş tir." dedi ve tekrar Akş ehir'e gitti. Bu seyahatler hep geceleyin ve gizli yapı lı yordu. 26 Ağ ustos sabahı "Dakika tehiri mucibi idamdı r" baş lı klı, Baş Kumandan Gazi Mustafa Kemal imzalı ş ifreli bir telgraf aldı m. Telgrafı açtı k. Taarruzun baş ladığı nı bildiriyor, ve hariçle her türlü münakale ve muhaberenin kesilmesini emrediyordu. Bu emri derhal yaptı k. Fakat iş in müş kül ciheti, bu emri Istanbul ile teması çok olan Adapazarı Iş letme Müdürlüğ üne zamanı nda tebliğ etmek idi. Zira telgraflar günlerce sonra gidiyordu 4. Düş ündüm; ş u tarzda başı açı k telgraf yazdı m: "Dakika tehiri mucibi idamdı r baş lığı ile Baş Kumandan Gazi 3 Bir kı sı m tarih kitapları nda Gazi Mustafa Kemal Paş a'nı n bu seyahati 20 Ağ ustos'ta gösterilmektedir. Ancak, Gazi'yi kendi evinde konuklayan bir kimsenin belirttiğ i günleri biz daha doğ ru bulmaktayı z. Hele bu kimse ne olursa olsun, her belgeyi büyük bir titizlikle saklayan ve olayları zaman ı nda tesbit eden (rahmetli) Behiç Erkin olursa... Nutuk'da da Gazi: "E.H.U. Reisi 13.8.338 de cepheye gitmiş. Ben bir kaç gün sonra gittim" demektedir. 13 Ağ ustos'un "bir kaç gün sonra"sı Ağ ustos'un ı 7 sine uygun düş mektedir. Ayı n yirmisi olsaydı Gazi "bir kaç gün" yerine "bir hafta" deyimini kullanı rdı. Gazi "Nutuk"da Konya'ya geldikten sonra bu durumun duyulmaması için telgrafhaneyi kontrol alt ı na ald ı rdığı nı belirttikten sonra "20 Ağ ustos 92 2 günü öğ leden sonra saat 4 de Garp Cephesi Karargâhı nda yani Akş ehir'de bulunuyordum" demektedir. 20 Ağ ustostan önce Konya'da olduğ una göre Konya'ya geliş i tarihi ayı n 17 sine uygun düş mektedir. 4 Bu telgraflaş malar, Demiryolu telgrafları n ı n bağ lant ı sı olmadığı ndan P.T.T. idaresi aracı lığı ile yapı lı yordu.

KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMIRYOLCULUK 855 Mustafa Kemal Paş a Hazretlerinden aldığı m emir, ber veçhiâtidir" Bundan sonrası nı ş ifreli olarak ikmal ettim. Hakikaten ş ifreyi tam vaktinde alarak Istanbul'a hareket etmek üzere olan treni durdurmuş lar. "Büyük Çobanlar Istasyonundan sonra beş kilometre uzaktaki bir yere bir memur ve telgraf makinesi koymuş tuk. Buradaki memurumuzdan 27 Ağ ustos'ta aldığı mı z telgrafta ordumuzun Afyon Karahisarı na girdiğ ini bildiriyordu. Bu müjdeyi Konya'da lazı mgelen makamlara bildirdim. O memura bir maaş nisbetinde ikramiye verdim. Müteakiben, Garp Cephesi Erkanı Harbiye Reisi Miralay Ası m imzalı ş u telgrafi aldı m:" Avn-i Hak'la bu gün Karahisar'ı zapt ve istirdat ettik. Çobanlar'dan itibaren demiryolunun gece gündüz çalışı larak pek az zamanda Karahisar'a isali hususunda himmet buyrulması müstercadı r. Azari amele taburlannı n tekmilinin bu iş de çalış tı rı lması muvafik olur efendim "Hemen Çobanlar istasyonuna geldim. 