HEDEFLER İÇİNDEKİLER BİNALARDA TOZ YÖNETİMİ Toz Nedir? Tozların sınıflandırılması Tozluluk Tanımı ve Sınıflandırılması İç Ortam Hava Kalitesi Partikül madde Asbest Toza bağlı olarak oluşan meslek hastalıkları Partikül Madde (Toz) Ölçümleri Kullanılan partikül madde (Toz) ölçüm metotları Tozla mücadele BİNA YÖNETİM SİSTEMLERİ Dr. Öğr. Üyesi Serkan BAYAR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Tozun tanımı, tozun sınıflandırılması hakkında bilgi sahibi olacak, Tozluluk, tozluluk problemi yaşanan sektörler hakkında bilgi sahibi olacak, İç ortam, iç ortam hava kalitesi ve iç ortam hava kirleticilerin neler olduğu hakkında bilgi sahibi olacak, Partikül maddenin tanımı, sınıflandırılması ve sağlık üzerine etkilerinin neler olduğu hakkında bilgi sahibi olacak, Toz ölçümünün nasıl yapıldığı hakkında bilgi sahibi olacak, Toza maruziyet durumunda oluşacak hastalıklar ve teşhis ve tedavileri hakkında bilgi sahibi olacaksınız. ÜNİTE 4 Bu ünitenin tüm yayın hakları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi ne aittir. Yazılı izin alınmadan ünitenin tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı yapılamaz.
Fibrojenik Tozlar Silikatlar, Kömür Berilyum Cevheri, Bazı Demir Cevherleri, Kalay Cevheri Kanserojen Tozlar Radyum, Asbest Zehirli Tozlar Arsenik, Antimon, Kurşun, Uranyum, Manganez, Nikel, Gümüş Cevheri TOZLAR Patlayıcı Tozlar Metalik Tozlar, Kömür Tozları, Pitirli Cevheri Radyoaktif Tozlar Uranyum, Zirkonyum, Trityum, Radyum, Toryum Tozları Biyolojik Zararlı Tozlar Küfler Ve Sporlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
GİRİŞ Soluduğumuz iç ortam havası, bazen herhangi bir belirti göstermeksizin sağlığımız için bir tehdit oluşturabilir. Çoğu zaman iç ortam havası, dışarıdaki havadan daha kirlidir. Gelişmiş toplumlardaki insanlar zamanlarının büyük çoğunluğunu (yaklaşık %85 ini) ev, ofis, hastane, alışveriş merkezleri ve okul gibi kapalı ortamlarda geçirmektedir. Bu durum iç ortam havasının daha sağlıklı olmasını gerekli kılar. Toz yada partikül madde EPA ya göre (ABD Çevre Koruma Ajansı) önemli 6 tane iç ortam hava kirleticilerinden bir tanesidir. Partikül madde ya da partikül kirliliği, havada asılı hâlde bulunan katı ve / veya sıvı parçacıkların bir karışımıdır. Bu parçacıklar boyut, şekil ve bileşime göre değişiklik gösterir. EPA, özellikle 10 mikrometre ve altındaki daha küçük çaplı parçacıkları tehlikeli görmektedir. Çünkü 10 mikrometreden küçük parçacıklar solunabilir özellikte oldukları için solundukları zaman akciğerlerin derinlere kadar inebilir hatta kan dolaşımına bile girebilir. Yapılan bilimsel çalışmalar göstermiştir ki birçok sağlık sorununun (Göz, burun ve boğaz tahrişi; kalp krizi ve solunumsal hastalık semptomlarının tetiklenmesi; kalp ya da akciğer hastalığı olan kişilerde erken ölüm vb.) altında yatan temel sorunlardan biri toz/partikül maddeye maruz kalmaktır. Ayrıca bu hastalıklardan kaynaklı maddi ve manevi kayıplar Ülkemizin ekonomisinde önemli boyutlara ulaşmaktadır. Konunun önemi, çalışma hayatını düzenleyen mevzuatı hazırlayan, bu alanda denetim gerçekleştiren ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili proje faaliyetleri yürüten Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından her platformda dile getirilmekte ve düzenleyici faaliyetler her geçen gün artarak devam etmektedir. TOZ NEDİR? Uluslararası Standardizasyon Kuruluşuna (ISO 4225 - ISO, 1994) göre, Toz: kendi ağırlıkları ile çökebilen ya da bulundukları ortamda askıda kalabilen 75 mikro metre çapın altındaki küçük katı parçacıklardır. Toz, 75 mikro-metre çapın altındaki küçük katı parçacıklardır. "Atmosferik Kimya Terimleri Sözlüğü" ne (IUPAC, 1990) göre, "Toz: volkanik patlamalar ve rüzgâr, gibi doğal kuvvetler tarafından veya kırma, ufalama, öğütme, torbalama, sondaj ve yıkım, gibi insan yapımı gibi mekanik işlemler ile hava içerisine karışan küçük, kuru katı parçacıklardır [1]. Şekil 4.1 de toz partikülünün saç teli ile büyüklük bakımından kıyaslanması verilmiştir. Tozların Sınıflandırılması Fibrojenik Tozlar; Silikatlar (mika, asbest, talk), Silis (kuvars), Kömür (antrasit, bitümlü kömür), Berilyum Cevheri, Bazı demir cevherleri, Kalay Cevheri Kanserojen Tozlar; Radyum, Asbest Zehirli Tozlar (doku ve organlara toksik etkiye sahip); Arsenik, Antimon Kurşun, Tungsten, Uranyum, Berilyum, Radyum, Manganez, Nikel, Gümüş cevherleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Radyoaktif Tozlar; Uranyum, zirkonyum, trityum, radyum, toryum tozları Patlayıcı Tozlar (Havada süspansiyon halindeyken yanabilenler); metalik tozlar (demir, alüminyum, çinko, magnezyum, kalay), piritli cevherler, kömür tozları (linyit ve bitümlü kömür) Az zararlı tozlar, Jips, Kalker, Kaolen Organik ve bitkisel kökenli tozlar, Un, odun, pamuk, çay tozları, polenler Biyolojik zararlı tozlar: Küfler ve sporlar [1]. Ayrıca Avrupa Standardizasyon Komitesi tozları 3 şekilde sınıflandırmıştır. Solunabilir Toz (Fraksiyon): Ağız ya da burun vasıtasıyla alınan havada askıdaki tüm parçacıkların kütlesidir. Maruz kalınması durumunda tüm solunum sistemini etkilenir ve miktar olarak %50 sinin aerodinamik çapları 80-100 µm altındadır. Trokal (Thoracic) Tozlar: Maruz kalınması durumunda alt solunum yolları etkilenen, alveollere kadar ulaşan tozları da içeren akciğere kadar ulaşabilen tozlardır. Miktar olarak % 50 sinin aerodinamik çapı 10 µm altındadır. Alveollere Ulaşan (Respirable) Tozlar: Maruz kalınması durumunda alveollere kadar ulaşabilen ve miktar olarak % 50 sinin aerodinamik çapı 4 µm nin altında kalan tozlardır. Solunabilir tozun ve miktar olarak %50 sinin aerodinamik çapları 80-100 µm altındadır. Şekil 4.1. Toz partikülü [2] TOZLULUK TANIMI ve SINIFLANDIRILMASI Tozluluk, herhangi bir malzemenin, paketlenmesi, yüklenmesi, taşınması, boşatılması, depolanması sırasında havada toz oluşturma eğilimi olarak tanımlanır. Tozluluk, aşağıdaki gibi yüksek, orta veya düşük olarak sınıflandırılır. Yüksek Tozluluk: İnce, hafif tozlar. Kullanıldığında, birkaç dakika boyunca toz bulutlarının oluşması ve havada kalması görülebilir. Örneğin; çimento, titanyum dioksit, fotokopi toneri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Orta Tozluluk: Kristalimsi granüler katılar. Kullanım sonrası yüzeylerde toz görülür ancak çabuk zemine yerleşir. Örneğin; sabun tozu, şeker granülleri. Düşük Tozluluk: Kullanımları sırasında gözlemlenen tozların belirtisi çok azdır. Örnek: PVC peletler, mumlar [1]. Tozluluk Problemi Yaşanan Sektörler Çalışma ortamlarında tozluluk problemi yaşanan sektörlerden bazılarına aşağıda örnekler verilmiştir; Madencilik, taş ocakçılığı ve tünel açma Taş işçiliği ve inşaatı Dökümhaneler ve diğer metalurjik faaliyet türleri Gemi imalatı Cam, seramik (porselen, porselen ve emaye) ve taş eşyaların üretimi Kimya ve ilaç endüstrisi (toz kimyasalların kullanımı) Kauçuk imalat sanayi Kurşun akümülatörler (dökme kurşun oksit) üretimi Binalardan, köprülerden, tanklardan ve diğer yüzeylerden boya ve pas çıkarmak Tarımsal çalışma (çiftçilik, hasat, tahıl depolama) Gıda endüstrisi (pastaneler, hayvansal ürünler) Tozluluğu yüksek, orta ve düşük olarak sınıflandırabiliriz. Ormancılık ve ağaç işleri [1]. İÇ ORTAM HAVA KALİTESİ İnsanların zamanlarının çoğunu (yaklaşık % 80-85) iç ortamlarda geçirdikleri için iç ortam hava kalitesi terimi son yıllarda önem kazanmıştır. İç ortam hava kalitesi, bina içerisindeki havanın kalitesini, kirleticilerin konsantrasyonlarını ve termal (sıcaklık ve bağıl nem) koşullarını ifade eder, bu da bina sakinlerinin sağlığını, rahatını ve performansını etkiler. Işık ve gürültülü gibi, bina sakinlerini etkileyen diğer faktörler de iç ortam çevre kalitesi ile ilgili önemli hususlardır, ancak iç ortam hava kalitesinin temel unsurları olarak ele alınmazlar. Bu ünite içinde İç ortam hava kalitesini olumsuz yönde etkilediği bilinen en önemli kirletici kaynaklarından partikül madde ve asbest hakkında bilgiler verilecektir [3]. Partikül Madde Partikül madde (PM), parçacık çapı 0,002 ile 100 μm arasında değişen, havada asılı halde bulunan kimyasal bileşimi katı veya sıvı olabilen taneciklere denir. Toz ve kir gibi maddelerin bazıları gözle görülebilecek büyüklükte iken bazıları ancak güçlü mikroskop ile görülebilecek kadar küçüktür. Partikül madde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
