BATI AFRİKA NIN DEVİ NİJERYA FEDERAL CUMHURİYETİ NİN JEOPOLİTİK ANALİZİ

BATI AFRİKA NIN DEVİ NİJERYA FEDERAL CUMHURİYETİ NİN JEOPOLİTİK ANALİZİ Arş. Gör. Hatice Gülabi * ÖZET Jeopolitik kavramı coğrafya bilimi ile siyaset biliminin kesiştiği bir noktada yer alır. Çağdaş jeopolitik bilimi iktidarın kozlarının siyaset dışındaki başka alanlarda (ekonomik, kültür vb) etkili [olduğu] bilincinden yola çıkarak, devletleri çok boyutlu olarak inceler. İşte bu çalışmada da Federal Nijerya Cumhuriyeti coğrafi, tarihsel, kültürel, sosyal ve ekonomik açıdan ele alınacaktır. Bu şekilde, Afrika nın en kalabalık nüfusuna sahip, dünyanın sekizinci en çok petrol üreten ülkesi olan Nijerya nın daha yakından tanınabilmesi hedeflenmiştir. Hem nüfus hem de ekonomi bakımından son derece yüksek bir potansiyele sahip olan bu ülkenin daha iyi tanınması, Afrika daki diğer ülkelerin yüz yüze oldukları zorlukların anlaşılmasında da yardımcı olacaktır. Nijerya yı daha iyi tanımak için öncelikle Birleşik Krallık sömürgesi olmadan önceki tarihi, ağırlıkla Yoruba, Igbo ve Hausa-Fulani kabilelerinden oluşan nüfus yapısı, ulus-devlet olma çabası ve bu doğrultuda darbeler tarihi incelenecektir. Ardından Nijerya nın jeopolitik kaygıları, özellikle Boko Haram örgütü ile yaşadığı terör ve güvenlik sorunu ele alınarak, ülkenin jeopolitik potansiyeli değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Batı Afrika, Federal Nijerya Cumhuriyeti, darbe, terör ve güvenlik, Boko Haram. ABSTRACT Geopolitics is a term situated in-between geographical science and political science. Modern geopolitics is based on the understanding that the sovereign s powers are * Hasan Kalyoncu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kamu Hukuku Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi; Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı, Genel Kamu Hukuku Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi. hatice.gulabi@yahoo.com Sayfa 1 / 37

effective in areas other than politics (economic, cultural, etc.) and examines states in a multidimensional manner. This paper examines the Federal Republic of Nigeria in terms of geography, history, culture and economics. The aim is to better understand Nigeria; Africa s most populated country and the world s eighth largest petroleum exporter. A better understanding of this country, with its great potential in terms of population and economics, will enable a better understanding of the problems faces by other African nations. In other to get to know Nigeria better, the paper will first delve into Nigeria s history before its colonization by the United Kingdom, its population composition comprising mainly of the Yoruba, Igbo and Hausa-Fulani tribes, its struggles to become a nation-state and its history of military coups. Afterwards, we will delve into Nigeria s geopolitical concerns, examine the terrorism and security problems it faces - especially with Boko Haram and finally, assess the nation s geopolitical potential. Key words: Geopolitics, West Africa, Federal Republic of Nigeria, United Kingdom, colony, Yoruba, Igbo, Hausa-Fulani, military coup, terrorism and security, Boko Haram. Sayfa 2 / 37

