ESKİ VE YENİ KONUTLARIN KARŞILAŞTIRILMASI: BURDUR ÖRNEĞİ

Transkript

1 1314 I.BURDUR SEMPOZYUMU ESKİ VE YENİ KONUTLARIN KARŞILAŞTIRILMASI: BURDUR ÖRNEĞİ Feyza SEZGİN * ÖZET Konut, uygarlığın başından beri insanın en temel gereksinimlerinin gerçekleştirildiği mekândır. Bu temel gereksinimlerin çeşitlenmesiyle, bunların karşılanmasında kullanılan bilgi ve teknolojinin ilerlemesiyle konutlar biçimlenir, değişir. Her bir dönemin sosyal, ekonomik, kültürel süreçleri sonucu farklılaşabilen konutlar çok zengin bir barınma kültürü oluşturur. Konutların ve insanların ihtiyacına yönelik farklı işlevler barındıran mekânların bir araya gelmesiyle kentler oluşur. Ana ulaşım yolları üzerinde bulunup bulunmamaları, yaşayanların ekonomik yapılarının hangi aktiviteleri kapsadığı ve buna bağlı olarak farklılaşan yaşam biçimleri, sosyal ve kültürel altyapılarını oluşturan etkenler, doğal ve iklimsel koşullar, imar çalışmaları vb. özellikler doğrultusunda kentler, dolayısıyla konutlar, hem birbirlerine göre hem de eski ve yeni dokuları yönünde farklılıklar gösterirler. Eski ve yeni konut tipleri karşılaştırıldığında barınma kültürünün zengin çeşitliliğini sunan konutların insanın yaşam normlarından ve alışkanlıklarından süzülüp ortaya çıktığı görülür. Bu olgunun örnekleri Türkiye nin tüm kentlerinde izlenebilir. Bu kentlerden biri de Burdur dur. Konut dokularına yansıyan farklılıklar, gerek eski gerek yeni konut dokusu üzerinde, özellikle tipolojileri yönünden incelenebilir. İçinde yaşayanların ekonomik durumları ve buna bağlı olarak yaşam biçimleri, yaşama mekânlarının kullanım amaçları ve özellikleri gibi konulara bağlı olarak konutların tipolojik özellikleri şekillenir. Zaman içinde ortaya çıkan gelişmelerin bu özelliklere etkileri ve yeni konut dokularına olan ihtiyaçlar sonucu, eski konut dokularının yaşadığı süreçleri yeni konut dokuları da yaşar ve dolayısıyla eski ve yeni konutlar arasında da tipolojik açıdan farklılıklar ortaya çıkar. Yeni konut dokularının oluşturulmasının yanında eski konut dokularının da korunmaya çalışıldığı kentlerden biri olan Burdur konutlarında bu tipolojik farklılıklar gözlemlenir. Bu farklılıkların kentsel gelişim sürecinde olumlu / olumsuz etkileri gözlemlenerek sürdürülebilir niteliğe sahip olup olmadığı tartışılabilir. Böylece kentsel ölçekte doğru adımlar atılabilmesi için, mekânsal gelişmeler yönünde yeni öneriler getirilir. GİRİŞ İnsanların barınma ihtiyacını karşılamak üzere yeme, yatma, oturma gibi temel işlevleri içeren mekânlar olan konutların değişimleri, insanların gereksinimleri doğrultusunda sürekli olmaktadır. Nüfus artışı, teknolojik gelişim, değişen yaşam standartları gibi etkenler doğrultusunda insanların yaşadıkları konuttan beklentileri de değişmekte, çeşitlenmektedir. Bu çalışmada Türk Evlerinin özellikle Osmanlı dönemi ve sonrasında değişimleri ve bu değişimin konut tasarımına etkileri üzerinde durulacaktır. Anadolu da 17. yy. ve sonrasında oluşan konut kültürünün genel özellikleri ele alınarak, günümüzde yapılmakta olan konutlar ile karşılaştırmaları yapılacak ve Anadolu kentlerimizden Burdur daki konutlar doğrultusunda incelenecektir. Geleneksel konutlar yerlerini apartmanlara ve toplu konutlara bırakmakta, bağımsız konut anlayışının yerini içe dönük, daire tipi, kapalı konut anlayışı almaktadır. Geleneksel konutlar açısından bakıldığında bölgesel farklılıklara rağmen Anadolu da konut anlayışı genel özelliklere sahiptir. Günümüzde uygulanan konutlarda da ortak teknoloji kullanımı nedeniyle yine genel özellikler görülmektedir. Sanayileşmiş ülkelerde 18. yy. da başlayan kentleşme çalışmaları Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde 1950 lerden sonra etkili olmuştur Özellikle 1970 sonu, 1980 sonrasında uygulanan politikalarla hızlı bir kentleşme süreci yaşamaktadır. Bu süreçte kentlere göçlerin de artmasıyla konut anlayışında farklılıklar oluşmakta kooperatif, toplu konut, apartman gibi konut çözümleri günümüzde de gelişimini sürdürmektedir. * Arş.Gör., Süleyman Demirel Üniversitesi.

2 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1315 ESKİ VE YENİ KONUTLARUN KARŞILAŞTIRILMASI Türk Evi, Osmanlı döneminde kendi özellikleri doğrultusunda yaşam ve konut anlayışı sunar. Genel özellikler bakımından aynı planları içermesine rağmen, yöresel malzeme ve iklim koşullarına uyma zorunluluğundan doğan farklılıklar gösterir. Planlar ana hatlarıyla aynıdır. 17, 18, 19. yy daki örnekler genellikle iki katlıdır. Sofalı (kentsel kesimde içe dönük, kırsal kesimde dışa dönük sofalı) ve avlulu çözümlere sahiptirler. Zemin katları genellikle servis mekânları olan konutlar yola cephelidir. (Bektaş, C., 1996) Üst katlarda ki çözümler, harem, selamlık olarak adlandırılan mekanları içerir. Harem evin hanımının, selamlık evin beyinin kullandığı mekânlardır. Sofa Türk Evi nde odaların ayrı ayrı açıldığı mekân olması nedeniyle merkez özelliği taşır. Avlu ise, evlerin üstü açık devamı durundadır. Kullanıcılar için konutun dışa açılan kapısıdır. Konutlar yüksek bahçe duvarları ile çevresinden ayrılır. (Çetin, İ. S., 2000) Değişen yaşam koşulları konutları ve konutlara ait mekânlarda da değişikliklere neden olmuştur. Özellikle malzeme ve yapım tekniklerinde ki gelişmeler insanlara yönelik birçok alanda olduğu gibi konut anlayışında da farklılıklar ortaya çıkarmıştır. Bu değişimlerin en önemli nedenlerinden biri sanayileşme sürecidir. Bu süreçte ailelerin yaşam sürecindeki değişimler de konutlarda mekân gereksinimlerini değiştirmiştir. II. Dünya Savaşı ndan sonra Üçüncü Dünya Ülkeleri nde görülen hızlı kentleşme beraberinde, altyapı, çevre kirliliği, konut tiplerindeki farklılaşmalar, konutlarda kullanılan yapı malzemeleri, kentlerdeki mekân organizasyonları konuları yönünde sorunlar getirmiştir. Sanayileşmiş ülkelerde 18. yy. sonlarına doğru başlayan kentleşme hareketleri Üçüncü Dünya Ülkelerinde 1950 li yıllardan sonra gündeme gelen bir olgudur. Türkiye de de kentleşme, 1950 ye kadar durağan, yılları arasında hızlı, 1970 lerin sonlarına doğru kısmen yavaş ve 1980 lerden itibaren tekrar hızlı gelişme göstermiştir. Bunun nedenleri, yılları arasında ülkede gerek kapalı ekonomiye bağlı üretim ilişkilerinin varlığı, gerekse bu dönem içerisinde ulaşım ve iletişim olanaklarının sınırlılığı nedeniyle yapısal dönüşümlerin başlamamış olması, arası ülkede yatay hareketliliğin başlaması (göç), toplumsal bilinçlenme ve yaşam düzeyindeki gelişmeler ile kırsal kesimin yapısal dönüşüme bağlı olarak nüfusu itişi, kentsel kesimde yeni iş olanakları ve daha iyi yaşam koşulları ile kırdan kente göçün artması, 1970 sonrası ekonomik politikalar dönemsel krizler nedeniyle durgunluk, 1980 sonrasında da hızlı nüfus artışının nedeniyle kentleşmede canlılık olarak sıralanabilir. (Sevgi C., 1998) 1970 lere kadar ülkemizde genelde konut olgusu açısından bakıldığında, Cumhuriyet döneminde planlı yapılaşma ve kentleşmenin başlaması ile kısmen düzenlenmiş yerleşme alanlarında mimar, mühendis etkisi