konsantrasyonu, ofislerde ve endüstriyel temiz iç ortamlarda adet/m 3 endüstriyel ortamlarda μg/m 3 ya da mg/m 3 olarak ifade edilir [4]. Partikül maddeleri boyutlarına göre ayırt edilir: PM 10 çap olarak 10 µm 'den küçük parçacıklardır. PM 2,5 çap olarak 2.5 µm 'den küçük parçacıklardır. PM 1,0 çap olarak 1 µm 'den küçük parçacıklardır. PM 0,1 çap olarak 0,1 µm 'den küçük parçacıklardır. Toplam askıda katı madde: Hangi büyüklükte olursa olsun bütün askıdaki katı maddeleri kapsar. Partikül madde emisyonları farklı kaynaklardan üretilmektedir: Mekanik kaynaklar: Tozlanma, kırma, çatlama, yapışkan olmayan malzemelerin taşınması, toprak erozyonu (örneğin rüzgâr gibi). Bu parçacıklar genellikle birkaç mikron ile birkaç yüz mikron arasındadır. Kimyasal veya termal kaynaklar: Bu parçacıklar, kimyasal reaksiyonlar ya da yüksek sıcaklıkta buharlaşma ve ardından yoğunlaşma olduğu zaman, malzeme şekil değiştirdiğinde oluşur. Bu parçacıkların boyutları birkaç nanometre ile 1 nanometrenin altındaki aralıklarda değişir. Biyolojik kaynaklar: polen, mantar, bakteri, virüs vb [1]. Partikül maddenin sağlık üzerine etkileri Partikül maddenin çapı 0,002 ile 100 μm aralığındadır. Partikül maddenin büyüklüğü ve konsantrasyonu ile sağlık sorunları oluşturma riski arasında doğrudan bir ilişki vardır. Kaba partiküller üst solunum sisteminde tutulurken çapı 10 mikrometreden daha küçük olan parçacıklar en büyük problemi oluşturur, çünkü akciğerlerinizin derinlerine inebilirler, hatta bazıları kan dolaşımınıza bile girebilir. Partikül maddelerin boyutlarına göre solunum sisteminde tutulma yerleri aşağıda verilmiştir. 11 µm ve yukarısı solunum sistemine girmez. 7-11 µm arası ve yukarısı burun içinde tutulur. 4,7-7 µm Boğazda (yutak) tutulur. 3,3-4,7 µm Nefes borusu ve ön broşlarda tutulur. 2,1-3,3 µm Orta kısımdaki broşlarda tutulur. 1,1-2,1 µm En uç broşlarda tutulur. 0,65-1,1 µm Solunum borusunda tutulur. 0,43-0,65 µm Akciğer alveollerinde tutulur [1]. Bu partiküllere maruz kalmak hem akciğerlerinizi hem de kalbinizi etkileyebilir. Yapılan bir çok bilimsel çalışma, partikül kirliliğine maruz kalmanın, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
aşağıdakiler de dâhil olmak üzere çeşitli problemlerle bağlantılı olduğunu göstermiştir: Akciğer ya da kalp rahatsızlığı olan bireylerde erken ölüm Ölümle sonuçlanmayan kalp krizi riski Kalp atışı ritim bozukluğu İleri düzey astım Akciğer fonksiyonlarının bozulması Nefes alırken yaşanan zorluklar, öksürme ve solunum yollarında oluşan tahriş. Çocuklar ve yaşlıların yetişkin insanlara göre partikül maddelerin sebep olduğu kalp veya akciğer hastalıklarından, etkilenme olasılığı daha yüksektir [5]. Asbest Asbest, ticari ve endüstriyel uygulamalarda kullanılmak üzere ince, dayanıklı ipliklere ayrılabilen lif demetleri olarak çevrede doğal olarak bulunan minerale verilen isimdir. Bu lifler ısıya, ateşe ve kimyasallara dayanıklıdır ve elektrik iletmezler. Bu nedenlerle, asbest birçok endüstride yaygın olarak kullanılmaktadır. Kimyasal olarak, asbest mineralleri silikat bileşikleridir, yani moleküler yapısında silikon ve oksijen atomları içerirler. Asbestin kullanım alanları Partikül kirliliği hem akciğerlerinizi hem de kalbinizi etkileyebilir. Asbestin ısıya, elektriğe ve kimyasal korozyona oldukça dirençli bir madde olması nedeniyle özellikle yapı endüstrisi başta olmak üzere çok çeşitli sektörlerde geniş bir kullanım alanına sahiptir. Asbestin üretimi ve kullanımı ülkemizde 28539 sayılı ve 25.01.2013 tarihli Resmî Gazete de yayımlanan Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik çerçevesinde kullanımı ve satışı yasaklanmıştır [6]. Aşağıda Tablo 4.1 de ABD iş güvenliği ve sağlığı kurumu (OSHA) tarafından yayınlanan asbest ve bazı partiküller için müsaade edilebilir limit değerleri verilmiştir. Asbestin bulunduğu bazı yerler: Tavan ve duvar yalıtımı Vinil yer karoları ve vinil plaka döşemeleri ve yapıştırıcılar Çatı kaplamaları Duvarlarda ve tavanlarda kullanılan boyalar ve boya dolgusu olarak Asbest malzeme ile kaplanmış sıcak su ve buhar boruları Asbest yalıtımına sahip petrol ve kömür fırınları ve kapı contaları Isıya dayanıklı kumaşlar Otomobil debriyajları ve frenler [7]. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Tablo 4.1. ABD iş güvenliği ve sağlığı kurumu için bazı partiküller için müsaade edilebilir limit değerleri [8] Müsaade edilebilir CAS No maruziyet limitleri Kadmiyum 7440-43-9 0.05 mg/m 3 Asbest 1332-21-4 0.1 lif/cm 3 Kristal slika (Kuarts) 14808-60-7 0.1 mg/m 3 Tahıl tozu - İçerik Toplam toz - 15.0 mg/m 3 Solunabilir toz - 5.0 mg/m 3 Ülkemizde asbestin kullanımı ve satışı yasaklanmıştır. Şekil 4.2. Bina içerisinde kısmen tahrip olmuş asbest kaplı boru [9] Asbeste nasıl maruz kalınır? Asbest lifleri, ürünün kullanımı sırasında asbest içeren malzemenin bozulması, bina yıkım işi, bina veya ev tadilat, onarım ve restorasyon işlemleri sırasında havaya salınabilir. Genel olarak, asbeste maruziyet asbest içeren malzemenin bozulması ya da tahrip olması ile birlikte asbest parçacıklarının ve liflerinin havaya salınması şeklinde ortaya çıkar. Şekil 4,2 de kısmen tahrip olmuş asbest kaplı boru gösterilmiştir. Asbestin sağlık üzerine etkileri Asbeste maruz kalmak akciğer hastalığı gelişme riskini artırır. Bu risk sigara ile birlikte 50-90 kat daha artmaktadır. Asbest lifleri havada solunur hâle geldikleri zaman tehlikeli ve öldürücüdür. Solunan lifler akciğerlerde birikmeye başlar ve zarar verir. Bu durum akciğerlerin zedelenmesine yol açarak akciğerin çalışması engellenir ve kansere yol açar. Genelde ortaya çıkan kanser türü akciğer kanseri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
veya zarında oluşan kanser türüdür, Asbest maruziyetinin bireyi nasıl etkilediğini belirlemek için aşağıdaki faktörler olabilir; Doz (bireyin maruz kaldığı asbest miktarı) Süre (Bir bireyin maruz kaldığı süre) Asbest liflerinin boyutu, şekli ve kimyasal yapısı Maruziyetin kaynağı Sigara ve önceden var olan akciğer hastalığı gibi bireysel risk faktörleri Genetik faktörler, Asbeste maruz kalma süresi ve yoğunluğuna bağlı olarak 10-50 yıl arasında değişebilir. Aşağıdaki belirtilerden herhangi biri gelişirse doktora başvurmak özellikle önemlidir: Nefes darlığı, hırıltı veya ses kısıklığı Zamanla kötüleşen sürekli bir öksürük Öksürüldüğünde akciğerlerden gelen kanlı balgam (sıvı) Göğüste ağrı veya sıkışma Yutma güçlüğü Boyun veya yüzün şişmesi İştah kaybı Kilo kaybı Yorgunluk veya anemi Asbest lifleri havada solunur hâle geldiklerinde tehlikeli ve öldürücüdür. Bir doktor asbest ile ilgili sağlık durumundan şüphelenirse, gerçek tanıya yardımcı olmak için göğüs röntgeni ve akciğer fonksiyon testleri de dâhil olmak üzere kapsamlı bir fiziki muayene önerilebilir. Göğüs röntgeni şu anda asbest ile ilişkili hastalıkları tespit etmek için kullanılan en yaygın araçtır. Göğüs röntgeni akciğerlerdeki asbest liflerini tespit edemese de, asbest maruziyetinden kaynaklanan akciğer hastalıklarının erken belirtilerini tanımlamaya yardımcı olabilir. Ameliyatla alınan akciğer dokularında mikroskobik asbest liflerini tespit eden bir akciğer biyopsisi asbest maruziyetini doğrulayan en güvenilir testtir. Bu prosedürler, bir bireyin asbeste ne kadar maruz kaldığını hastalığın ilerleyip ilerlemeyeceği hakkında bilgi sahibi olmak için önemlidir. Asbest lifleri idrar, mukus ve dışkıda da tespit edilebilir, ancak bu testler bireyin akciğerlerinde asbestin ne kadar olabileceğini belirlemek için güvenilir değildir. Asbest maruziyetiyle ilişkili başlıca sağlık etkilerinden üçü: akciğer kanseri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
mezotelyoma, (akciğer, göğüs, karın ve kalbin ince astarında bulunan nadir bir kanser türü) [7]. asbestoz, (akciğerde oluşan ciddi ve uzun süreli kanser olmayan hastalık) Toza Bağlı Olarak Oluşan Meslek Hastalıkları Toza bağlı olarak oluşacak sağlık sorunları tozun cinsine (fiziksel, kimyasal ve mineralojik özellikler), konsantrasyonuna ve toza maruz kalma süresine göre değişir. Parçacığın aerodinamik çapları, tozların havada ne kadar kalacağını, solunması olasılığını ve solunum sistemi içindeki birikim yerlerini belirler. Toza bağlı olarak oluşan meslek hastalıklarından en çok rastlanılanları aşağıda verilmiştir. Silikozis Silikoz, küçük silika parçalarının, kum, kaya ve kuvars gibi mineral cevherlerinin solunmasıyla oluşan bir akciğer hastalığıdır. En çok madencilik, cam üretimi ve dökümhane gibi mesleklerde silika tozuna maruz kalan işçileri etkilemektedir. Zamanla, silika parçacıklarına maruz kalmak, akciğerlerde yaralanmaya neden olur ve bu da nefes alma yeteneğinizi zedeleyebilir. Silikoz belirtileri silika tozuna maruz kaldıktan birkaç hafta sonra ortaya çıkabilir [1]. Siderozis Saf demir oksit tozlarına maruz kalanlarda görülen pnömokonyoz türüdür. Elektrik kaynakçılarında ve asetilen kaynağı ile demir kesme işleri yapanlarda sıklıkla görülür [1]. Bisinozis Göğüs röntgeni şu anda asbest ile ilişkili hastalıkları tespit etmek için kullanılan en yaygın araçtır. Bisinozis, genellikle işe başlamadan sonraki ilk birkaç günde nefes darlığı, göğüste sıkışma ve hırıltılı solunum ile karakterize edilen obstrüktif bir akciğer hastalığıdır. Ancak