Sayfa 2 / 37

BATI AFRİKA NIN DEVİ NİJERYA FEDERAL CUMHURİYETİ NİN JEOPOLİTİK ANALİZİ İçindekiler A. Giriş... 4 B. Nijerya nın Coğrafyası... 5 C. Nijerya nın Sömürgecilik Öncesi Tarihi... 6 D. Nijerya nın Nüfus Yapısı... 9 E. Nijerya nın İdariYapısı... 12 F. Nijerya nın Darbeler Tarihi... 15 G. Nijerya Ekonomisi... 19 H. Nijerya nın Jeopolitik Kaygıları ve Potansiyeli... 21 1. Nijerya nın Komşuları ile Olan İlişkileri... 21 2. Nijerya nın üye olduğu uluslararası kuruluşlar... 24 3. Nijerya ve Latin Amerika... 26 4. Nijerya da Terör... 27 5. Din Bazlı Uyuşmazlıktan Etnik Bazlı Uyuşmazlığı Doğru?... 30 İ. Sonuç... 31 J. Kaynakça... 33 Sayfa 3 / 37

A. Giriş Devletin unsurları sıralanırken - çok bilindik bir formül ile - yer-ülke, nüfusmillet ve siyasal yapılanma unsurları sayılmaktadır. İşte devletin unsurlarından olan ve üzerinde bulunduğu yerin siyasallaştırılması bağlamında jeopolitik bilimi önem kazanmaktadır. Jeopolitik kavramı coğrafya bilimi ile siyaset biliminin kesiştiği bir noktada yer alır. Klasik anlamda jeopolitik bilim dalı, ülkelerin dünya haritası üzerindeki konumları ve bulundukları coğrafyanın doğal koşullarının, devletlerin iç ve dış siyasetlerine etkisini incelemiştir. Çağdaş jeopolitik bilimi ise bu klasik tanımın sınırları ile yetinmez, iktidarın kozlarının siyaset dışındaki başka alanlarda (ekonomik, kültür vb) etkili [olduğu] bilincinden yola çıkarak, devletleri çok boyutlu olarak inceler. 2 İşte bu çalışmada da Nijerya, resmi ismi ile Federal Nijerya Cumhuriyeti, coğrafi, tarihsel, kültürel, sosyal ve ekonomik açıdan ele alınacaktır. Bu şekilde, Afrika nın en kalabalık nüfusuna sahip, dünyanın sekizinci en çok petrol üreten ülkesi olan Nijerya nın daha yakından tanınabilmesi hedeflenmiştir. Hem nüfus hem de ekonomi bakımından son derece yüksek bir potansiyele sahip olan bu ülkenin daha iyi tanınması, Afrika daki diğer ülkelerin yüz yüze oldukları zorlukların anlaşılmasında da yardımcı olacaktır. Aşağıda öncelikle Nijerya nın coğrafi özellikleri incelenecektir. Daha sonra Nijerya olarak adlandırdığımız coğrafya üzerinde tarihsel süreçte kurulmuş siyasal yapılanmalara, devletlere kısaca değinilecektir. Bunu takiben, Nijerya nın tarihsel siyasi yapılanmalarının etkisi ile şekillenen nüfus yapısına değinilecektir. Bu hususlara değinildikten sonra modern Nijerya nın idari yapısı ele alınacaktır. Nijerya nın siyasi yapısı hakkında bilgi veren bir yazının olmazsa olmaz unsuru olarak, Nijerya nın yoğun darbeler tarihi de ele alınacaktır. Nijerya nın muhtelif askeri yönetimlerinden olumsuz yönde etkilenen Nijerya ekonomisine genel bir 2 Alexandre Defay, Jeopolitik, (Ankara: Dost Yayınları, 2005), sf.43-44. Sayfa 4 / 37