görülmektedir. Özellikle 1958 sonrasında belediyelerin ruhsat vermeye başlamasıyla etkileri artar. Planlı döneme geçişle birlikte devletçe kredirilendirilerek desteklenen büyük yapı kooperatifleri, özel toplu konut yapan kooperatifler, belediyelere ait toplu konutlar, yap-satlar ve tüm kanun düzenlemelerine rağmen ruhsatsız ve denetimsiz gecekondu ve kaçak yapılar artmaya başlar. Planlı dönemde çeşitlenen konut planlarını etkileyen önemli unsur sosyal bünyedir ve yüksek gelirli sosyal grup, orta gelirli sosyal grup, dar gelirli sosyal grup olarak alınabilmektedir. Bu süreçte devletin konutları kredilendirmede kullandığı mekânsal büyüklükler: kişilik aile için 70 m2, 6 m2 mutfak, wc li tek banyo, kişilik aile için 90 m2, 8 m2 mutfak, wc+wc li banyo, - 6-daha fazla kişilik aile için 110 m2, 10 m2 mutfak, 2 adet wc li banyo olarak belirlenmekte ve geleneksel konutlardan farklılaşmaktadırlar. (DPT) Sosyal bünyeye uygun yapı tipleri de, tek konutlar ve ikiz konut tipleri, sıra ev konut yapıları, dört kata kadar konut blokları, beşten on kata kadar asansörlü konut blokları planlanmakta, dolayısıyla bağımsız konut anlayışından uzaklaşmaktadır. Geleneksel konutların yorumları az katlılarda ele alınabilmekte ancak mekân çözümleri açısından yine de farklılık göstermektedir. (Gür, Ö. Ş., 1998) BURDUR İLİ KONUTLARI Burdur İli, Göller Bölgesinde yeralan Burdur Antalya, Muğla, Denizli, Afyon ve Isparta illeri ile komşudur. Akdeniz iklimi etkisinden uzakta kalması ve güneybatı yönünde bulunan dağ sıraları nedeniyle kışları soğuk, yazları sıcaktır. Bölgesel özellikler doğrultusunda çevresinde bulunan illerle konutlar yönünde benzer çözümler göstermektedir. Geleneksel Burdur Evi nde, harem, selamlık gibi büyük bölümlerin yanında sofa, hayat, köşk, kiler odalar ve oda bünyesinde ocak, yüklük, gusülhane gibi gereksinimlerle bir bütündür. Sürme pencere, tepe penceresi, kafes, cumba, saçak gibi bölümler evlerin süsüdür. Evlerin küçükte olsa bir bahçesi vardır. Mahremiyet anlayışı yaşantıyı yüksek bahçe duvarlarının arkasına gizler. Evler genellikle iki katlıdır. (Resim 1-5) Evlerin alt katlarında ahır, samanlık, kiler ve ambar gibi bölümler bulunur. Zemin katta dışa pencere ya açılmaz ya da küük parmaklıklı pencerelerle yetinilir. Müştemilat bölümlerinin kapıları avlu veya sofa altı denilen taşlık kısma açılır. Zemin kat tabanı toprak veya taş dolgudur. Zemin katta ayrıca evin hizmetçi ve uşaklarının hizmet ettiği ve kaldığı mekânlar vardır. Üst kat harem ve selamlık bölümlerini kapsar. Harem odaları baş odaya göre daha küçük, az pencereli ve daha az süslemelidir. Harem bölümleri oturma, yeme, yatma işlevlerinin tümünü karşılar. Katlar arasında ahşap merdiven kullanılmıştır. Mutfak bazı çözümlerde evin dışında aş damı adı verilen mekânlar olarak çözülür. Büyük konaklar ve orta halli evler olarak plan farkları gösterebilirler. Yapı malzemeleri olarak genellikle taş (Kayrak taşı / kurna taşı gibi), kerpiç ve ahşap kullanılır ve ahşap karkas yapım tekniği kullanılır. (Çetin, İ. S., 2000)

