YAŞANAN DEPREMLER SONRASI ACİL BARINMA İHTİYACININ KARŞILANMASI Deniz DEMİRARSLAN 1 ddemirarslan@yahoo.com ÖZ: Doğanın etkilerinden korunmak için kapalı bir yere sığınmak olarak tanımlanan barınma eylemi, tarihin ilk dönemlerinde insan tarafından mağara, ağaç kovuğu gibi doğal oluşumlar kullanılarak gerçekleştirilirken, insanoğlu zamanla değişen yaşam koşullarına uyacak şekilde barınma mekanı olan konutunu kendisi inşa etmeye başlamıştır. Konut, yalnızca üstü örtülü dört duvardan oluşan bir yapı değil, aynı zamanda insanın her türlü yaşam kolaylıklarından, kentsel altyapıdan yararlanabilmesini, bireysel ve ailesel mahremiyetini koruyabileceği sağlıklı, rahat, mutlu bir şekilde sürdürülebilir, yaşanabilir güzel ve temiz bir çevrede, insan onuruna yakışır bir biçimde yaşamasını sağlamakla ilgili toplumsal işlevler yüklenmiş bir ortamdır. Tarih boyunca toplum ve aile yapısına bağlı olarak farklılıklar gösteren konutun her toplumda özel bir yeri bulunmaktadır. Bir barınma mekanı, ne şekilde yapılırsa yapılsın kullanıcıların fiziksel ve ruhsal sağlığını korumalıdır. Barınma mekanı, bireyin ve toplumun günlük yaşamını içerdiğinden, konut planlamasında yön verici temel unsur, içinde yaşayan ailenin yapısı ve konut içinde gerçekleşecek hayatın biçimi olmaktadır. Barınma mekanının yapıldığı dönem, coğrafya, toplum koşulları ne olursa olsun, kullanıcısıyla bunları inşa eden ya da tasarlayan kişiler arasında bir ilişki sağlanmalıdır. Anahtar Kelimeler: Barınak, Barınma İhtiyacı, Deprem ve Barınma, Prefabrikasyon, Prefabrike Konut Giriş Yaşanan bir afet sonrasındaki sorunların başında barınma gelmektedir. Depremzede insanların geçici barınma koşulları ile, afet sonrası ortaya çıkan ilk olumsuz şartların üstesinden gelinmesi ve afetzedelerin mümkün olduğunca dış etkilerden korunması amaçlanmaktadır. Buradaki temel amaç, depremzedelerin günlük yaşama en kısa sürede dönmelerini sağlamaktır. Bu geçici barınma sürecinde depremzedelerin ihtiyaçlarının optimum standartlarda karşılanması gerekmektedir. Bu durumda afetzedelerin barınma sorunlarını çözmeye yönelik etkin bir planlama ve geniş çaplı bir organizasyon gerekmektedir. Çünkü toplum ve aile yapısına bağlı olarak tarih boyunca konutun her toplumda farklı özellikler taşıdığı görülmektedir. Bu nedenle belirli bir kültürü yansıttığı gibi sosyo-ekonomik bir organizasyonun da parçasını oluşturan yeterli bir konutun, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nin 25/1 maddesinde de herkesin gerek kendisi gerekse ailesi için yiyecek, giyecek, konut, tıbbi bakım, gerekli sosyal hizmetler dahil olmak üzere sağlığı ve refahını sağlayacak yeterli bir yaşam standardına ve işsizlik, hastalık, dulluk, ihtiyarlık ya da geçim olanaklarından iradesi dışında mahrum bırakacak diğer hallerde güvenliğe hakkı vardır. biçiminde bir insan hakkı olduğu uluslararası düzeyde kabul edilmiş bulunmaktadır (Tekeli, 1996). Bu nedenledir ki, bir barınma mekanı, ne şekilde yapılırsa yapılsın kullanıcıların fiziksel ve ruhsal sağlığını korumalıdır. Barınma mekanı, bireyin ve toplumun günlük yaşamını içerdiğinden, konut planlamasında yön verici temel unsur, içinde yaşayan ailenin yapısı ve konut içinde gerçekleşecek hayatın biçimi olmaktadır. Barınma mekanının yapıldığı dönem, coğrafya, toplum koşulları ne olursa olsun, kullanıcısıyla bunları inşa eden ya da