bakıştan sonra, Nijerya nın çeşitli jeopolitik kaygıları ve potansiyelleri ele alınacak, genel bir değerlendirme ile çalışma noktalanacaktır. B. Nijerya nın Coğrafyası Nijerya, Batı Afrika da bulunmaktadır. 923,768 kilometre kare alana sahip olan Nijerya, yüzölçümü bazında dünya devletleri arasında 32. sırada yer almaktadır. Sahip olduğu bu alanın 13.000 kilometre karesi ise sudan oluşmaktadır. Nijerya batıda Benin ile 773 km, kuzeyde Nijer ile 1.497 km, doğuda ise Kamerun ile 1.690 km sınır paylaşmaktadır. Bunun yanı sıra Nijerya, kuzeydoğusunda bulunan Çad Gölü vesilesiyle Çad ile 87 kilometrelik bir sınıra sahiptir. Nijerya nın güney sınırının tamamı Atlantik Okyanusuna olan kıyısından oluşmaktadır. 3 Nijerya nın kıyı uzunluğu 853 kilometredir. Nijerya nın topografyasına bakılarak ülke beş bölgeye ayrılabilir: Gine Körfezi boyunca uzanan kıyısal alçak bölgeler, kıyının kuzeyine doğru tepelik ve alçak platolardan oluşan bir bölge; 1.200 metreyi geçen rakımlardan oluşan ve kuzey sınıra kadar uzanan geniş bir plato ve nihayet, 2.419 metre yükseklik ile ülkenin en yüksek noktası olan ChappalWaddi yi de içeren güneydoğudaki dağlık bölge. 4 Nijerya nın önemli bir coğrafi unsuru da Nijer Nehridir. Nijer Nehri ülkeye kuzeydoğudan girer, güneye doğru akar ve yağmur ormanlarının arasından Gine Körfezine akar. Nijer Nehri Afrika nın 3. büyük nehridir. 5 Nijerya nın ve hatta Batı Afrika nın iç kesimlerini okyanusu bağlayan bir nehir olması sebebiyle özellikle 19. yüzyılda Avrupalılar bu nehre son derece önem vermiş; bu nehrin rotasının ve okyanus ile hangi noktada birleştiğinin keşfedilmesi için Birleşik Krallık pek çok keşfi finanse etmiştir. 6 3 CIA, The World Factbook, Nijerya Ülke Profili, internet erişimi: CIA resmi internet sitesi <www.cia.gov> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013) [ CIA Factbook ]. 4 Nijerya Ülke Profili: Coğrafya, internet erişimi: Montego Bay internet sitesi <www.montegobay.com> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013). 5 Birleşik Krallık Foreign & Commonwealth Office, Nijerya Ülke Profili, internet erişimi: <www.fco.gov.uk>(erişim tarihi 26 Ekim 2012). 6 Michael Crowder, The Story of Nigeria, 2.b. (Londra: Faber&Faber, 1966), sf.134 vd. Sayfa 5 / 37

C. Nijerya nın Sömürgecilik Öncesi Tarihi Çalışmamızın başlığı Nijerya nın jeopolitiği olunca, haliyle Nijerya dediğimiz bölgenin sadece coğrafyasına değil, bu coğrafyanın politik tarihine de bakmak gereklidir. Mevcut Nijerya politik sınırları 1900 lü yılların başında Fransa, Almanya ve Birleşik Krallık arasında imzalanan anlaşmalar ile belirlenmiştir. Ancak Avrupalı devletlerin keyfi olarak kendi çıkarları doğrultusunda belirlenen bu sınırlar öncesinde de Nijerya coğrafyasında yoğun bir medeniyet tarihi mevcuttur. Modern Nijerya nın sınırları üzerinde tarih içinde egemenlik kurmuş devletler arasında bin yıldan fazla bir tarihe sahip Kanem-Bornu Krallığı; Birleşik Krallık tarafından yenilgiye uğratılmadan önce yüz yıl hüküm sürmüş Fulani İmparatorluğu; Gine (Guinea) Körfezindeki en büyük devletlerden Oyo İmparatorluğu ve Nijer Nehrinin deltasında köle ticareti sayesinde gelişen şehir devletleri en bilindik örneklerdir. Bu sayılanlar dışında kendi kültürlerine sahip, ancak merkezi bir devlete sahip olmayan sayısız kabileler de mevcuttur, örneğin Igbolar. 7 Bütün bu devletler ve kabileler arasında tarih boyunca pek çok kez ticari ve kültürel bağlantılar kurulmuş olsa da, 8 Birleşik Krallık tarafından sömürgeleştirilmeden önce bu coğrafyanın tamamına hükmetmiş bir devlet bulunmamaktaydı. 9 Birleşik Krallık hâkimiyeti öncesi, modern Nijerya nın sınırlarının tamamı üzerinde tek bir siyasi yapının olmamasının nedenlerinden biri olarak Nijerya nın coğrafi koşulları gösterilebilir. Nijerya nın kuzeyi ile güneyi arasında coğrafi olarak büyük farklılıklar mevcuttur. Nijerya nın Gine Körfezine olan kıyısı 853 kilometredir. Bu kıyı boyunca mangrov orman ve bataklıkları bulunmaktadır. Bu kıyı bölgesinin ötesinde, ülkenin güney kesiminde tropikal ormanlar bulunmaktadır. Ülkenin kuzeyi ise savana ve yarı 7 Crowder, sf.21. 8 Crowder, sf.21. 9 Karl Maier, This House Has Fallen: Nigeria in Crises, (Londra: Penguin Books, 2000), sf.8. Sayfa 6 / 37