27 /28 gecesi tamirat baş ladı. On beş günden fazla tahmin edilmesine rağ men 7 eylül sabahı tren Afyon'a girdi" Olağ an üstü Çalış malar: B. Çobanlar-Afyon Karahisar hattı nı n -yeniden ray dnenmesi, menfez ve köprücüklerinin yeniden yapı lması anlamı nda olan- onarı mı iş inin, o günkü koş ullara göre normal yapı m hesapları nı görmemizin, bu hesaplamalara rağ men; sonradan yapı lmış olan iş i değ erlendirmede bize yararı olacağı nı sanı yoruz. Ordumuzun taarruza geçmesinden beş gün önce, G.C. Kumandanlığı - nı n bir sorusuna karşı lı k olan yazı sı nda, B. Çobanlar-Afyon hattı nı n onarı lması konusunda: "...âzami faaliyetle çalış arak asgari zamanda temin edileceğ ini zatı alilerine katiyyen vadederim" diyen D.U. Müdürü Behiç Bey; toplamı üç bin ton tutan Çobanlar-Afyon arası ray ve traverslerinin ı ı oo tonunun Azari istasyonu ile Çay istasyonu arası nda bulunduğ unu, 600 tonunun Azari Dekovil hattı nda döş eli durumda, geri kalan ı 300 tonun da Konya doğ usundaki hatlarda olduğ unu belirtmekte; bunları taşı yacak vagon sayı sı az olduğ undan ve öteki askeri taşı malar arası nda bu iş için günde ancak bir tren yapı labileceğ inden, taşı ma iş leri düzenli sürse dahi, onarı m yerine günde 225 ton, yani bir buçuk kilometrelikten çok taşı ma yapı lamı yacağı sonucuna varmaktadı r. Bu da, onarı mı n onbeş günden önce yapı lamı yacağı hesabı na uygun düş mektedir. Garp Cephesine gönderdiğ i bu yazı nı n bir kopyesini, yine o gün, 6. Ş ube Mühendisi Emin Avni Bey'e gönderen U. Müdür Behiç Bey, yazı sı nda, gece gündüz çalışı lması gereğ i dolayı siyle "elimizde üç bin mum kuvvetinde

856 ZIYA GÜREL bir elektrik dinamosu" bulunduğ unu 5, bununla ve bundan baş ka meş ale ve karpit lambası yardı mı ile gece çalış maları nı n düzene konulabileceğ ini, satı n alı nan dekovil rayları geldikçe, geniş hat rayları nı n döş eli olduğ u yerlere gönderilerek değ iş tirilmelerine baş lamlması m, ordunun ilerlemesi ş imendifer'e bağ lı olduğ undan Afyon'a onbeş günden önce ulaş mayı kendisinin de istediğ ini bildirmiş tir. Hazı rlı klar: Ordumuzun taarruza geçmesinden önce, B. Çobanlar-Afyon hattı nı n onarı lması için gereken hazı rlı klara da giriş ilmiş olduğ u anlaşı lmaktadı r. "Daha ağ ustosta Garp Cephesi Kumandanı, orduları na mahrem olarak taarruza hazı rlı k emri vermiş tir (Nutuk S. 412)" Fakat, taarruzun gününü kimse bilmiyor, kestirmek te kolay olmuyordu. Öyle ki, G. Cephesi K. adı na Ası m Paş a'nı n imzaladığı "Makine başı nda" ve "Zate mahsus" iş aretli 23.8.338 tarihli (taarruzumuzdan üç gün önce) bir telgraf: "Gerek Azari dekovilinden kaldı rı lacak olan ve gerekse Konya cenubunda bulunan geniş hat malzemesinin Ishaklı (Çay'dan önceki istasyon) civarı na" getirtilerek orada taşı maya hazı r bir halde bulundurulması nı n uygun olacağı nı, Azari dekovil hattı ndan kaldı rı lacak geniş hat malzemesinden dolayı bu hattı n bozulmaması gerekeceğ ini de bildirmektedir. 