tasarlayan kişiler arasında bir ilişki sağlanmalıdır. Böylece insanlar bir yandan doğal afetlerden korunurken, bir yandan da kendi elleriyle yarattığı olumsuz çevre koşullarından korunma güdülerini, bilgi ve pratiğini geliştirmektedir. Bu çalışmada öncelikle deprem sonrası evsiz kalan afetzedelerin kendi çabalarıyla oluşturdukları geçici barınma mekanları incelenmiş, ortaya çıkan sonuçlar devletin yapmış olduğu geçici konutların özellikleri ile karşılaştırılarak bundan sonra yaşanması muhtemel afetler sonrası oluşturulacak geçici yerleşimlerin planlanması için bir yol göstermesi hedeflenmiştir. Deprem Sonrası Ortaya Çıkan Acil Barınma İhtiyacının Karşılanması Dünyada yaşamsal faaliyetlerin devamını sağlayan bir doğa olayı olarak bilinen depremin, insanlar tarafından oluşturulan bilinçsiz, plansız ve programsız yapılanma nedeniyle olağanüstü bir felakete dönüşmesinin ülkemizde telafisi mümkün olmayan sonuçlara yol açtığı 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi sonrasında acı bir şekilde görülmüş 1 Kocaeli Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi İç Mimarlık Bölümü 340
ve yaşanmıştır. Yaklaşık 15 bin kişinin hayatını yitirdiği, 30 binden fazla kişinin yaralandığı depremde bölge insanı üzerinde fiziksel etkilerin yanı sıra psikolojik etkiler de derin yaralar açmıştır. Kocaeli ili bazında yıkılmış ya da ağır hasarlı 5809, orta hasarlı 5466, hafif hasarlı 7852 adet binanın tespit edildiği depremin hemen ardından depremzede vatandaşlarımızın bir kısmının ortaya çıkan acil barınma ihtiyaçlarını ilk etapta kendi imkanlarıyla oluşturdukları mekanlarda karşıladığı görülmüştür. Daha sonra da 10 bin civarında depremzedenin orta hasarlı binalarının onarımları tamamlanamadığından kendi imkanlarıyla yaptıkları barakalarda barınmaya devam ettikleri tespit edilmiştir. Çoğu ahşap ya da çelik profil malzeme kullanılarak inşa edilen bu barınakların yanı sıra bazı depremzede vatandaşların kendi imkanlarıyla elde ettikleri konteynerleri konuta dönüştürdükleri belirlenmiştir. Bu depremzede vatandaşlar ile yapılan anket çalışması sonucu böyle barınaklarda yaşayan hanehalklarının devlet tarafından yapılan geçici prefabrik konutları ufak, kullanışsız, yaşadıkları ve alıştıkları çevreden uzak olduğu için tercih etmemeleri sonucu kendi barınaklarını oluşturdukları ortaya çıkmıştır. Deprem öncesinde çoğunluğu ortalama büyüklükleri 100-150 m² arasında değişen iki oda, salon, mutfak ve banyodan oluşan apartman tipi konutlarda oturan bu depremzedeler, deprem sonrası barınaklarını yaparken de hiçbir teknik elemandan yardım almadıklarını, tamamıyle aile bireylerinin yardımlarıyla inşa ettiklerini belirtmişlerdir. Depremzedeler elektrik, su ihtiyaçlarını hasar gören konutlarından hat çekerek ve alt yapı sorununu da kanalizasyon şebekesine bağlanarak ya da fosseptik yardımıyla çözmüşlerdir. Yapılan incelemelerde bu barınakların brüt 65-108 m², net 53-85 m² arası bir kullanım alanına sahip oldukları ve su basman seviyesinde yükseltilerek zemin rutubetinden korunma sağlandığı görülmüştür. Ahşap ya da çelik profil taşıyıcı kullanılarak yapılan barınakların bir kısmında mutfak ve banyo gibi ıslak hacimlerin tesisatının döşenebilmesi için yığma sistemde tuğla malzeme ile inşa edildikleri belirlenmiştir. Barınakların dış cephelerini kaplamak için ise ahşap ya da çelik karkas üzerine ısı