hastalık ilerledikçe semptomların artar ve şikâyetler daha kalıcı hale gelir. Artan solunum güçlüğü, değişen derecelerde iş göremezliğe yol açar. Bisinozis (aynı zamanda kahverengi akciğer olarak da adlandırılır), pamuktan (esas olarak çırçırlama, taraklama ve bükme gibi), keten, sisal (kenevire benzeyen elyaf) ve yumuşak kenevirin tozlarına aşırı maruz kalmadan kaynaklanır [1]. Asbestozis Asbest konu başlığı altında detaylı incelenmişti. Pnömokonyoz Akciğerlerde inorganik tozların birikmesi ve buna karşı gelişen doku reaksiyonu olarak tanımlanır. Asbest, silika ve kömür tozu maruziyeti pnömokonyozun en yaygın nedenleridir. Çoğu toz tipinin pnömokonyoza neden Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
olduğu bilinmemektedir. Pnömokonyozlar maluliyet, tazminat incelemesine tabi tutulan resmi mesleki solunum hastalıklarının yarısını oluştururlar. Pnömokoyoz yapıcı işlerde çalışanlarda toz kontrol önlemlerinin alınma durumuna göre görülme sıklıkları %1 ile %50 lere varan sıklıkta görülebilirler. Pnömokonyozun en sık görülen semptomları öksürük ve nefes darlığıdır. Risk genellikle, insanlar yüksek konsantrasyonlarda ve / veya uzun süre mineral tozlarına maruz kaldıklarında daha yüksektir. Pnömokonyozlu hastalar, özellikle hastalığın erken döneminde hiçbir belirtiye sahip olmayabilirler. Semptomlar, mukus (balgam) üretimi olmayan öksürük ya da göğüste sıkışma hissidir. Asbest, silika (kum veya kaya tuzu) ve kömür tozu pnömokonyoza neden olan en yoğun işyeri tozlarıdır. Kömür Maden ocaklarında çalışan işçiler çoğu zaman Pnömokonyoz tehdidiyle karşı karşıyadır. Bazen pnömokonyoz Kara-ciğer hastalığı olarak adlandırılır. Çünkü akciğerlerdeki kömür tozu onları siyah renge dönüştürebilir. Pnömokonyoz için spesifik tedaviler veya ilaçlar yoktur. Pnömokonyozlu hastalar için yapılan tedavilerin çoğu, akciğerde daha fazla hasarı sınırlamak, semptomları azaltmak ve yaşam kalitesini artırmak içindir [1]. PARTİKÜL MADDE (TOZ) ÖLÇÜMLERİ Partikül madde (toz) ölçümlerini Şekil 4,3 de gösterildiği gibi 4 kategoride sınıflandırabiliriz. Partikül Madde (Toz) Ölçümleri Hava Kalitesi Ölçümleri İşyeri Ortam Ölçümleri Kaynak Kontrolüne Yönelik Ölçümler Partiküllerin Kimyasal Bileşimlerinin Analizi Toplam Askıda Partikül Madde PM 10 -PM 2,5 Asbest, silika ve kömür tozu maruziyeti pnömokonyozun en yaygın nedenleridir. PM 10 -PM 2,5 Çöken Toz Şekil 4.3. Partikül madde (toz) ölçümleri [10] Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Kullanılan Partikül Madde (Toz) Ölçüm Metotları: Toz ölçümünde yönteme karar vermeden önce, ölçümü etkileyecek bütün faktörler göz önünde bulundurulmalıdır. Bu faktörler; Günlük, haftalık veya aylık toz ölçümü uygulamaları, Üretim miktarı, Ham maddeler, Vardiyalar, Çalışanların görevleri, Toz kontrol ölçümleri, Kullanılan teknoloji, Çalışan sayısı, İklim, Ölçüm yapılan prosese benzer prosesler, Çalışanların toz kaynağına olan uzaklığı, Örnekleme ve analitik prosedürlerde hatalar olarak sıralanabilir [1]. Toz örnekleri; Toz örnekleri en çok üretim yapılan günlerde, Tüm vardiyayı temsil edecek sürede, Hava akımının girdap yapmadığı düzgün kesitli yerlerden, Örnekler normal olarak işçilerin nefes aldıkları yükseklikten alınmalıdır. [11-12]. En yaygın kullanılan toz ölçüm yöntemi gravimetrik metottur. Ayrıca Çevre ve Orman Bakanlığı nca yayımlanan son yönetmeliklerde toz örneklemelerinin mutlaka emme gücü yüksek dakikada en az 3 m 3 hava örnekleyebilen aletlerle yapılması gerekmektedir. Bu yöntem TS EN 12341:2002 standardıyla örneklenerek filtre üzerinde biriken tozun düzeltilmiş konsantrasyonu olup, 0-10 μm ve 10 μm den büyük tozların örneklenebilmesine olanak tanımaktadır. Partikül madde ölçümleri konsantarsyon ve boyut dağılım olmak üzere yaygın olarak, gravimetrik, optik, elektrostatik yük vb. tekniklere dayanan değişik yöntemler kullanılmaktadır. Kullanılan ölçüm yöntemlerinden gravimetrik yöntem en güvenilir olanıdır. Bu nedenle genellikle tercih edilmektedir. Işık yansımasının ölçüldüğü yöntemlerde, filtre üzerine düşen ışın demetinin absorblanması ya da yansıması ölçülmektedir. Renk koyulaştıkça absorbsiyon artarken, yansıma ya da geçirgenlik azalmaktadır [11]. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Gravimetrik metot Sistemde bir filtre kâğıdı/membran ile akış hızını ölçen bir akış ölçer bulunmaktadır. Çalışanların maruz kaldığı alveollere ulaşan tozların miktarını ölçmek üzere ISO (1991) standardına uygun, gravimetrik temelli, siklonlu kişisel örnekleyiciler kullanılmaktadır. Solunabilir toz örnekleri, cihaz içerisine yerleştirilen membran filtre üzerinde toplanmaktadır. Toz örnekleme işlemi, siklon ve filtre ile ilişkilendirilmiş olan bir hava pompası vasıtasıyla yapılmaktadır. Toz konsantrasyonunun ölçümü (mg/m 3 ), pompanın belirli bir süre içinde çektiği hava miktarı (m 3 ) ile filtre üzerinde tutulan kirleticilerin ağırlığının (mg) belirlenmesi ile hesaplanabilmektedir. Sistemde bulunan filtre kâğıdının, ölçüm öncesi ve sonrası, ağırlık farkı dikkate alınarak ölçüm yapılmaktadır. Bu yöntemde yapılacak hata % si 10-20 dolaylarını geçmemektedir. Gravimetrik yöntemin faydaları; daha fazla numune alma olanağı, tartmanın basit olması nedeniyle değerlendirmenin daha kolay olması ve toplanan tozun çok olmasından dolayı daha sonra yapılacak analizlere olanak sağlamasıdır [11-12]. Reflektometrik metot Düzenli ve sürekli yapılacak ölçümler için daha uygun bir yöntemdir. Yansıyan ışık miktarının ölçülmesi temeli kullanılmaktadır. Sistemde aynı anda hem gravimetrik hem de reflektometrik ölçüm yapılarak oluşturulan kalibrasyoneğrilerinden yararlanılmaktadır. Bu amaçla, ölçüm yapılacak emisyon kaynaklarım(çimento, çelik, yakma v.b.) ve bölgeleri dikkate alınarak kalibrasyon eğrileri hazırlanmalıdır. Renk bağımlılığı nedeniyle yöntemin güvenilirliği tartışmalıdır [12]. Tozla Mücadele Tozla mücadele yöntemleri aşağıdaki maddeler ile özetleyebiliriz. Erken tanı ve önlem Toz oluşumunu önleme Tozu bastırma Reflektometrik metot yansıyan ışık miktarını esas alır. Tozu toplama Toz konsantrasyonunu düşürme Toz solunumunu önleme (Toz maskesi) Ayrıca, oluşmuş olan tozla mücadelede kullanılan yöntemler şöyledir; Havalandırma Köpük Islatma Araçları Toz toplayıcılar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Bireysel Etkinlik Su spreyleri [11]. Ofis ortamındaki toz kaynakları nelerdir? Tozun sebep olduğu meslek hastalıklarını araştırınız? İç ortam hava kalitesi denilince ne anlıyorsunuz? İç ortam hava kirleticiler neler olabilir? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Örnek Fibrojenik Tozlar; Silikatlar (mika, asbest, talk), Silis (kuvars), Kömür (antrasit, bitümlü kömür), Berilyum Cevheri, Bazı demir cevherleri, Kalay Cevheri Kanserojen Tozlar; Radyum, Asbest, Zehirli Tozlar (doku ve organlara toksik etkiye sahip); Arsenik, Antimon Kurşun, Tungsten, Uranyum, Berilyum, Radyum,,Manganez, Nikel, Gümüş cevherleri Radyoaktif Tozlar; Uranyum, zirkonyum, trityum, radyum, toryum tozları Patlayıcı Tozlar; metalik tozlar, piritli cevherler, kömür tozları (linyit ve bitümlü kömür), Az zararlı tozlar, Jips, Kalker, Kaolen, Organik ve bitkisel kökenli tozlar, Un, odun, pamuk, çay tozları, polenler Biyolojik zararlı tozlar; küfler ve sporlar Yüksek derecede tozluluğa örnek, çimento, titanyum dioksit, fotokopi toneri Orta derecede tozluluğa örnek, sabun tozu, şeker granülleri Düşük derecede tozluluğa örnek PVC peletler, mumlar Çalışma ortamlarında tozluluk problemi yaşanan sektörlerden bazılarına örnekler; Madencilik, taş ocakçılığı ve tünel açma;taş işçiliği ve inşaatı; Dökümhaneler ve diğer metalurjik faaliyet türleri; Gemi imalaatı;cam, seramik ve taş eşyaların üretimi; Kimya ve ilaç endüstrisi ;Kauçuk imalat sanayi; Binalardan, köprülerden, tanklardan ve diğer yüzeylerden boya ve pas çıkarmak;tarımsal çalışma; Gıda endüstrisi ; Ormancılık ve ağaç işleri Mekanik kaynaklardan üretilen partikül madde emisyonları: tozlanma, kırma, çatlama, yapışkan olmayan malzemelerin taşınması, toprak erozyonu Biyolojik kaynaklardan üretilen partikül madde emisyonları: polen, mantar, bakteri, virüs vb Partikül kirliliğine maruz kalındığında oluşabilecek sağlık riskleri, Akciğer ya da kalp rahatsızlığı olan bireylerde erken ölüm;kallp krizi riski; Ritim bozukluğu; Astım; Öksürme ve solunum yollarında oluşan tahriş. Asbestin bulunduğu bazı yerler:tavan ve duvar yalıtımı; Çatı kaplamaları; Duvarlarda ve tavanlarda kullanılan boyalar; Asbest malzeme ile kaplanmış sıcak su ve buhar boruları; Isıya dayanıklı kumaşlar; Otomobil debriyajları ve frenler Toza bağlı olarak oluşan meslek hastalıklarından en çok rastlanılanları; Silikozis, Siderozis, Bisinozis, Asbestozis ve Pnömokonyoz Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Özet Uluslararası