24 Ağ ustos'da 6. Ş ube Mühendisi Emin Avni Beye gönderdiğ i telgrafı nda U. Müdür: "Geniş hat malzemesi hemen Ishaklı 'ya naklolunacaktı r" dedikten sonra "ş imdilik" kaydiyle, dekovil hattı nda döş eli bulunan geniş hat rayları nı bu emrin kapsamı ndan ayrı tutmuş tur. Çünkü; bu sı ralarda bu dekovilin görevi sürmekte, bu nedenle -en azı ndandaha ileri bir yer olan "Ağ zı açı k"a kadar uzatı lması dahi istenilmektedir. Bu tel yazı sı nda, 25 Ağ ustos'da Azariköy istasyonundan geniş hat malzemesinin taşı nmaya baş lanı lması ve bunları n Ishaklı 'da "muntazam istif edilmesi" istenilmektedir. Bu durum iki gün sonraki taarruzdan habersiz, rahat bir genel hazı rlı k olarak görülmektedir. Zira; taarruzumuzun iki gün sonra baş lı yacağı bilinseydi, muntazam istiften söz edilemezdi, sanı yoruz. Allah'tan Sonra Biricik Zafer Yardı mcı lığı : 26.8.1338 sabahı Baş Kumandan Gazi Mustafa Kemal Paş a'dan gelen telgraf taarruza geçtiğ imizi bildirmektedir. 5 Behiç Bey, Demiryolları nı n gelecekteki "Zafer Yardı mcı lığı " görevini en iyi bir ş ekilde yapabilmesi için, yol onarı mları nda geceleri de çalış mayı sağ lı yacak olan motorlu dinamo ve takı mları nı, aylar önce Istanbul'dan satı n aldı rmış, bunlarla bir vagonu donatmış tı r. Daha az önemli iş lerde kullanma isteklerini önlemek için, bundan kimseye bilgi vermemiş tir.

KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMIRYOLCULUK 857 Nafia Vekâletine vekalet etmekte olan Reş ad Bey'den yine o gün gelen bir telgraf, taarruzumuzun baş ladığı nı bildirdikten sonra: "İş bu dakikada bütün millet ş imendiferlerimizi ve fedakâr ş imenfercilerimizi Allah'tan sonra kahraman ordumuzun yegane muin-i zaferi" olarak tandığı nı bildirmekte ve durumdan bilgi istemektedir. Nafia Vekâletine gönderdiğ i karşı lı kta, Çobanlar-Afyon hattı nı n onarı mı na 28 Ağ ustosta baş lanı lmış olduğ unu, yirmi kilometre olan bu mesafenin onbeş günde bitirilmesinin umulduğ unu bildirdikten sonra, eski kayguları nı unutamamış olan Behiç Bey'in: "Eğ er düş man malzeme bı rakmazsa Afyon'dan ilerisinin tamiri için elimizde hiç bir ş ey bulunmadığı nı " yinelemekten kendini alamadığı görülmektedir. Daha önce de 21.8.338 tarihli yazı sı nda buna değ inmiş, düş man uzaklaş tı rı lı rken Cephe'ye dikey düş en demiryolu rayları nı söküp götürmesi, paralel düş en hatları da tahrip etmesi olası lığı ndan söz etmiş ti. Halide Edip Hanı mı n Cepheye Kurtuluş Savaşı sı rası nda Mülâzim-i Evvel (üsteğ men) olup sonradan D. Demiryolları Genel Müdürü olan General Zihni üner, "Demiryol" dergisinin 1953 T. ve 22-23. sayı sı nda çı kan "İ stiklal Harbinden Bir Hatı ra" baş lı klı yazı sı nda; Afyon Karahisar'ı n geri alı nması üzerine U. Müdür Behiç Bey'in kendisini çağı rtarak: "Hemen Afyon'a hareket ediniz ve-bu istasyonu süratle iş letmeye hazı rlayı nı z" emrini verdiğ ini, bu nedenle Konya Garı nda yola çı kması için hazı r duran otodrezine bineceğ i sı rada "başı ndan topukları na kadar siyahlara bürünmüş, genç, güzel ve zarif bir bayan belirdiğ ini" bildirmekte, bu bayanı n "Afyon'un zaptı günü Garp Cephesi Kumandanlığı ndaki vazifesi başı na dönmek emrini almış olan" Halide Edip Hanı m olduğ unu anladığı nı ; birlikte geldikleri Çay istasyonunda drezineden inerek akş am karanlığı nda askeri bir kamyonetle Afyon Karahisar yolunu tuttukları nı, gece karanlığı nda ş oförün bir aralı k yolu ş aşı rdığı nı, bu sı rada Halide Edip Hanı mı n düş man eline düş me korkusu geçirdiğ ini, gecenin karanlı kları arası nda, yanan Afyon ş ehrinin alevlerinin görünmesi üzerine yönlerini doğ rulttukları nı anlatmaktadı r. Halide Edip Onbaşı nı n ne yaptığı nı bilemiyoruz. Mülâzim-i Evvel Zihni efendi ş ehre girer girmez, hemen istasyon tesislerini dolaş mış, lokomotif, vagon ve kömür aramış tı r. Makine deposu yanı ndaki sundurmada, bir yerinden tutuş muş yanmakta olan kömürleri söndürtmüş, durumu ş u telgrafia U. Müdürlüğ e bildirmiş tir: "Afyon istasyon binaları yanmış, bir atelye treninin lokomotif kazam patlatı lmış ve vagonları yakı lmış. Yollarda tahribat ehemmiyetli. Bin ton maden kömürü

858 ZIYA GÜREL muhafazaya alı ndı ". Düş manı n kaçarken Döğ er istasyonu yakı nları nda bı raktığı bir tren söz konusu olduğ undan, durumun incelenmesi kendisinden istenen Zihni Efendinin verdiğ i karşı lı ktan; böyle bir tren olmadığı, Kütahya ve Sabuncupı nar'a kadar demiryolları nı n ve telgraf hatları nı n sağ lam olduğ u anlaşı lmış tı r. Onarı mı Üç Terden Sürdürme: E.H.U. Reisliğ i Ş imendifer Ş ubesi Müdürü Binbaşı Fatin Bey, 29.8.38 tarihli bir telgrafinda, Afyon'dan Çobanlar istasyonuna kadar hattı inceleyerek geldiğ ini, düş manı n 168. kilometrede tahkimatta kullandığı 6 kilometrelik traverslerin toplatı labileceğ ini, 168. kilometreden Çobanlar istasyonuna kadar travers ve rayları n durduğ unu, ancak, rayları n yarı sı nı n kı rı k, çoğ unun da bükülmüş olduğ unu bildirmekte, Azari dekovil hattı ndan getirtilecek iş çi taburunun çabuklaş tı rı lması nı dilemektedir. Binbaşı Fatin, 28 Ağ ustos akş amı na kadar Gazligöl istasyonuna ve İ zmir yolunda Dumlupı nar'a kadar olan yerlerin elimize geçtiğ ini de bildirmektedir. Onarı mları yapmakla görevli (Yüksek) Mühendis Emin Avni Beye gönderdiğ i 29.8.38 tarihli emrinde U. Müdür Behiç Bey, Erkanı Harbiyyei Umumuiyenin Çobanlar-Afyon hattı nı n beş günde ikmalini istediğ ini bildirdikten sonra, iş katarları için kı rk vagon daha ayrı ldığı nı ; Azari dekovil hattı ndaki geniş hat raylarmı kaldı rarak yerine (satı n alı nmış olan) dar hat rayları nı döş emeğ e yetecek en az iş çiyi bulundurarak geri kalanları nı hemen B. Çobanlar'a göndermesini; Afyon telgraf hattı nı n da en çabuk bir zamanda uzatı lması nı istemektedir. En önemlisi; B. Çobanlar istasyonundan baş lanı lan onarı mdan baş ka, Afyon istasyonundan da B. Çobanlar'a doğ ru bir onarı mı n baş laması için Afyon istasyonundan Eskiş ehir yönüne doğ ru olan, Gazlı göl ve Haman yöresindeki ray ve traverslerin sökülmesi öngörülmüş tür. Böylece, onarı m, iki uçtan baş latı lmış olmaktadı r. Bir ekip de bu iki ucun ortası nda iş e baş lamış tı r. 8o Bin Liralı k Ödenek: Nafia Vekâletinden gelen 30 Ağ ustos tarihli telgraf, hat onarı mları na harcanmak üzere Maliyeden 8o bin lira alı ndığı nı, bunun 50 bin lirası nı n Ziraat Bankası aracı lığı ile Konya'ya U. Müdürlüğ e gönderildiğ ini, otuz bin lirası nı n da, Sarı köy-eskiş ehir bölümünün onarı mı için Ankara İş letme Müfettiş liğ ine verilerek onarı ma baş lattı rı ldığı nı, baş ka ödenek de alı nı p gönderilmesine çalışı ldığı nı bildirmektedir. Buna karşı lı k olan telgrafinda U. Müdür Behiç Bey; bundan sonra alı nacak ödeneklerin paylaş tı rı lması nı n kendisine buyurulması nı, onarı m

KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMIRYOLCULUK 859 için dış arı dan getirtilecek malzemenin gelmesinin zamana bağ lı olduğ undan, eldeki olanaklarla onarı mı n sürdürüldüğ ünü bildirmektedir. 30 Ağ ustos meydan savaşı ve zaferinin kazanı ldığı günün akş amı verilmiş bu ödenekle bir satı n alma iş ine giriş meğ e koş ulları n elveriş li olmadığı bellidir. Ele geçen yerlerdeki demiryolları nı n, genellikle, tahrip edilmemiş bir durumda bulunması ise, Fevzi Paş a ve Behiç Beyi büyük kayguları ndan kurtarmış olmalı dı r. Onarı mlar: Binbaşı Fatin Bey, 31 Ağ ustos tarihli telgrafı nda Fevzi Paş a'nı n dileklerini bildirmektedir. Çobanlar-Afyon hattı nı n "en büyük süratle" onarı lması nı isteyen bu telgrafta; Afyon-Dumlupı nar ve batı sı na doğ ru demiryolları nda ve Dumlupı nar tunellerinde tahribat olmadığı, yalnı z Küçükköy yöresinde bizim atlı larca tahrip edilmiş iki köprünün ş imdiden onarı lması ile Afyon'a girecek ilk trenin Dumlupı nar batı sı na doğ ru gidebilmesinin sağ lanması söz konusu edilmektedir. 3 ı Ağ ustos akş amı na kadar Çobanlar yönünden 2600, ı 7o. km. de 700 metre, Afyon'dan doğ uya doğ ru da 800 metre, ki toplamı 4 oo metre, ray döş enmiş olduğ u Yol Dairesi Reisi Rı fat Bey tarafı ndan bildirilmektedir. 1 Eylül günü Garp Cephesi Kumandanlığı ndan gelen telgrafta; Azari hattı ndaki geniş hat malzemesinin derhal kald ı rı larak Çobanlar-Afyon hattı nı n ikmali istenilmektedir. Bu yüzden Azari dekovilinin iş lememesinin bir sakı ncası olmadığı da bildirilmektedir. Ordunun baş arı sı nı n, hattı n 5 Eylül akş amı na kadar, beş kilometrelik bir hı zla da olsa trenlerin iş lemeğ e elveriş li bir duruma gelmesine bağ lı olduğ unu ve Cephe Kumandanlığı na böyle söz verildiğ ini, Mühendis Emin Avni Beye gönderdiğ i ı.9.338 tarihli buyruğ unda bildiren U. Müdür; bütün maddi ve manevi kuvvetlerin sarfı ile bu iş in beş günlük zaman içinde bitirilmesini zorunlu göstererek "bunu himmetinizden beklerim" demektedir. Erkanı Harbiyyei Umumiyye Resisliğ ine göderdiğ i 2 Eylül tarihli telgrafı nda "Dün akş am inş aat mahallinde idim" diyerek, onarmaları n, büyük bir çalış ma ve çabalama ile üç noktadan sürdürüldüğ ünü belirten U. Müdür; düş man tarafı ndan bu hattı n yedi kilometrelik rayları nı n olduğ u gibi kaldı rı lmış ı kilometrelik kı smı nı n da tahrip edilmiş olduğ u anlaşı ldığı ndan onarı mı n 5 Eylülde bitirilemiyeceğ inin anlaşı ldığı nı ; bununla birlikte bitirilmesine çalışı lmakta olduğ unu bildirmektedir. 5 Eylül tarihli bir genel emirde: "Yarı n 6.9.338 de Çobanlar'dan ordunun ilk cephane treni sabah saat 4, 5 de hareket edecektir. Bu tren saatte