3 1316 I.BURDUR SEMPOZYUMU Resim 1: Taşoda Konağı planları Resim 2: Taşoda Konağı Resim 3-4: Taşoda Konağı iç mekanları Resim 4: Baki Bey Konağı Koca Oda Resim 5: Mısırlılar Evi

4 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1317 Resim 6-7: Eski Burdur evlerinden genel görünümler Resim 8-9: Burdur genel görünümler Köy ve kasabalarda en çok kullanılan yapı gereçleri taş ve kerpiçtir. Kimi yerlerde ahşap ve tuğla da bununla birlikte kullanılmaktadır. Briket kullanımı da yaygındır. İlin tüm köy ve kasabalarında bağlayıcı olarak çamur, kireç ya da beton harç kullanılmaktadır. Kentlerde yapı gereci olarak kerpiç yerini beton, tuğla ve taş kullanımına bırakmıştır. Burdur, geçirdiği depremler ve nüfus artışı nedeniyle, belli bir dönem önemli bir konut açığı sorunu yaşayan illerimizdendir. Kentteki konut açığı, eski ve zarar görmüş yapılar onarılarak ya da çeşitli kuruluşlarca toplu konutlar yapılarak giderilmeye çalışılmıştır. İlin kentsel merkezlerinde 1971 depreminden sonra yapılan yeni ve sağlam konutlar yaygındır. Kentin önemli bir bölümü yenilendiğinden geleneksel konut mimarisi örneklerine fazla rastlanmamaktadır. En eski mahalleler olan Yenice, Tepe, Karasenir, Sinan ve Necatibey Mahallelerindeki eski yapılar, XVII. yy. mimarisinin özelliklerini taşımaktadır. Bu yapıların bir kısmı yenilenmeye çalışılıştır. Bu kesimlerde, yeni yapılan konutlarda az kata izin verilmiştir. (Resim 6-7) Kent merkezinde, özellikle Ulucami çevresinde, zemin katları taş duvar, birinci katları ise ahşap olan yapılara rastlanmaktadır. Kentin dış mahallelerinde çoğunlukla bir ve iki katlı evler görülmektedir. Kent merkezinde yeralan binalar ise çok katlıdır. (Resim 8-9) Kentte Kurna Taşı gibi geleneksel yapı gereçleri terk edilmektedir. Binalar betonarme karkas ya da tuğla, taş ve briketten yığma olarak bulunmaktadır. Kentte yeni yapılan özellikle betonarme olarak planlanan konutlar genellikle iki oda bir salon olarak düzenlenmektedir. Bir hanede barınan kişi sayısı ortalama 4-5 kişidir den itibaren geliştirilen imar planları özellikle nüfus artışları göz önüne alınarak düzenlenmiştir. Genellikle karayolları üzerinde ve kurulan sanayi kuruluşları çevresinde olmak üzere, Bağlar Mahallesi, Kışla Mahallesi gibi yeni konut alanları gelişmelerini sürdürmüştür. (Yurt Ansiklopedisi) Burdur da yapılan apartmanlara örnek olarak alınan Ali Nihat Gündüzalp Mimarlık Bürosu na ait aşağıdaki plan ve görünüşlerde son dönemlerdeki uygulamalar görülmektedir. Planlardan da anlaşıldığı üzere günümüzde Burdur da da, geleneksel konutların yerine genellikle iki oda, bir salon olarak planlanan apartman blokları uygulanmaktadır. (Resim 10-12)

5 1318 I.BURDUR SEMPOZYUMU Şekil 10: Mesut Şen e ait apartman, Bağlar Mahallesi Şekil 11: Bahattin Koç a ait apartman, Bağlar Mahallesi Şekil 12: Plan Örnekleri, Ali Nihat Gündüzalp Mimarlık Bürosu.