yalıtımlı kontrplak panolar kullanılmış; bunların da çoğunun üzeri dışarıdan eternitle içeriden ise duvar kağıdı ile kaplanmıştır. Görülmektedir ki; yapılmış bulunan tüm barınaklarda ısı ve su yalıtımı konuları ile yapı bitirme detayları düşünülerek çözüm üretilmiştir (Öztekin ve diğ., 2003). Genelde plan tipleri incelendiğinde barınma mekanına girişte bir giriş- antre mekanının oluşu, yaşama mekanı ile yatma mekanlarının ayrı düzenlenişi, birden fazla yatma mekanının yapılmış olması, banyo ve mutfak ile genellikle yaşama mekanından kullanılan bir teras- verandanın bulunuşu ortak özellikler arasında yer almaktadır. Mutfak mekanlarının bazıları içinde yemek yenilebilecek büyüklüktedir. Bazı plan tiplerinde banyo ve yatak odaları mekanına ayrı bir holden girilerek konutun genel yaşama kısmından bir tecrit sağlanmıştır. Barınma mekanlarında gözlemlenen bir diğer özellik de her mekanın yeterli sayı ve ölçülerde gün ışığı alacak pencerelere sahip olmasıdır. ( Resim-1, 2, 3, 4, ve 5) Depremzede vatandaşlarımız kendi imkanlarıyla depremin hemen sonrasında acil olarak barınma ihtiyacını bu geçici konutlarda belirtilmiş bulunan koşullarda sağlamayı seçerken; devlet tarafından ise depremzedelerin daha kalıcı bir şekilde barınma ihtiyaçlarını karşılamak üzere depremden etkilenen illerde prefabrike konut yapımına başlanmış; deprem bölgesi genelinde toplam 42.161, Kocaeli ili bazında 16.330 adet prefabrike konut depremzede vatandaşlarımıza dağıtılmıştır. Ancak yapım tekniği, kullanılan malzeme ve içerdiği mekanlar açısından 30 m² lik bu geçici konutların depremzedelerin yaşamsal barınma ihtiyaçlarına cevap veremedikleri görülmüştür. Kamu kuruluşları tarafından yapılan bu geçici barınma birimlerini tercih eden depremzedelerin de bu mekanları kendi ihtiyaçları doğrultusunda değiştirdikleri ya da ilaveler yaptıkları tespit edilmiştir. Bu prefabrike ikiz barınak sisteminde konut kullanıcıları, bir yandan konutlarının diğer yarısını tanımadıkları bir aileyle paylaşmak zorunda kalırken diğer yandan da ortadaki ince bölme toplumsal mahremiyet açısından büyük önem taşıyan sessizlik ilkesinin sağlanmasında etkili olamamıştır. Komşular birbirlerinin ne pişirdiğini, televizyonda neler seyrettiklerini bildiklerinden geleneksel Türk yaşamının gereklerinden birisi olan mahremiyet ilkesinin sağlanamamasının yanı sıra konut içi mahremiyetin de yatmaoturma- yemek pişirme ve yeme mekanlarının 30 m² lik tek bir alanda toplanması, iki kişinin yatması için düşünülmüş yatma mekanının yaşama mekanından sadece bir perdeyle ayrılmış olmasından dolayı aksaması söz konusu olmuştur. Bilhassa maliyeti azaltmak ve en küçük kullanım alanını bulmak adına, mağazaların giyim reyonlarındaki soyunma kabinlerinden bir farkı olmayan bu yatma mekanı çözümünün aile içi mahremiyet ve mekan tasarımı açısından sakıncaları bulunmaktadır. Çocuklar için ise sessiz bir ortamda ders çalışabilecekleri, rahat uyuyabilecekleri bir mekan da düşünülmemiştir. (Resim-6, 7) Öte yandan konuta dışarıdan girişte, kullanıcılar yağmur, çamur, toz ve toprakla birlikte evin içine girmekte bilhassa kış aylarında ısıtılan havanın dışarıya kaçmasıyla büyük bir ısı kaybı da yaşanmaktadır. Konutlarda ayrıca tuvalet mekanına girebilmek için mutfak tezgahının önünden geçilmesi, yaşama bölümünde oturanların yemek ve tuvalet kokularından rahatsızlık duymaları