Standardizasyon Kuruluşuna (ISO 4225 - ISO, 1994) göre, Toz: kendi ağırlıkları ile çökebilen ya da bulundukları ortamda askıda kalabilen 75 mikro metre çapın altındaki küçük katı parçacıklardır. Atmosferik Kimya Terimleri Sözlüğü' ne (IUPAC, 1990) göre, Toz: volkanik patlamalar ve rüzgar, gibi doğal kuvvetler tarafından veya kırma, ufalama, öğütme, torbalama, sondaj ve yıkım, gibi insan yapımı gibi mekanik işlemler ile hava içerisine karışan küçük, kuru katı parçacıklardır. Tozları; Fibrojenik Tozlar; Kanserojen Tozlar; Zehirli Tozlar, Radyoaktif Tozlar, Patlayıcı Tozlar, metalik tozlar, Az zararlı tozlar, Organik ve bitkisel kökenli tozlar ve Biyolojik zararlı tozlar ayırabiliriz. Ayrıca Avrupa Standardizasyon Komitesi tozları; Solunabilir Toz (Fraksiyon), Trokal (Thoracic) Tozlar ve Alveollere Ulaşan (Respirable) Tozlar olmak üzere 3 şekilde sınıflandırmıştır. Tozluluk, herhangi bir malzemenin, paketlenmesi, yüklenmesi, taşınması, boşatılması, depolanması sırasında havada toz oluşturma eğilimi olarak tanımlanır. Tozluluk, yüksek, orta veya düşük tozluluk olarak sınıflandırılır. İnsanların zamanlarının çoğunu (yaklaşık % 80-85) iç ortamlarda geçirdikleri için iç ortam hava kalitesi terimi son yıllarda önem kazanmıştır. İç ortam hava kalitesi, bina içerisindeki havanın kalitesini, kirleticilerin konsantrasyonlarını ve termal (sıcaklık ve bağıl nem) koşullarını ifade eder, bu da bina sakinlerinin sağlığını, rahatını ve performansını etkiler. Bu ünite içinde İç ortam hava kalitesini olumsuz yönde etkilediği bilinen en önemli kirletici kaynaklarından partikül madde ve asbest hakkında bilgiler verilecektir. Partikül madde (PM), parçacık çapı 0,002 ile 100 μm arasında değişen, havada asılı halde bulunan kimyasal bileşimi katı veya sıvı olabilen taneciklere denir. Partikül madde konsantrasyonu, ofislerde ve endüstriyel temiz iç ortamlarda adet/m 3 endüstriyel ortamlarda μg/m 3 ya da mg/m 3 olarak ifade edilir. Partikül maddenin büyüklüğü ve konsantrasyonu ile sağlık sorunları oluşturma riski arasında doğrudan bir ilişki vardır. Kaba partiküller üst solunum sisteminde tutulurken çapı 10 mikrometreden daha küçük olan parçacıklar en büyük problemi oluşturur, çünkü akciğerlerinizin derinlerine inebilirler, hatta bazıları kan dolaşımınıza bile girebilir. Asbest, ticari ve endüstriyel uygulamalarda kullanılmak üzere ince, dayanıklı ipliklere ayrılabilen lif demetleri olarak çevrede doğal olarak bulunan minerale verilen isimdir. Bu lifler ısıya, ateşe ve kimyasallara dayanıklıdır ve elektrik iletmezler. Bu nedenlerle, asbest birçok endüstride yaygın olarak kullanılmaktadır. Asbeste maruz kalmak akciğer hastalığı gelişme riskini artırır. Bu risk sigara ile birlikte 50-90 kat daha artmaktadır. Asbest lifleri havada solunur hale geldikleri zaman tehlikeli ve öldürücüdür. Solunan lifler akciğerlerde birikmeye başlar ve zarar verir. Toza bağlı olarak oluşacak sağlık sorunları tozun cinsine (fiziksel, kimyasal ve mineralojik özellikler), konsantrasyonuna ve toza maruz kalma süresine göre değişir. Parçacığın aerodinamik çapları, tozların havada ne kadar kalacağını, solunması olasılığını ve solunum sistemi içindeki birikim yerlerini belirler. Toza bağlı olarak oluşan meslek hastalıklarından en çok rastlanılanları; Silikozis, Siderozis, Bisinozis, Asbestozis ve Pnömokonyoz sayılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Özet (devamı) Partikül madde (Toz) ölçümlerini 4 kategoride sınıflandırabiliriz.bunlar;hava kalitesi ölçümleri, İşyeri ortam ölçümleri, Kaynak kontrolüne yönelik ölçümler ve Partiküllerin kimyasal bileşimlerinin analizidir. Toz ölçümünde yönteme karar vermeden önce, toz örneklerinin alınmasında dikkat edilmesi gereken noktalar vardır. Bunlar; Toz örnekleri en çok üretim yapılan günlerde, Tüm vardiyayı temsil edecek sürede, Hava akımının girdap yapmadığı düzgün kesitli yerlerden, Numunenin normal olarak işçilerin nefes aldıkları yükseklikten alınmalıdır. Partikül madde ölçümleri konsantarsyon ve boyut dağılım olmak üzere yaygın olarak, gravimetrik, optik, elektrostatik yük v.b. tekniklere dayanan değişik yöntemler kullanılmaktadır.kullanılan ölçüm yöntemlerinden gravimetrik yöntem en güvenilir olanıdır. Bu nedenle genellikle tercih edilmektedir. Işık yansımasının ölçüldüğü yöntemlerde, filtre üzerine düşen ışın demetinin absorblanması ya da yansıması ölçülmektedir. Renk