çöl özelliği taşımaktadır. Ülkenin kuzey ve güney bölgesi Nijer ve Benue nehirleri ile ayrılmakta, yine bu iki bölgenin arasında 1.200 metrelik rakıma ulaşan Jos Platosu yer almaktadır. 10 Görüldüğü üzere, ülkenin güney ve kuzey kesimi arasında doğal bir coğrafi ayrım bulunmaktadır. Dolayısıyla, neolitik çağlarda dahi bu iki kesimde yaşayan insanlar arasında iletişim olmasına rağmen, bu coğrafi ayrım insanları ve insanların oluşturduğu politik organizasyonları da birbirinden ayırmıştır. 11 Dahası, iki bölgenin coğrafyası arasındaki farklılık, bölgelerde kurulan politik organizasyonlara da yansımış ve tarih boyunca bu iki bölgede kurulan devletler son derece farklı özelliklere sahip olmuşlardır. M.S. 1-1000 yıllarına bakıldığında, güneyin tropikal ormanlarında kurulan politik örgütlenmelerin küçük çapta olduğu görülür. 14. ve 15. yüzyıllara gelindiğinde ise bu bölgede daha geniş çapta bir politik örgütlenme görüyoruz: Oyo İmparatorluğu. 12 Oyo İmparatorluğu, çevresindeki küçük krallıklar ve kabileler üzerinde egemenlik kurmak suretiyle büyümüştür. Her bir küçük krallığın başında kendi kralları kalmış, ancak bu krallar Oyo Kralı, yani Alafin e tabi olmuşlardır. Ancak Oyo İmparatorluğunun bu tarihlerdeki sınırlarının dahi, coğrafyanın zorunlu kıldığı doğal sınırlar olduğu görülmektedir. 13 18. yüzyıl öncesi Oyo İmparatorluğunun tarihi son derece muğlâktır, 14 zira yazılı bir dil olmaması sebebiyle tarih bilgisi sözlü tarihçiler vesilesiyle nesilden nesle aktarılmaktaydı. 15 Ancak ilk kuruduğu zamanlardan beri Oyo İmparatorluğunun karmaşık bir siyasi yapılanmaya sahip olduğu bilinmektedir. 16 Daha da önemlisi, Oyo İmparatorluğu ve yine güneyde kurulan önemli bir devlet olan Benin Krallığının, Avrupa ve İslam ın etkisi olmaksızın oluşan ve büyüyen, tamamen Afrika ya özgü bir devlet sistemine sahip olmasıdır. 17 Buna karşılık ülkenin kuzey kesiminde tamamen farklı bir toplumsal ve politik yapı bulunmaktaydı. Kuzeyde hâkim olan açık savana coğrafyası, güneydeki yoğun 10 CIA Factbook. 11 Crowder, sf.31. 12 Crowder, sf.55. 13 Crowder, sf.56. 14 Crowder, sf.59. 15 Crowder, sf.27-28. 16 Crowder, sf.57. 17 Crowder, sf.65. Sayfa 7 / 37