6 I.BURDUR SEMPOZYUMU 1319 SONUÇ VE ÖNERİLER Geleneksel ve vernaküler konut anlayışının yerini, kültürel, sosyal ve bireysel gelişmeyi öngören konut anlayışının aldığı günümüzde, konut planlamada, konfor, gelenek, alışkanlık, davranışlar, istek ve gereksinimlere daha fazla dikkat etmek gerekmektedir. Günümüz konut kültürünün oluşabilmesi için, tarihsel sürecin dünü, bugünü ve yarını bir bütün olarak ele alınmalıdır. Geçmişten gelen kültürel ve mimari değerler kaybedilmeden modern konuta uyarlanabilmelidir. Genel olarak bakıldığında eski yapıların müstakil, bahçeli, mahrem olma, rahatlık/özgürlük, doğaya yakınlık, sessizlik açısından olumlu özellikleri nedeniyle yeni yapılara tercih edildiği ancak genel kabullerin tersine eski yapıların da sağlık sorunlarına yol açabildiği ve kullanıcılar tarafından, yalnızlık duygusu, fazla masraf, hizmet azlığı gibi nedenlerle arzulanan ev tipi olmadığı görülmektedir. Yeni konutlar ise küçük ve stresli, çevre ilişkileri zayıf, gürültülü, sağlıksız, ışık-güneş alamama durumu olan yapılar olarak görülmekle birlikte güvenlik, insanlara yakınlık yönleriyle olumlu görülmektedir. Bu özellikler arasından olumlu olanları biraraya toplayabilmek büyük oranda tasarımcılara düşmektedir. Planlama sürecinde dikkat edilmesi gereken diğer konu da gecekondu-iskân konusudur. Büyümeye devam eden kentlerde bu konular daha da önem kazanmaktadır. Kırsal kesimde doğa içinde yaşamaya veya kentsel mekânda bağımsız konutlarda yaşamaya alışkın insanlar için, sadece temel ihtiyaçların karşılandığı kapalı mekânlarda yaşamak oldukça zordur. Bu nedenle ihtiyaçlara yönelik olarak farklı mekânsal organizasyonlar içeren alternatif konut tiplerine yönelmek, bunu yaparken de gelişen yapı teknolojilerinden faydalanmak gerekmektedir. Kaynaklar Bektaş, C., Türk Evi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Bilgin, İ., Anadolu da Modernleşme Sürecinde Konut ve Yerleşme, Tarihten Günümüze Anadolu da Konut ve Yerleşme, Sayfa: 472, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, Çetin, İ. S., Yüzyıl Burdur Evlerinde Açık ve Yarı-Açık Mekanların zaman İçindeki Gelişiminin araştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstisütü Mimarlık Anabilim Dalı, Konya, DPT, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı / Konut / Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, Yayın No: DPT:2594-ÖİK:606, Sayfa No: Dülgeroğlu, Y.-Kerem, Z. (İTÜ Öğretim Üyeleri), Göç, Kent ve Gecekondu / Kentte Mekanın Dönüşümü Sorunu ve Yaklaşımlar Üzerine Yazılar, Birsen Yayınevi, İstanbul, Eldem, S.H., Türk Evi, Cilt I, TAÇ Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987 Gür, Ö. Ş., Doğu Karadeniz Bölgesi nde Uygulanabilecek Dinamik ve Adaptif Konut Öneri Paketi ve Ayrıntıları, Göç, Kent ve Gecekondu / Kentte Mekanın Dönüşümü Sorunu ve Yaklaşımlar Üzerine Yazılar, Sayfa: 59-94, Birsen Yayınevi, İstanbul, Mimarlar Odası / Alman Kültür Merkezi, Seminer - Gelenek, İşlev ve Moda Arasında Günümüz Konut Kültürü, TMMOB Mimarlar Odası Yayını, Ankara, 13 Nisan Sevgi, C., Hızlı Kentleşmenin Fiziki Mekana Yansımasıyla Ortaya Çıkan Sorunlar: İzmir Örneği, Göç, Kent ve Gecekondu / Kentte Mekanın Dönüşümü Sorunu ve Yaklaşımlar Üzerine Yazılar, Sayfa: 48-58, Birsen Yayınevi, İstanbul, Tarihten Günümüze Anadolu da Konut ve Yerleşme / İstanbul Habitat II, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, Yurt Ansiklopedisi, Burdur İli / Kentte Konut,,Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1982, Cilt: 3, Sayfa: 1583 İnternet Kaynakları: