Şanlıurfa İmalat Sanayisi ve Entegre Sınaî Kalkınma Planı YUNUS ÇOLAK ŞANLIURFA YATIRIM DESTEK OFİSİ 01.01.2011
Şanlıurfa İmalat Sanayisi ve Entegre Sınaî Kalkınma Planı Yunus Çolak i ÖZET Geçmişi çok eski yıllara dayanan Şanlıurfa, günümüzde sosyo-ekonomik göstergeler açısından diğer şehirlerin çok gerisinde kalmıştır. Mevcut durum itibari ile birçok ilden daha fazla potansiyele sahip olan Şanlıurfa, bunu avantaja çevirerek diğer illeri yakalamalıdır. Bunu yapabilmesi için de gelişmiş bir sanayiye sahip olması en öncelikli hedefleri arasında olmalıdır. Bu çalışmada, Şanlıurfa sanayisinin mevcut durumu hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra UNDP uzmanları tarafından yapılan Entegre Sınaî Kalkınma Planından bahsedilerek kısa, orta ve uzun vadedeki kalkınma stratejileri değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sanayi, Entegre Sınaî Kalkınma Planı, Stratejik Sektörler. Şanlıurfa Industry And Integrated Industry Development Plan ABSTRACT Şanlıurfa, which is one of the ancient cities, has remained far behind the other cities in terms of socioeconomic indicators today. As of the current situation, Şanlıurfa has more potentials than many cities, and it must catch up others by turning its potential to advantage. In order to do this, having advanced industry should be one of the priority targets. In this study, the current state of Şanlıurfa industry has been examined. Then short, middle and long term development strategies have been evaluated by referring to Integrated Industry Development Plan created by UNDP specialists. Keywords: Industry, Integrated Industry Development Plan, Strategic Sectors. i Yunus ÇOLAK, Karacadağ Kalkınma Ajansı Uzmanı, Tekstil Mühendisi II
İÇİNDEKİLER ÖZET... II ABSTRACT... II İÇİNDEKİLER...III TABLOLAR LİSTESİ... V GRAFİKLER LİSTESİ... VI KISALTMALAR LİSTESİ... VII 1. GİRİŞ... 1 1.1. Tarihçesi... 1 1.2. Coğrafi Durumu... 1 1.3. İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu... 1 2. ŞANLIURFA SANAYİSİ VE MEVCUT DURUMU... 3 2.1. Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımı... 5 2.1.1. Tekstil Sanayi... 7 2.1.2. Gıda Sanayi... 9 2.1.3. Kimya Sanayi... 13 2.1.4. Metal Olmayan Ürünler... 14 2.1.5. Metal Eşya ve Makine Sanayi... 15 2.1.6. Diğer Sektörler... 16 3. ŞANLIURFA SANAYİSİNİN MEKÂNSAL DURUMU... 18 3.1. Şanlıurfa Organize Sanayi Bölgeleri... 18 3.1.1. I. Organize Sanayi Bölgesi (I. OSB)... 19 3.1.1.1. Şanlıurfa I.OSB de Kurulan Firmaların Sektörel Dağılımı... 21 3.1.1.2. Şanlıurfa I. OSB nin Altyapı Durumu... 23 3.1.1.3. Şanlıurfa I.OSB nin İhtiyaç ve Sorunları... 23 III
3.1.2. II. Organize Sanayi Bölgesi... 25 3.1.3. Viranşehir Organize Sanayi Bölgesi... 26 3.1.4. Merkez Tarıma Dayalı İhtisas Besi Organize Sanayi Bölgesi... 27 3.2. Şanlıurfa Küçük Sanayi Siteleri (KSS)... 30 3.3.1. Şanlıurfa Evren Küçük Sanayi Sitesi... 31 3.3.2. Birecik Küçük Sanayi Sitesi... 31 3.3.2. Siverek Küçük Sanayi Sitesi... 31 3.3.3. Suruç Küçük Sanayi Sitesi... 31 3.3.4. Diğer Küçük Sanayi Siteleri... 31 4. ŞANLIURFA SANAYİSİ İSTİHDAM DURUMU... 32 5. ŞANLIURFA SANAYİSİNİ YENİDEN YAPILANDIRMA ÇALIŞMALARI... 36 5.1. Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi... 36 5.2. Şanlıurfa İçin Entegre Sınaî Kalkınma Planı... 40 5.2.1. Şanlıurfa'nın Geleceği: Vizyon 2020... 45 5.2.2. Vizyondan Gerçeğe: Etkiler ve Sonraki Aşamalar... 55 5.2.3. İstihdam Yaratma... 55 5.2.4. Kesişen Stratejiler... 56 5.2.5. Yerel Paydaşların Rol ve Sorumlulukları... 56 6. SONUÇ... 59 KAYNAKÇA... 60 IV
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımı... 5 Tablo 2: Tekstil Sektörünün Alt Sektörleri... 7 Tablo 3: Gıda Sektörünün Alt Sektörleri... 10 Tablo 4: Kimya Sanayi Alt Sektörleri... 13 Tablo 5: Metal Olmayan Ürünler Sanayi Alt Sektörleri... 14 Tablo 6: Metal Eşya ve Makine Sanayi Alt Sektörleri... 15 Tablo 7: Kâğıt Sanayi Alt Sektörleri... 16 Tablo 8: Ağaç Ürünleri Sanayi Alt Sektörleri... 16 Tablo 9: Metal Sanayi Alt Sektörleri... 16 Tablo 10: Şanlıurfa I. OSB nin Fiziksel Bilgileri... 20 Tablo 11: I. OSB Sektörel Dağılım... 21 Tablo 12: II. OSB Fiziksel Bilgileri... 25 Tablo 13: Şanlıurfa KSS leri... 31 Tablo 14: Toplam İşgücü ve İstihdam Oranları... 33 Tablo 15: Tarıma Dayalı Gıda Sektörü için Temel Stratejiler... 48 Tablo 16: Tekstil Sektörü Yol Haritası Stratejileri ve Projeler... 50 Tablo 17: Özellikli İmalat Yol Haritası Stratejileri ve Projeler... 52 Tablo 18: Pilot Projeler... 54 V
GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 1: Yıllara Göre Şanlıurfa da Faaliyete Geçen Firma Sayısı... 3 Grafik 2: Şanlıurfa ve Türkiye de Kurulan Firmaların Nevilerine Göre % Dağılımı... 4 Grafik 3: Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımı... 5 Grafik 4: Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımının Türkiye ile Kıyaslanması... 6 Grafik 5: Tekstil Sektörünün Yıllar İtibari ile Gelişimi... 9 Grafik 6: Şanlıurfa nın Sulama Projelerinin GAP ın Sulama Projelerine Oranı... 9 Grafik 7: Şanlıurfa da Üretilen Başlıca Ürünler... 10 Grafik 8: Gıda Sektörünün Yıllar İtibari ile Gelişimi... 12 Grafik 9: Yıllar İtibariyle Sektörlerin Gelişim Grafiği... 17 Grafik 10: Şanlıurfa Sanayisinin İlçe Bazında Dağılımı... 18 Grafik 11: I. OSB deki Firmaların Sektörel Dağılımı... 23 Grafik 12: İstihdamın Sektörel Dağılımı... 32 Grafik 13: Yıllar İtibarı İle İşsizlik Oranları... 33 Grafik 14: Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel İstihdam Durumunun Türkiye Sanayisinin Sektörel İstihdam Durumu İle Karşılaştırılması... 34 Grafik 15: Şanlıurfa Sanayisi Sektörel Dağılımı ile İstihdam Dağılımı Karşılaştırılması.. 34 Grafik 16: Şanlıurfa Sanayisinde İstihdam Edilenlerin Sayısına Göre Firma Oranları... 35 VI
KISALTMALAR LİSTESİ ABU DPT ESKP GAİB GSYİH KSS OSB ŞSYYP ŞUTSO TİM TOBB TSO TÜİK UNDP : Alt Ana Başlık Unsurları : Devlet Planlama Teşkilatı : Entegre sınaî Kalkınma Planı : Güneydoğu Anadolu İhracatçılar Birliği : Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla : Küçük Sanayi Sitesi : Organize Sanayi Bölgesi : Şanlıurfa Sanayisinin Yeniden Yapılandırılması Projesi : Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası : Türkiye İhracatçılar Meclisi : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği : Ticaret ve Sanayi Odası : Türkiye İstatistik Kurumu : United Nations Development Programme VII
1. GİRİŞ 1.1. Tarihçesi Şanlıurfa tarihinin Paleolotik çağa kadar uzandığı tespit edilmiştir. Kazılarda Neolitik çağ Kalkolitik çağ ve İlk Tunç çağına ait çok sayıda değerli eserler ele geçirilmiştir. Bölge, Aramı, Part, Roma, Bizans, Arap, Selçuklu, Selahattin Eyyubi, Moğol, Memlük ve Osmanlı hâkimiyetinde kalmıştır. 1919 yılında İngilizler ve Fransızların işgaline uğrayan Şanlıurfa, 11 Nisan 1920 de bu işgalden kurtarılmış ve 1924 yılında il durumuna getirilmiştir. Kurtuluş Savaş ında düşmana karşı verilen üstün mücadele nedeniyle; 22.06.1984 tarihinde çıkartılan 3020 Sayılı Yasa ile ismi, Şanlıurfa olarak değiştirilmiştir (TÜİK, 2010). 1.2. Coğrafi Durumu Şanlıurfa doğuda Mardin, batıda Gaziantep, kuzeybatıda Adıyaman, kuzeydoğuda Diyarbakır ile çevrilidir. İl'in güneyinde Türkiye - Suriye sınırı uzanır. Yüzölçümü 19 336 km² olup genelde bir ova görünümündeki il merkezinin rakımı 518 m'dir. Şanlıurfa ili, konum itibarıyla Arap Platformu'nun kuzey bölümleri ile Güneydoğu Toroslar ın orta kısmının güney etekleri üzerinde yer almaktadır. İlin kuzeyinde bulunan dağların yükseklikleri düşüktür. Dağlar arasında geniş ovalar yer alır. İlin en önemli akarsuyu Fırat Irmağı'dır. Şanlıurfa kenti içinde göl olarak nitelendirilen Halil Ür-Rahman ve Aynzeliha olmak üzere iki göl mevcuttur. Ayrıca GAP Projesi ile yapay olarak oluşturulan Atatürk Baraj Gölü Türkiye'nin en büyük gölü olup, il sınırları içinde bulunmaktadır. Şanlıurfa ili, genel olarak plato görünümünde olup başlıca ovaları şunlardır: Harran, Suruç, Viranşehir, Hilvan, Ceylanpınar, Bozova ve Siverek ovalarıdır. Şanlıurfa kara iklim özelliği gösterir. Yazları çok kurak ve sıcak, kışları bol yağışlı, nispeten ılıman geçmektedir. Deniz etkisinden uzak bir bölgede bulunmaktadır. Bu özellik sıcaklık ve yağış bakımından kendisini göstermektedir. Şanlıurfa tabii bitki örtüsü bakımından oldukça fakirdir. Tek-Tek Dağları nda ise geniş bir alanda yabani fıstık ağaçları yer alır. Bunlar zamanla aşılanarak üretime kazandırılmıştır. Step kalktıktan sonra bir çöl manzarası ile karşılaşılır. Şanlıurfa'nın sulama yapılan alanlarında ve değişik bölümlerinde, özellikle Fırat nehri havzasında erozyonu önlemek için ağaçlandırma çalışmalarına hız verilmiştir (TÜİK, 2010). 1.3. İdari ve Sosyo-Ekonomik Durumu Şanlıurfa ilinin nüfusu, 2008 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sonuçlarına göre 1.613.737 kişidir. Nüfusun 899.774 kişisi şehirlerde yaşarken, 713.693 kişisi belde ve köylerde yaşamaktadır. Şehirde yaşayanların oranı % 56, köyde yaşayanların oranı % 44 dür. Yine aynı nüfus sayımı sonucuna göre, il merkezi nüfusu 482.323, ilin nüfus yoğunluğu km 2 başına 86 kişidir. Nüfus bakımından en büyük ilçeleri sırasıyla Merkez, Siverek ve Viranşehir dir. Yüzölçümü bakımından en büyük ilçesi ise Siverek tir. Nüfus ve yüzölçümü bakımından en küçük ilçe ise Halfeti dir. Şanlıurfa daki ilçe sayısı 11, belediye sayısı 26 ve köy sayısı ise 1.136 dir. Hızlı nüfus artışı ve kırsal alandan kentsel alanlara olan göç nedeniyle il merkezi ve ilçelerde yeni okullara ihtiyaç bulunmaktadır. Şanlıurfa da kurulan ilk yüksek öğretim birimi Şanlıurfa Meslek Yüksekokulu dur (1976). Sonra Dicle Üniversitesine bağlı Ziraat Fakültesi (1978), Mühendislik Fakültesi İnşaat Bölümü (1984) ve Gaziantep Üniversitesine bağlı İlahiyat 1
Fakültesi (1988) kurulmuştur. Daha sonra 1992 yılında Harran Üniversitesi kurulmuş ve daha önce var olan okular bu kanuna göre Harran Üniversitesine bağlanmıştır. Şehirleşme oranı, kişi başına gayri safi yurtiçi hâsıla, sanayi iş kolunda çalışanların toplam istihdama oranı bakımından Türkiye ortalamalarının altındadır. Yıllık nüfus artış hızı ve tarım kolunda çalışanların toplam istihdama oranı ise Türkiye ortalamalarının üstündedir. Şanlıurfa nın en önemli özelliklerinden biri dünyanın en büyük entegre bölgesel kalkınma projelerinden biri olan GAP ın merkezinde yer almasıdır. Şanlıurfa, bu projenin hayata geçmesiyle birlikte önemli gelişmelere sahne olmaktadır. GAP projesinin kısmen devreye girmesi ile birlikte özellikle 1995 yılından sonra Şanlıurfa da sanayi tarım ürünlerine dayalı olarak hızla gelişmeye başlamıştır. Şanlıurfa nın ekonomik yapısı ağırlıklı olarak tarım sektörüne dayanmaktadır. İl, buğday, arpa, antepfıstığı, kırmızı mercimek, nohut, yaş üzüm ve susam üretiminde önemli bir yere sahiptir. GAP ile birlikte sulu tarımın yaygınlaşması sonucu pamuk üretiminde büyük artışlar olmuştur. Son yıllarda seracılık ve örtü altı tarımda da önemli gelişmeler sağlanmıştır. Hayvancılık alanında küçükbaş ön plandadır. Büyükbaş hayvancılık beklenen düzeyde olmasa da her geçen gün gelişmektedir. Arıcılığın geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için çalışmalar devam etmektedir. Atatürk Barajı ve Fırat Nehri ise balıkçılık konusunda önemli bir potansiyel taşımaktadır. Bu bölgemizde, modern balıkçılık tesislerinde az da olsa balık üretimi yapılmaktadır. İl ekonomisi açısından önemli olan bir diğer husus da Akçakale Sınır Kapısı dır (TÜİK, 2010). 2
2. ŞANLIURFA SANAYİSİ VE MEVCUT DURUMU GAP projesinin kalbinde olan Şanlıurfa nın şu an itibari ile potansiyelini yansıtan gelişmiş bir sanayisi yoktur. DPT nin 2003 yılında yapmış olduğu İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması nda Şanlıurfa imalat sanayisinin 58. sırada olduğu bunu açıkça göstermektedir. GAP Projesinin tamamlanması ile tarımsal üretimde gerçekleşecek olan miktar ve çeşitlilik ve günümüzde sanayi ile ilgili çalışmaların devam etmesi, yerel paydaşların konuya sahiplenmesi, gerek yurt içi gerekse yurt dışında bölgenin potansiyeli ve yatırım imkânlarının iyi bir şekilde anlatılarak bölgeye yeni yatırımcıların çekilmesi ile hızlı bir yükselişe geçeceği tahmin edilmektedir. Şanlıurfa da Cumhuriyetin ilk kuruluş yıllarında dokumacılık, keçecilik kürkçülük, dericilik, sarrafçılık, bakırcılık, kazazlık gibi küçük el sanatları ile iştigal eden esnaflık daha yaygın olarak yapılmaktaydı. Bu yıllarda hiçbir sanayi kuruluşu yoktu. Balıklı gölün suyunun şehir merkezinden geçtiği güzergâhlarda sayıları 4-5 civarında olan un değirmenleri vardı. Şanlıurfa da 1940 yıllarında Abamor Un Fabrikası unvanıyla bir un fabrikası kurulmuş ve un fabrikası sayısı 1967 yılına gelindiğinde 4 e çıkmıştır. 1968-1988 dönemlerinde çeşitli konularda üretim yapan fabrika sayısı 17 ye yükselmiştir. 08.06.1992 tarih ve 92/3095 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Şanlıurfa İlinin Birinci Derecede Öncelikli İller Listesi ne alınmış, Organize Sanayi Bölgesinin kurularak 1992 yılında sanayi yatırımlarına başlanılmış ve ayrıca 1995 yılında Şanlıurfa tünellerinden Harran Ovasına suyun verilmesi ile sulu tarıma geçilmiş ve pamuk üretiminde büyük ölçüde artış sağlanmıştır. Bütün bu sayılan gelişmeler sonucunda halk arasında tarımsal ürünlerin değerlendirilmesi ve ayrıca tarımdan elde edilen gelirin sanayi sektörüne kanalize edilmesi fikrini geliştirmiş ve tarıma dayalı sanayi kuruluşu sayısında artış sağlanmıştır. Aşağıdaki grafik bize son yıllardaki bu hızlı artışı net bir şekilde göstermektedir (Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010b). 700 600 Grafik 1: Yıllara Göre Şanlıurfa da Faaliyete Geçen Firma Sayısı 500 400 300 Sanayi Kuruluşu Sayısı 200 100 0 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 1985 Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. Bu artış bölgede sevindiricide olsa gerek nüfus artış hızı gerekse de bölge potansiyelleri ve imkânları düşünüldüğünde yeterli ölçüde olmadığı ve istihdama yeterli katkı sağlamadığı görülmektedir. Ağırlığı tarıma dayalı sanayi tesislerinin oluşturduğu Şanlıurfa sanayisinin 3
olması gerektiği konumda yer alması için; gerekli çalışmaların yapılması, sanayi altyapısının güçlendirilmesi, bölge potansiyellerinin her platformda dile getirilmesi, yatırım koşullarının kolaylaştırılması, bölgeye öncülük edebilecek ve yan sanayinin oluşmasına katkı sağlayacak büyük firmaların bölgemize çekilmesi ileriki yıllarda bölgenin cazibe merkezi olmasına, ekonomik refahına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Sanayi ile uğraşan bu firmaların nevileri incelendiğinde ve Türkiye ile kıyas yapıldığında aşağıdaki gibi bir grafik karşımıza çıkmaktadır. 90% Grafik 2: Şanlıurfa ve Türkiye de Kurulan Firmaların Nevilerine Göre % Dağılımı 80% 76% 70% 60% 50% 40% 64% Şanlıurfa %Dağılım Türkiye %Dağılım 30% 20% 10% 21% 12% 12% 15% 0% Limited Şirket Anonim Şirket Diğer Kaynak: ŞUTSO, 2010a; TOBB, 2010. Grafik 2 de görüldüğü üzere hem Türkiye hem de Şanlıurfa kurulan firmaların büyük çoğunluğu limited şirkettir. Limited şirketleri Anonim şirketler takip etmektedir. Urfa da faaliyet gösteren çok büyük çaplı anonim şirketlerinin olmaması nedeni ile limited şirketlerinin % sinin Türkiye % sinden fazla olduğu anonim şirketlerinin % sinin ise Türkiye % sinden daha az olduğu görülmektedir. Bunun bir nedenini de bölgede ortak iş yapma kültürünün zayıf olduğunu gösterebiliriz. 4