söz konusudur. Bu sebeple kullanıcılar tarafından özellikle prefabrik konutların dışına bazı ilaveler yapılarak mekan sorunu çözülmeye çalışılmış, bu durum da yetkililer ve kullanıcılar arasında çözülmesi güç sorunlara yol açmıştır. Ayrıca kullanıcılar bu konutların giriş cephelerinde hiç pencere açılmamış olmasından dolayı rahatsızlık duymaktadırlar. Seka içi Perpa valilik prefabrik lojmanları, Köseköy, Derince ve Yahyakaptan da yapılmış bulunan bazı prefabrik konut örnekleri de incelendiğinde plan tiplerinin daha farklı olduğu ve depremzede vatandaşların 341
günlük yaşam ihtiyaçlarının daha fazla dikkate alındığı gözlenmektedir. Örneğin; Seka içi Perpa valilik prefabrik konutları iki yatma mekanı ile bir salon, mutfak ve banyo mekanlarından oluşan 63 m² lik yaşama birimleridir. Köseköy, Derince ve Yahyakaptan bölgelerinde yapılmış bulunan bazı prefabrik konut örneklerinin de 70 m² lik bir yatak odası, salon, mutfak ve banyo mekanlarından oluşan plan tipine sahip oldukları görülmektedir. Bazı örneklerde de depremzede vatandaşlar tarafından 30 m² lik ikiz konut ünitelerinde iki konutun birleştirilerek kullanıldığı dikkati çekmektedir. (Resim-8) Öte yandan geçici ancak zaman içinde kalıcılığa dönüşen bu barınma mekanlarında, sosyo-kültürel ve ticari yaşamı canlı tutacak ve geliştirecek önlemler ve düzenlemeler yeteri kadar düşünülmediği için, insanları toplu halde sosyal ve psikolojik yalnızlığa ve bunalıma iten mekanlar yaratılmış, depremzedeler günlük yaşamla olan bağlarından koparılmıştır. Hanehalkı büyüklüğü kentlerde ortalama 4 ve üzeri olan ve çok sık aralıklarla deprem, sel gibi afetlerin yaşandığı ülkemizde afetzedelerin geçici olarak barınmalarını sağlamak üzere tek hacimli barınakların üretilmesi kullanıcıların yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamaya yetersiz kalmalarından dolayı hatalı bir uygulamadır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen hem prefabrik geçici konut kullanıcıları hem de kendi konutunu kendi yapan depremzedeler aile büyüklerinin özlemle bahsettiği ve apartmanlaşma ile yok olan komşuluk ilişkilerinin yeniden canlanmaya başladığını, çocuklarının toza-toprağa karışarak rahatça oynayabildiğini ve unutulan mahalle arkadaşlıklarının yeniden kurulmaya başladığını belirtmişlerdir ( İzmit Büyükşehir Belediyesi 2002 Yılı Verileri), (Öztekin ve diğ.,2002).. Sonuç ve Öneriler Sonuç olarak doğal afet yaşayan insanların duygusal, zihinsel, fiziksel ve sosyal olarak tepkiler verdiği ve bu tepkilerin bir sebebinin içlerinde barındıkları konutları, kullandıkları eşyaları kaybetmek olduğu uzmanlarca belirtilmektedir. Bölge insanı yaşanan deprem sonucunda ilk aşamada kendini ve yakın çevresini dış etkilerden korumak amacıyla hem duygusal yönü de ağır basarak hem de ihtiyaçtan dolayı barınabilecekleri barınaklar yapma yoluna gitmişlerdir. Yapılan incelemelerde insanların başlarını bir çatı altına sokabilmesi gereği ile acil ve hızlı kararlar verilerek sadece ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak; konfor ve tasarım unsurları dikkate alınmaksızın yapılan bu basit barınakların aslında görünüş bakımından çok düzenli olmadıkları ancak işlevsel oldukları görülmektedir. Diğer yandan devletin geçici olması amacıyla yapmış olduğu barınaklar da güncel koşullardan dolayı uzun süreli bir kullanıma dönüşmüştür. Devletin yapmış