86o ZIYA GÜREL beş kilometre katedecektir" diyen U. Müdür, hangi kı sı mda yol bu sürate göre ikmal edilmemiş ve trenin durması nı gerektirmiş se o kı smı n fen memurları nı ve zabitlerini sorumlu tutacağı nı bildirmektedir. Bütün çabalamalar yı ldı rı m savaşı yapan ordumuzun cephanesini zamanı nda yetiş tirmektir. Uykusuz, yarı aç yarı tok çalış an ilgilileri, içinde U. Müdür'ün de bulunduğ u bu Cephane treninin yola çı kması büsbütün gayrete getirmiş tir. Ve tren, 7 Eylül sabahı Afyon Karahisara girmiş bulunmaktadı r. Bu iş lerin başı nda olan Mühendis Emin Avni Bey'in 6 bu çalış maları ndan sayı n Behiç Erkin bize övgü ve sevgi ile söz etmiş lerdi. Mühendis Emin Avni Bey ve arkadaş ları günde 18-2o saat çalış mış lardı. Nafia Vekilliğ ine dört ay sonra gönderdiğ i bir yazı nı n 8. maddesi ile sayı n Behiç Bey durumu özetlemiş olmaktadı r.: "...tahrip edilmiş olan rayları kesmek ve tekrar takmak suretiyle B. Çobanlar-Afyon Karahisar arası ndaki yirmi kilometrelik kı sı m dokuz günde tamir edilmiş tir ki, vasaiti mükemmel memleketlerde bile bundan daha fazlası nı n yapı lması mümkün değ ildir. Bu sayede harekatı harbiyenin onuncu günü katarlar, B. Çobanlar'dan itibaren yüz yirmi kilometre ileride islamköyü (Banaz) civarı na kadar iş leyerek ordunun erzak ve cephanesini yetiş tirmiş ve İ slâmköyü ile Uş ak arası ndaki tamiratı n ikmalinden evvel Uş ak-ahmetler kı smı nı n da iş letmesine baş lanı lmış tı r" Böylece; yı ldı rı m hı ziyle ilerleyen ordumuzun cephane ve iaş e malzemesini ardı ndan yetiş tirmekle Demiryolları zafer yardı mcı lığı görevini yapmış bulunmaktadı r. Hüseyin Cahit Bey'in Tanin gazetesinde çı kan, Anadolu-Bağ dat hatları nı n Devletçe satı n alı nması ve iş letilmesi konusundaki yazı sı üzerine bir çok kimseler bu düş ünceyi uygun bulmuş lardı r. Eski ş irkete devredilmesi hakkı nda düzenlenen bir proje Büyük Millet Meclisi Müvazenei Maliye Encümenine gelmiş tir. Encümen üyeleri satı n alma yanlı sı dı rlar. Behiç Beyi 6 Mühendishaneden 1907 yı lı nda çı kmış olan Emin Avni Bey, uzun müddet Hicaz Demiryolları nda sonra da ş ark demiryolları nda çalış mış olup, Anadolu'ya katı lan iki mühendis arası ndan Nafia vekâletince seçilmiş tir. Nafia Vekili Süleyman sı rrı Bey'in 27.8.340 tarihli telgrafı nda "Zaferin en büyük âmillerinden biri de Anadolu-Bağ dat demiryolları nı n iyi idaresidir" diyerek "Zâtı âlileri baş ta olmak üzere" kaydiyle bir topluluğ un Baş Kumandanlı k muharebesinin kutlanması töreninde Idareyi temsil etmesini istemiş tir. Buna verdiğ i karşı lı kta, gelemiyeceğ ini açı klayan Behiç Bey, Hareket Reisi Zihni Bey'in baş kanlığı nda B. Çobanlar- Dumlupı nar-uş ak hattı nı n süratle onarı mı nda olağ an üstü çalış malar göstermiş olan Emin Avni beyle çeş itli ş ubelerden yirmibir kiş i seçilmiş olduğ unu bildirmektedir.

KURTULUŞ SAVAŞ INDA DEMIRYOLCULUK 861 çağı rarak, kendimizin iş letip iş letemiyeceğ imizi sorarlar. Behiç Bey teminat verir. Onun üzerine ş irkete geri verilmesi projesini Encümen geri çevirir. Nafia Vekili istifa eder. Sonunda bu hatları n satı n alı nması için Hükümet'e yetki veren 2 2 Nisan 134.0 T. ve 506 sayı lı kanun kabul edilir. Kurtuluş savaşı sı rası ndaki, iş letme baş arı ları, böylece kendimize bu alanlarda da güven kazandı rmış olmaktadı r.