2.1. Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımı Şanlıurfa Sanayisi Tablo 1 deki gibi bir dağılım göstermektedir. Tablo 1: Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımı Sektörler Firma Sayısı % Dağılımı Tekstil Örme Konfeksiyon ve Deri Sanayi 203 35% Gıda İçki ve Tütün Sanayi 197 34% Kimya, Kimyasal Ürünler, Petrol, Kömür Lastik ve Plastik Sanayi Seramik, Cam ve Başka Yerde Sınıflandırılmamış Metal Olmayan Ürünler Sanayi 58 10% 58 10% Metal Eşya - Makine Sanayi 43 7% Kâğıt ve Kâğıt Ürünleri Basım Ve Baskı Sanayi 7 1% Ağaç Mantar Ürünleri ve Mobilya Sanayi 4 1% Metal Sanayi 4 1% TOPLAM 574 100% Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. 250 200 203 197 Grafik 3: Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımı 150 100 50 0 58 58 43 7 4 4 Firma Sayısı METAL SANAYİ AĞAÇ MANTAR ÜRÜNLERİ VE MOBİLYA SANAYİ KAĞIT VE KAĞIT ÜRÜNLERİ BASIM VE BASKI SANAYİ METAL EŞYA - MAKİNA SANAYİ SERAMİK, CAM VE BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ METAL OLMAYAN ÜRÜNLER SANAYİ KİMYA, KİMYASAL ÜRÜNLER, PETROL, KÖMÜR LASTİK VE PLASTİK SANAYİ GIDA İÇKİ VE TÜTÜN SANAYİ TEKSTİL ÖRME KONFEKSİYON VE DERİ SANAYİ Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. 5
Şanlıurfa arazi dağılımı bakımından Türkiye deki toplam tarım alanının %4,9 una sahip olup, Konya ve Ankara dan sonra üçüncü sıradadır i. Buna bağlı olarak birçok tarımsal ürün bakımından Türkiye de lider konumdadır. Ayrıca Şanlıurfa nın sanayi gelişimi GAP ile özellikle de Harran ovasının sulanması ile doğrudan ilintilidir. GAP kapsamındaki sulama yatırımlarının hayata geçirilmesinden önce, Şanlıurfa sanayisi, düşük katma değerli tarımsal ürün üretimine dayanmaktaydı. GAP kapsamındaki büyük kamu yatırımları Şanlıurfa sanayisinin kademeli olarak düşük katma değerli tarımsal üretimden, daha geniş ürün yelpazesine sahip imalat, çırçır, sınırlı iplik üretimi, niş imalat (su pompası, sulama borusu, tarımsal ekipman) ve temel gıda işleme (bulgur, un vb.) gibi alanları da içeren yeni ve daha gelişmiş bir ekonomiye dönüşmesine katkıda bulunmuştur. Özellikle GAP ın sulama projeleri ile Harran ovası başta olmak üzere sulanabilir arazilerde pamuk üretiminin artması ile bu pamuğu işleyen tesislerin hızla artmasına yol açmıştır. Grafik 3 ten de anlaşılacağı üzere bulunduğu konum sahip olduğu verimli ve sulanabilir toprakları itibari ile bir tarım bölgesi olan Şanlıurfa daki işletmelerde Tarıma Dayalı Sanayi (Tekstil, Gıda vs.) kuruluşlarının sayısının diğer sanayi kuruluşlarından çok daha fazla olduğu görülmektedir. Tekstil ve Gıda sektörü Şanlıurfa sanayisinin %69 unu oluşturmaktadır. Bu oran oldukça yüksek olup Türkiye ile mukayese edildiğinde aşağıdaki Grafik 4 elde edilmektedir. Grafik 4: Şanlıurfa Sanayisinin Sektörel Dağılımının Türkiye ile Kıyaslanması 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 21% 20% 20% 7% 34% 35% 13% 10% 9% 0% 10% 6% 5% 3% 1% 1% Türkiye'deki Kayıtlı Firmaların Sektörel % Dağılımı METAL EŞYA-MAKİNA VE GEREÇ,ULAŞIM-ARACI İLMİ VE MESLEKİ ÖLÇME ALETLERİ SANAYİ GIDA-İÇKİ-TÜTÜN SANAYİ TEKSTİL ÖRME,KONFEKSİYON VE DERİ SANAYİ KİMYA,KİMYASAL ÜRÜNLER,PETROL,KÖMÜR,LA STİK VE PLASTİK ÜRÜNLERİ SANAYİ DİĞER SEKTÖRLER METAL DIŞI ÜRÜNLER SANAYİ (PETROL VE KÖMÜR ÜR ÜNLERİ HARİÇ) AĞAÇ,MANTAR ÜRÜNLERİ VE MOBİLYA SANAYİ KAĞIT,KAĞIT ÜRÜNLERİ BASIM VE BASKI SANAYİ Şanlıurfa'daki Kayıtlı Firmaların Sektörel % Dağılımı Kaynak: ŞUTSO, 2010a; TOBB, 2010; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. Grafikten de anlaşıldığı üzere Türkiye de de Tekstil ve Gıda sanayilerinin ön planda olduğu görülmekte iken Metal Eşya Sanayi Türkiye de en fazla firmanın faaliyet gösterdiği alan olarak dikkat çekmektedir. Şanlıurfa nın yukarıda bahsedilen özelliklerinden dolayı Tekstil ve Gıda sanayileri açık ara öndedir ve Türkiye de lider konumda olan Metal Eşya Sanayisi ise Şanlıurfa da 4. i. Şanlıurfa Tarım il Müdürlüğü Ekim 2009 Brifing Raporu 6
konumdadır. Bunun en önemli nedeni sanayinin henüz gelişme aşamasında olması ve sanayinin bölgenin potansiyelleri doğrultusunda ilerleme göstermiş olduğunu söyleyebiliriz. Kısa ve orta vadede sanayinin ilerlemesi şu anki mevcut duruma paralel olarak tarıma dayalı sanayi kolları üzerinden gelişeceği uzun vadede de sanayi kültürünün oluşması ve belli bir noktaya gelmesiyle ile ileri teknoloji ve know-how gerektiren diğer sanayi kollarının gelişeceği tahmin edilmektedir. 2.1.1. Tekstil Sanayi Şanlıurfa nın toplam sanayisi içerisindeki %35 lik payı ile ilk sırada yer almaktadır. Alt sektörleri Tablo 2 de incelendiğinde ağırlıklı olarak firmaların Tekstil elyafının hazırlanması(çırçır) ve iplik haline getirilmesi konularında faaliyet gösterdiklerini söyleyebiliriz. Şanlıurfa da birinci sektör olmasına karşın markalaşmış yüksek standartlarda imalat yapan firma sayısı çok azdır. Sezonluk çalışan ve geçici istihdam yaratan Çırçır tesisleri bu sektörde ön plana çıkmaktadır. Tablo 2: Tekstil Sektörünün Alt Sektörleri Sektör Alt Sektör Faaliyet Konusu Firma Sayısı Toplam Firma Sayısı % Dağılım Pamuk Çırçır ve Prese 146 Linter Pamuğu 11 Tekstil Örme Konfeksiyon ve Deri Sanayi Tekstil Elyafın Hazırlanması, İplik Haline Getirilmesi, Dokunması, Boya ve Terbiye İşlemleri Yün İpliği 1 İplik Boyama 1 Elyaf Boyama 1 Bobin Sarma 1 Pamuk İpliği 22 İplik Bükümü 6 Elastan İplik 1 İplik Kesimi 1 192 94,6% Dokuma Kumaş 1 Örme Kumaş 2 Örme Kumaş, Çeşitli Örme Eşya, Brode Ve Nakış İşleme Çorap Örme 3 Çuval Dokuma 1 7 3,4% Takke Örme 1 Hazır Giyim ( Tabii Deri ve Kürk Dışında Kalan) Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. Hazır Giyim 3 Ev Tekstili 1 4 2,0% TOPLAM 203 100,0% 7
Düşük işgücü maliyeti ve zengin Avrupa pazarlarına olan yakınlık avantajlarını kullanan Türk tekstil ve giyim sektörü 1980-2005 arasında hızlı bir büyüme kaydetmiştir. Ancak günümüzde tekstil ve giyim sektöründe Türkiye, pek çok Batı ülkesinin geçtiğimiz on yıllık dönemde karşılaşmış olduğu sorunlarla yüz yüzedir. Bu bağlamda, özellikle Dolar bazındaki ücretlerin son on yılda yaşadığı keskin artışlar bağlamında işgücü maliyeti artık bir kurtarıcı değildir. Dünya Ticaret Örgütü Tekstil ve Giyim Anlaşması nın iptali uluslararası tekstil ve giyim ticaretini liberalleştirmiş ve pazarı, başta Asya olmak üzere, kızgın bir rekabete açmıştır. Türkiye de ulusal düzeydeki politikaların sektördeki üreticileri, ülkenin doğusuna yönelmeyi teşvik etme konusundaki teşvikleri şu ana kadar sınırlı bir başarı elde etmiştir ve sadece birkaç firma yatırımını doğu illerine taşımıştır. Türk tekstil firmaları fiyat üzerinden rekabet etmenin artık bir seçenek olmadığının farkına varmıştır. İstanbul, Bursa ve İzmir gibi ülkenin daha gelişmiş bölgelerindeki tekstil şirketleri değer zincirinde yükselebilmek için ciddi çabalar içine girmişlerdir. Şanlıurfa tekstil sektörü bir kavşak noktasındadır ve orta ve uzun vadede önemli rekabetçi baskılarla karşı karşıyadır. Yalın, markasız ve değer zincirlerinde ayırt edici özelliği olmayan çırçır ve iplik üretme faaliyetleri bu baskıya direnç gösteremeyecektir ve sektör önümüzdeki yıllarda önemli ölçüde küçülme riski ile karşı karşıyadır. Tekstil sektörünün değer zincirinde yükselebilmesi amacıyla özellikle tekstil ve giyim tedarik zincirine daha fazla basamak entegre edilmesi yoluyla Şanlıurfa bu risk altında hayatta kalabilmeyi başarabilecektir. Değer zincirindeki bu basamakların pek çoğu bugün Şanlıurfa da yer almamaktadır. 2010 yılı itibariyle, istihdam rakamları tekstil sanayisinde yaklaşık 4200 kişinin çalıştığını ve şehirde kayıtlı 574 imalat şirketinin 203 ünun tekstil ve hazır giyim sektöründe faaliyet gösterdiğini ortaya koymaktadır bu oran, toplam imalat istihdamının üçte birinden fazladır. Ancak, bu firmaların 146 tanesi, düşük katma değerli ve sezonluk faaliyet gösteren çırçır tesisleridir. Yerel firmalar, coğrafik veya hammadde avantajlarından faydalanmaktadır ancak, zamanında imalat, ürün geliştirme, pazarlama ve satış konularında yeterli uzmanlığa sahip değildir. Tekstil sektörü, yerel ölçekte işbirliği yapma ve entegre bir sistem dâhilinde çalışma noktasında başarılı olamamıştır ve uluslararası rekabette yetersiz ve zayıf konumdadır. Günümüzde, Şanlıurfa da pamuk varlığı bile tek başına yeterli bir avantaj değildir: Şanlıurfa da üretilen pamuk, Türkiye deki en düşük kalitelerden pamuk cinsleri arasında sayılmakta olup, Şanlıurfa nın Türkiye genelindeki pamuk üretimine ilişkin imajı zayıf olduğu için koordinasyon dışsallıkları daha yüksek kalitede pamuk üretimine geçişi teşvik etmemektedir (ŞSYYP, 2010). 8
T. C. Grafik 5: Tekstil Sektörünün Yıllar İtibari ile Gelişimi 250 200 Sayı 150 100 50 0 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. Grafik 5 de Şanlıurfa da tekstil sektöründe faaliyet gösteren firma sayıları yıllar itibari ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Görüldüğü üzere GAP projesi ile bölgede pamuk ekilmeye başlanması ve özellikle pamuk elyafı hazırlamaya yönelik çalışan çırçır fabrikalarının hızla kurulması bu sektörün oluşmasındaki en büyük etmenlerdir. Yine grafikten 2008 yılına kadar birkaç farklı alanda da olsa bu yatırımların devam ettiği ama son 2 yıl yeni tesislerin faaliyete geçmediği anlaşılmaktadır. 2.1.2. Gıda Sanayi Şanlıurfa nın toplam sanayisi içerisindeki %34 lük payı ile ikinci sırada yer almaktadır. Son yıllarda Şanlıurfa sanayisi içerisindeki payı hızla artmakta olan gıda sanayi ileride yatırım yapılabilecek sektörlerin başında gelmektedir. 9 ili kapsayan GAP ın tamamlanacak olan sulama projelerinin %48 i Şanlıurfa dadır. Bu durum ilin sulanabilir arazi miktarının, tarımsal çeşitliliğin ve tarımsal üretimin hızla artması anlamına gelmektedir. Grafik 6: Şanlıurfa nın Sulama Projelerinin GAP ın Sulama Projelerine Oranı Şanlıurfa'nın Sulama Alanı 48% 8 GAP illinin Sulama Alanı 52% Kaynak: DSİ XV. Bölge Müd., 2009. 9
Grafik 7: Şanlıurfa da Üretilen Başlıca Ürünler Kaynak: Şanlıurfa Tarım İl Müd., 2009. Grafik 7 incelendiğinde mevcut durumda tarımsal üretim olarak Türkiye de Pamuğun % 54 ü, Fıstığın %51 i, Mercimeğin %35,1 i, Mısırın %13 ü, Arpanın %10 u ve Buğdayın %8 i Şanlıurfa da üretilmektedir. Bunun sonucu olarak Gıda sanayinde bu ürünleri işleme tesisleri yoğunluk kazanmıştır. Tekstil sektöründe olduğu gibi birkaç alt sektör yerine daha çeşitli bir üretim yelpazesine sahip olduğu görülmektedir. Tablo 3: Gıda Sektörünün Alt Sektörleri Sektör Alt Sektör Faaliyet Konusu Firma Sayısı Topla Firma Sayısı % Dağılım Mezbaha Ürünleri, Et Mamulleri, Deriler Yan Ürünler Hayvan Eti 2 2 1,0% Gıda İçki ve Tütün Sanayi Süt ve Süt Ürünleri Süt Ve Süt Ürünleri 11 11 5,6% Sebze ve Meyve İşleme Sanayi Bitkisel ve Hayvansal Yağlar Un ve Un Ürünleri Hazır Yemek 17 Domates Salçası 1 Biber Salçası 1 Pekmez Reçel 2 Ham Yağ 30 Saf Zeytinyağı 1 Tahin Susam 2 Buğday Unu 7 Mısır Unu 1 21 10,7% 33 16,8% 8 4,1% İşlenmiş Unlu Ürünler Ekmek 14 14 7,1% Şekerleme, Kakao, Çikolata Başka Yerde Sınıflandırılmamış Gıda Maddeleri Tahin Helvası 2 Lokum 3 Bulgur, Mercimek 35 Kırmızı Pul Biber 7 Yufka 1 5 2,5% 93 47,2% 10
Dondurma Külahı 1 Gıda İçki ve Tütün Sanayi Başka Yerde Sınıflandırılmamış Gıda Maddeleri Kuruyemiş 2 Antep Fıstığı 4 Mısır Kurutma 42 Gıda Paketleme 1 Hayvan Yemleri Hayvan Yemi 6 6 3,0% Alkolsüz İçecekler Gazlandırılmış Meyve Suları, Kolalar, Doğal Kaynak (Memba) Suları, Maden Suları Meyve Suyu 1 Gazoz 3 4 2,0% TOPLAM 197 197 100% Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. Şanlıurfa daki tarım alanları, Türkiye deki toplam ekilebilir alanların önemli bir kısmını oluşturmakta olup, toplam yerel işgücünün % 23 ü bu sektörde istihdam edilmektedir. Şanlıurfa, Türkiye nin toplam ticari mahsulleri üretiminin önemli bir kısmını da gerçekleştirmektedir. Bunun yanı sıra, Şanlıurfa, giderek Türkiye nin önde gelen organik tarım üretim merkezlerinden birisi haline gelmekte