olduğu bu geçici konutlar yapılan ilaveler ve değişiklikler sonucu, depremzedenin kendi inşa ettiği konut ise işlevsel olmakla birlikte, hem bir tasarımcı elinden çıkmadığı hem de kent ve çevresi ile olan ilişkisi düşünülmediği için zamanla bir görsel kirlilik ve kentsel tasarım sorunu haline gelmiştir. Sadece deprem değil sel, erozyon ve hatta hortum (!) gibi bir çok yıkıcı doğal afetin sık olarak yaşanabildiği ülkemizde hanehalkı büyüklüğü, Türk toplumunun yaşam tarzı, gelenek ve görenekleri, mahremiyet ilkesine gösterdiği aşırı duyarlılık, Türk ailesinin yaşadığı konutun tek konut olarak değil, bir komşuluk grubu olarak düşünülmesi gereği, geçici olarak yapılan her barınma uygulamasının zaman içinde kalıcılığa dönüşebildiği gibi bu çalışma sonucunda ortaya çıkan unsurların dikkate alınarak bundan sonra planlanacak olan geçici konut çalışmalarına veri teşkil etmesi amaçlanmaktadır. Çünkü yıkılan şehirlerin etrafında alt ve üst yapısıyla birlikte yeni bir kent yaratmak sanıldığı kadar kolay bir uygulama değildir. Harcanan maliyetler söz konusu olduğunda bu kadar büyük yatırımların hazırlanmasında daha fazla ön çalışma yapılmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. 342
Resim 1: Deprem Sonrası Depremzede Vatandaşların Kendi İmkanları ile Yapılmış Barınaklar Örnek 1. Plan ve Görünümler Resim 2: Deprem Sonrası Depremzede Vatandaşların Kendi İmkanları ile Yapılmış Barınaklar Örnek 2. Plan Şeması. 343
Resim 3: Deprem Sonrası Depremzede Vatandaşların Kendi İmkanları ile Yapılmış Barınaklar Örnek 3. Plan ve Görünümler Resim 4: Deprem Sonrası Depremzede Vatandaşların Kendi İmkanları ile Yapılmış Barınaklar Örnek 4. Plan ve Görünümler. 344
Resim 5: Deprem Sonrası Depremzede Vatandaşların Kendi İmkanları ile Yapılmış Barınaklar Örnek 5. Plan ve Görünümler. Resim 6: Devlet Tarafından Yapılan Geçici İskan Birimi. Plan ve Görünümler. 345
Resim 7: Devlet Tarafından Yapılan Geçici İskan Biriminin Dış ve İç Mekanından Görünümler. (İleri, 2003) Resim 8: Üstte Solda Seka İçi Valilik Prefabrik Lojmanları, Sağda Köseköy, Derince, Yahyakaptan Bölgelerindeki Prefabrik Konutlar, Altta Ortada ise İkiz Prefabrik Konutların Birleştirilerek Tek Konuta Dönüştürülmüş Hali. 346
KAYNAKLAR 1. Baykan, A., Eylül, 2003, Bir Temsili Mekan Olarak Deprem Evleri, ARREDAMENTO MİMARLIK. 2.Ertürk, F., 2003, 17 Ağustos 1999 İZMİT DEPREMİNDE EVİ ZARAR GÖREN AİLELERİN GEÇİCİ ve KALICI KONUTLARDAKİ YAŞAMLARININ BİNA-MOBİLYA AÇISINDAN İNCELENMESİ ve SONUÇLARI. KOU. Sosyal Bilimler Ens. Y.L. Tezi, Kocaeli. 3. İleri, C., Eylül, 2003, Konukseverliğin Yasaları, ARREDAMENTO MİMARLIK. 4. İzmit Büyükşehir Belediyesi 2002 Yılı Verileri. 5. Öztekin, K., Demirarslan, D., 2003, 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi Sonrası Ortaya Çıkan Acil Barınma İhtiyacının Çözümlenmesine Yönelik Barınma Mekanı Çalışmaları ve Afet Sonrası Belirlenen Kullanıcı İhtiyaçlarının Konut Tasarımına Etkilerinin İrdelenmesi: Kocaeli Örneği, KOCAELİ DEPREM SEMPOZYUMU MART 2003 KOCAELİ. 6. Öztekin, K., Demirarslan, D., Erten Bilgiç, D., Ayberk, B., 2002, Hızla değişen Sosyo- Kültürel değerlerin Etkisi Altında Konut Çevrelerinde ve Konut Mekanlarında Ortaya Çıkan Kimlik Değişimi Üzerine Bir İnceleme: İzmit Örneği, Uluslararası Yapı ve Yaşam Kongresi 2002, Bursa. 7. Tekeli, İ., Yeni Türkiye Dergisi Habitat Özel Sayısı 1996 347