koyulaştıkça absorbsiyon artarken, yansıma ya da geçirgenlik azalmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Partikül madde konsantrasyonu, ofislerde ve endüstriyel temiz iç ortamlarda aşağıdaki birimlerden hangisiyle ifade edilir? a) adet/m 3 b) mg/l c) mg/m 3 d) μg/m 3 e) ml/mg 2. Aşağıdakilerden hangisi ticari ve endüstriyel uygulamalarda kullanılmak üzere ince, dayanıklı ipliklere ayrılabilen lif demetleri olarak çevrede doğal olarak bulunan minerale verilen addır? a) Slika b) Asbest c) Kömür tozu d) Jips e) Kalker 3. Aşağıdakilerden hangisi pnömokonyoza neden olan en yoğun iş yeri tozlarından sayılmaz? a) Kömür tozu b) Asbest c) Slika d) Berilyum e) Kaya tuzu 4. Silika tozuna maruz kaldıktan sonra silikoz belirtileri ne kadar sürede ortaya çıkabilir? a) Birkaç gün sonra b) Birkaç hafta sonra c) 6 ay sonra d) 1 yıl sonra e) 10 yıl sonra 5. Aşağıdakilerden hangisi biyolojik kökenli partikül madde kaynağı değildir? a) polen b) virüs c) asbest d) bakteri e) mantar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
6. Aşağıdakilerden hangisi bina içerisinde iç ortam hava kalitesinin önemli unsurlarından olmasına rağmen iç ortam hava kalitesinin temel unsurları arasında yer almaz? a) PM 10 b) Sıcaklık c) Bağıl nem d) Gürültü e) PM 2,5 7. 11 μm ve yukarısı partikül madde solunum sisteminde nasıl davranır? a) Solunum sistemine giremez. b) Burun içinde tutulur. c) Boğazda (yutak) tutulur. d) Orta kısımdaki broşlarda tutulur. e) Akciğer alveollerinde tutulur. 8. Aşağıdakilerden hangisi sistemde bulunan filtre kâğıdının ölçüm öncesi ve sonrası tartım ağırlıkları dikkate alınarak yapılan Partikül Madde analiz metodudur? a) Gravimetrik metod b) Reflektometrik metod c) Nefelometrik metod d) Elektrostatik metod e) Kantitatif metod 9. Aşağıdakilerden hangisi toz örneklerinin alınması sırasında dikkat edilmesi gereken hususlardan biri değildir? a) Toz örnekleri en çok üretim yapılan günlerde alınmalıdır. b) Tüm vardiyayı temsil edecek sürede alınmalıdır. c) Hava akımının girdap yapmadığı düzgün kesitli yerlerden alınmalıdır. d) Örnekler işçilerin nefes aldıkları yükseklikten alınmalıdır. e) Örnekler tozun bulunduğu ortamda en yüksek noktadan alınmalıdır. 10. Parçacık çapı 0,002 ile 100 μm arasında değişen, havada asılı hâlde bulunan kimyasal bileşimi katı veya sıvı olabilen taneciklere verilen ad aşağıdakilerden hangisidir? a) Kil b) Toz c) Mist d) Aerosol e) Partikül madde Cevap Anahtarı 1.a, 2.b, 3.d, 4.b, 5.c, 6.d, 7.a, 8.a, 9.e, 10.e Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
YARARLANILAN KAYNAKLAR [1] WHO. (1999). Hazard Prevention and Control in the Work Environment: Airborne Dust.WHO/SDE/OEH/99.14.World Healty Organization, Geneva, Switzerland [2] Süngü.M.A.(2017). Hastane Teknik Yönetimi. Ulusal Sağlık Bakımıyla ilişkili infeksiyonlar simpozyumu (USBİS 2017). [3] EPA. İndoor Air Quality.18 Temmuz 2018 tarihinde https://www.epa.gov/indoor-air-quality-iaq/fundamentals-indoor-airquality-buildings#factors. adresinden erişildi. [4] ASHRAE. Handbook CD. (2003). Indoor Environmental Health, Atlanta, USA, in Fundamentals-2001, Chapter 9. [5] EPA.Particulate Matter.20 Temmuz 2018 tarihinde https://www.epa.gov/pmpollution/health-and-environmental-effects-particulate-matter-pm adresinden erişildi. [6] Asbest.20 Temmuz 2018 tarihinde http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/01/20130125-24.htm. Adresinden erişildi. [7] Agency for Toxic Substances and Disease Registry. (2001) Toxicological Profile for Asbestos. [8] OSHA. 20 Temmuz 2018 tarihinde https://www.osha.gov/chemicaldata/ adresinden erişildi. [9] EPA. Learn About Asbestos. 09 Eylül 2018 tarihinde https://www.epa.gov/asbestos/learn-about-asbestos.adresinden adresinden erişildi. [10] Bayram. A. 20 Temmuz 2018 tarihinde http://kisi.deu.edu.tr//abdurrahman.bayram/ders- 6_3_Hava%20Kalitesi%20%C3%96l%C3%A7%C3%BCmleri_04042016.pdf adresinden erişildi. [11] Andaç, İ.(2013). Payas Organize Sanayi Bölgesindeki Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan PM 10 ve Çöken Partikül Madde Ölçümlerinin ISCST3 Modeliyle Karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi [12] Modanlıoğlu, C.(2013). Granüler Üretim Yapan Bir İşletmede Toz Probleminin İncelenmesi ve Örnek Bir Çalışma. Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Balıkesir, Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20