olup, özellikle pamuk olmak üzere ülkedeki tüm organik ürünlerin (özellikle pamuk) % 22 si Şanlıurfa da üretilmektedir. Tarım sektörü, Şanlıurfa ekonomisinin temel sektörü olmasına rağmen, Şanlıurfa daki gıda sanayi gelişmemiştir ve tarımsal ürünlerin çok az bir bölümü yerelde işlenmektedir. Tarıma dayalı gıda değer zincirinin sanayi kısmı yerel ölçekte düşük üretkenlik gibi bir dizi sorunla karşı karşıyadır ve sektördeki verimsizliğin temelinde tarım sektöründeki yetersiz üretkenlik ve ürün çeşitliliği yer almaktadır. Tarımsal üretkenlik geçtiğimiz on yıllık dönemde bir artış göstermiş olmasına rağmen, 2004 ten bu yana bir düşüşe geçmiştir. Sulamanın ilerlemesi buğday üretimi, artan ürün rotasyonu ve pamuk, mısır, domates ve patlıcan gibi daha geniş ürün çeşitliliğine imkân tanımakta iken, bu ivme, daha yüksek verimli ürünler veya daha etkin teknolojilere yapılan yatırımlar ile desteklenememiş, dolayısıyla da sürdürülmemiştir. Çiftçiler, belirli bir ürün türü seçmelerinin temel nedeni olarak; o ürüne yönelik tarımsal sübvansiyonların mevcut olmasını göstermektedir. Sonuç olarak, mevcut teşvik sistemi ürün çeşitliliğinin sınırlı kalmasında etkili olmuştur. Benzer bir şekilde, gıda işleme sektörü sezonluk üretim yapan, birbirini taklit eden, markasız ticari ürünler üreten küçük firmalar tarafından temsil edilmektedir. Örneğin hali hazırda 35 adet bulgur-mercimek üreticisi, daha yüksek katma değer üretimi veya ürün çeşitliliği olmadan, kapasitelerinin çok altında üretim yapmaktadır (ŞSYYP, 2010). 11
Grafik 8: Gıda Sektörünün Yıllar İtibari ile Gelişimi 250 200 150 Sayı 100 50 0 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. Gıda Sektörünün yılar itibari ile gelişimi incelendiğinde artan bir ivme ile büyüdüğü görülmektedir. Yine bu gelişimde Şanlıurfa nın tarımsal üretim potansiyelinin büyük olmasının etkisi söz konusudur. Bu gelişime rağmen sektörün yeterli olmadığı firmaların ve sayıların verildiği tablo 3 incelendiğinde rahatlıkla anlaşılmaktadır. 12
2.1.3. Kimya Sanayi Şanlıurfa nın toplam sanayisi içerisindeki %10 luk payı ile üçüncü sırada yer almaktadır. Kimya sanayinin sektörel dağılımı incelendiğinde ise aşağıdaki tablo çıkmaktadır. Tablo 4: Kimya Sanayi Alt Sektörleri Sektör Alt Sektör Faaliyet Konusu Boya, Vernik, Reçine Firma Sayısı Tiner 5 Boya 3 Toplam Firma Sayısı % Dağılım 8 13,8% İlaçlar (Tıbbi ve İspenciyeri Müstahzarat Fabrikaları) Kimyasal Aşı 1 Sıvı Yaprak Gübresi 1 Kimyasal İlaç 1 3 5,2% Kimya, Kimyasal Ürünler, Petrol, Kömür Lastik ve Plastik Sanayi Sabun, Deterjan, Kozmetik ve Diğer Tuvalet Malzemeleri Başka Yerde Sınıflandırılmamış Kimyasal Ürünler Madeni Yağ İmalatı ve Atık Madeni Yağların Arıtılması Kolonya 1 Sıvı Deterjan 1 Kauçuk Esaslı Yapıştırıcı 1 Biodizel 14 Gaz Dolumu 2 Muhtelif Madeni Yağ 2 3,4% 17 29,3% 4 4 6,9% Plastik Sanayi Ürünleri Plastik Torba 4 Pe Granül 1 Sulama ve Yağm. Bor.-B.B.Eleml. Su Hortumu 1 Plastik Eşya 5 Pvc Doğrama 3 Cam Takviyeli Plastik Boru Kaynak: ŞUTSO, 2010a; Şanlıurfa San. ve Tic. İl Müd., 2010a. Pvc Boru 2 7 1 24 41,4% TOPLAM 58 100,0% Tablo 4 incelendiğinde sektör plastik sanayi ürünleri üretimi alt sektörü üzerine yoğunlaşmış olduğunu görmekteyiz. Başka yerde sınıflandırılmış kimyasal ürünlerin 14 ünü biodizel üretim tesisi oluşturduğu görülmektedir. Bu sektörde son yıllarda bölgenin sulu tarıma geçmesiyle birlikte modern tarımın gerekliliği olan sulama sistemlerinin kullanımı yaygınlaşmaya başlamış ve gerek kendisi gerekse de çevresinde bu sistemler ile ilgili büyük bir pazar hacmi oluşmuştur. Bu konuda faaliyete geçen işletmelerin olmasına karşın sulama ekipmanlarının üretiminde Türkiye ve bölgesinde hala önemli bir rol oynayamamaktadır. Sulama ekipmanları üreten yerel firmalar, ürün çeşitliliğine yönelmekten ziyade, kendilerini daha çok boru ve pompa gibi parçaların münferit tedarikçisi olarak görmektedirler. 13