ormanlarla kıyaslandığında devlet kurmaya çok daha elverişliydi. Yoğun nüfus ve orman bitkilerinin yokluğu, kuzey toplumlarının yerleşik tarım ve sulama yapmalarını teşvik etmiştir. Bunun yanı sıra, kuzey insanları tarlalarını korumak için gruplar olarak bir araya gelmişlerdir. Yiyecek üretiminde elde ettikleri artık değer sayesinde tarım dışındaki sektörlerde de uzmanlaşma gerçekleştirebilmişlerdir. Bu sayede toplum üyelerinin bir kısmı askerlik ve polislik gibi devlet işlerinde uzmanlaşmıştır. Sonuç olarak kuzeydeki koşullar devlet kurmak için genel olarak güneydekilerden daha olumluydu. Bu sayede kuzeyliler daha gelişmiş bir ekonomi sayesinde merkezileşmiş devletler kurmuşlardır. 18 Tarihte kuzeyde kurulan en önemli devletlerden bir Kanem-Bornu İmparatorluğudur. Bu İmparatorluk bir döneminde, Nijerya nın Kuzey kesiminden Fizan a kadar uzanan bir hâkimiyet alanına sahip olmuştur. 19 Kuzey Afrika ile yoğun kervan ticaretinde bulunan Kanem-Bornu İmparatorluğunun liderleri, Araplarla olan iletişim sonucunda İslam ile tanışmışlardır. Yönetici sınıf tarafından kabul edilen İslam dini, kuzeyde okuryazarlığın ve İslami devlet modelinin yerleşmesi sonucunu doğurmuştur. 20 İslam ın etkisi sadece Kanem-Bornu halkı (Kanuri halkı) arasında değil, Hausa halkı ve göçmen Fulani halkı arasında da etkili olmuştur. Nitekim kuzeyde İslam ın öğretilerine uyulmadığı gerekçesiyle, 1804-1830 yılları arasında Fulani halkı tarafından bir Cihat başlatılmış, bu vesileyle Kuzeyde Fulani İmparatorluğu kurulmuştur. Fulani İmparatorluğu, Nijerya nın kuzeyinin Birleşik Krallık tarafından işgaline kadar hüküm sürmüştür. 21 Günümüzde de, Nijerya nın kuzeyinde İslam hâkimdir ve her ne kadar anayasa eyaletlerin bir resmi dini olmasını yasaklamaktaysa da 22, anayasada sayılan yüksek yargı mercileri arasında Eyalet Şeriye Temyiz Mahkemesi de bulunmaktadır. 23 18 Crowder, sf.34. 19 Crowder, sf.40. 20 Crowder, sf.36. 21 Crowder, sf.90 vd. 22 1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 1, m.10. 23 1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 1, m.6. Sayfa 8 / 37

D. Nijerya nın Nüfus Yapısı Nijerya nın nüfus istatistiğinin sağlıklı bir şekilde yapılması zordur. Zira her ne kadar 1979 yılında doğum ve ölümlerin kaydedilmesini zorunlu kılan bir yasa çıkarılmışsa da, bu yasa henüz uygulamaya konulmamıştır. 24 Ancak Nijerya, bağımsızlığından beri Afrika nın en kalabalık ülkesi olarak bilinmektedir. Nijerya nın nüfusu, Nijerya Ulusal Nüfus Komisyonunu verilerine göre, 31 Ekim 2011 itibariyle 167 milyona ulaşmıştır. Nüfusunun 167 milyona ulaşması ile Nijerya, nüfus bazında dünya devletleri sırlamasında 6. sıraya yükselmiştir. Nijerya nın 2016 da yapılması planlanan bir sonraki nüfus sayımında nüfusunun 188 milyona ulaşması beklenirken, 2020 yılında beklenen nüfus 221milyondur. 25 Nijerya, bu muazzam nüfusu içerisinde çok sayıda farklı etnik grup barındırmaktadır. Afrika nın en kalabalık ülkesi olan Nijerya da 250 den fazla etnik grup vardır. Nijerya daki nüfus bakımından en kalabalık ve en fazla siyasi etkiye sahip etnik gruplar %29 ile Hausa-Fulani, %21 ile Yoruba, %18 ile Igbo (Ibo), %10 ile Ijaw, %4 ile Kanuri, %3.5 ile Ibibio ve %2.5. ile Tiv halklarıdır. 26 Bu etnik gruplar da kendi aralarında ayrılmakta, farklı diller konuşmaktadır. En yoğun olarak konuşulan diller Hausa, Yoruba, Igbo, Fulfulde ve Kanuri olarak sayılmaktadır. Bu sayılan diller milyonlarca kişi tarafından konuşulmaktayken, Nijerya da varlığı tespit edilen diğer yaklaşık 500 dil ise azınlıklar tarafından konuşulmaktadır. 27 24 National Bureau of Statistics, Population and Vital Statistics, internet erişimi: <www.nigerianstat.gov.ng> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013). 25 National Population Commission of Nigeria, Nigeria over 167 Million Population: Implications and Challenges, internet erişimi <www.population.gov.ng> (erişim tarihi 7 Haziran 2013). 26 CIA Factbook. 27 Uwe Seibert, Nigerian Languages, internet erişimi: Iowa Üniversitesi Nijerya Dilleri internet sitesi: <www.uiowa.edu/intlinet/unijos/nigonnet/nlp/welcome.htm> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013). Sayfa 9 / 37

Nijerya nüfusunun dine göre ayrımına bakıldığında, esasen kabileler arası coğrafi ayrıma benzer bir ayrım görülür. Şöyle ki, tarihsel olarak, kervan ticareti vesilesiyle Kuzey Afrika ile sürekli iletişim içerisinde olan kuzey kabilelerinde İslam inancı yaygındır. Buna karşılık, dış devletlerle olan ilişkileri, Avrupalı ülkeler ile köle ticareti ile başlayan kıyı kesimi halkı, 19. yüzyılda başlayan misyonerlik faaliyetleri sebebiyle Hristiyanlık ile tanışmışlardır. Hristiyan misyonerlerin, Nijer nehrini keşfe gelen kâşifler ile beraber hareket etmesi sonucunda, Hristiyanlık Nijerya nın orta kesimlerine kadar İslam ın etkisinin hissedildiği noktaya kadar - yayılmıştır. 28 Sonuç olarak nüfusun %50 sinin Müslüman, % 40 nın Hristiyan ve %10 unun yerel inançlara inandığı görülür. 29 Nijerya nın tarihine bakıldığında; Nijerya da yaşayan farklı toplumların birbirlerini köleleştirilmesinin yanı sıra; Avrupalılar Batı Afrika kıyılarına gelmeden önce de, ülkenin kuzey kesiminde yaşayanların Kuzey Afrika ile köle ticareti yaptığı 28 Crowder, sf.134 vd. 29 CIA Factbook. Sayfa 10 / 37

bilinmektedir. Ancak Avrupalıların Nijerya kıyılarında köle ticareti yapmaya başlaması ile Nijerya halkının farklı bir kıtaya taşınması, gittikleri yerde ise bu kişilerin kültürlerini yaşamalarının engellenmesi söz konusu olmuştur. Kölelerin kültürlerini yaşamasına izin verilen yerlerde ise, farklı etnik gruplar arasındaki ayrımın körüklendiği, böl ve yönet usulü gereğince etnik gruplar arasındaki kutuplaşmanın teşvik edildiği görülür. Kölelerin kültürlerinin yok edilmesi çabası ve aynı etnik grup mensuplarının birbirlerine sahip çıkma gereğinin doğması sonucunda; kültürel, yerel kimliklerini yüzlerinde taşıma metodu olarak Nijerya kabilelerinde yüze kabile işaretlerinin kazınması metodu gelişmiştir. Yakın tarihe kadar devam eden bu uygulama, ulusal bütünlük sürecini olumsuz etkileyen bir husustur, zira insanların daha ilk bakışta farklı etnik gruplara ayrılması sonucunu doğurmaktadır. Nijerya gibi yüzlerce etnik grubu bünyesinde bulunduran bir devlet için, ulusal bütünleşme kapsamında etnik kökene dayalı ayrımın giderilmesi son derece önem taşımaktadır. Örneğin Aristoteles in belirttiği üzere, ortak bir anayasa altında yaşayacak bir halktan bahsedebilmek için insanların etnik, kültürel veya ırk ayrımına bakmaksızın aralarında evlenebilmeleri gerekmektedir. 30 Aksi halde, bir anayasa altında birleşecek bir halktan değil, en az iki halktan bahsetmek gerekir. 31 Bu bakımdan 1999 tarihli Nijerya Anayasası da ulusal bütünleşme kapsamında etnik gruplar arası evlenmeye önem vermiştir. Anayasanın 15. maddesinde sayılan eyalet hükümeti görevleri arasında, ulusal bütünleşmeyi pekiştirmek amacıyla farklı dini, etnik veya dilsel gruplar arasında evliliği teşvik etme görevi de yer almaktadır. 32 30 Donald S. Lutz, Principles of Constitutional Design, (Cambridge University Press, 2006), sf.201. 31 Ibid. 32 1999 Nijerya Federal Anayasası, 2. Bölüm, m.15/3c. Sayfa 11 / 37

E. Nijerya nın İdari Yapısı Her ne kadar Birleşik Krallık ile ilişkileri çok daha eski tarihlere dayanmaktaysa da, bugünkü sınırları ile Nijerya ancak 1914 yılında Birleşik Krallık Protektorası olmuştur. 1959 yılında, Güney Kamerun bölgesi Kamerun Cumhuriyetinin bir parçası haline gelmeden önce Nijerya, Kuzey, Güney ve Doğu Bölgelerine ek olarak Southern Cameroons bölgesinden oluşmaktaydı. Nijerya Birleşik Krallıktan politik bağımsızlığını 1 Ekim 1960 tarihinde kazanmıştır. Ancak bağımsızlık zamanında Nijerya halen bir monarşi idi ve devlet başkanı Kraliçe II. Elizabeth idi. 1960 tarihinde Genel Vali (Governor-General) olan Nnamdi Azikiwe aslında kraliçenin temsilcisinden ibaretti. 33 Bağımsızlık zamanında Nijerya üç idari bölgeye ayrılmış bulunmaktaydı: Kuzey, Güney ve Doğu Bölgeleri. Her bir bölgenin kendi bölgesel valisi bulunmaktaydı. Bağımsızlık zamanında Nijerya da klasik İngiliz parlamenter sistemi (Westminster parlamenter sistemi) uygulanmaktaydı. 34 Bağımsızlığın kazanılmasından sonra Nijerya da, Nijerya nın en büyük milliyetçi lideri olarak bilinen ve dönemin Genel Valisi olan Nnamdi Azikiwe önderliğinde Birleşik Krallık ile olan politik bağlılığın sona erdirilerek, cumhuriyet kurma girişimleri başlamıştır. Bunun sonucunda bağımsızlığının üçüncü yıldönümünde, yani 1 Ekim 1963 tarihinde Nijerya Birleşik Krallıktan politik bağımsızlığını ilan ederek bir cumhuriyet olmuştur. Buna karşılık Nijerya, Birleşik Krallıktan aldığı parlamenter sistemini korumuştur. Cumhuriyetin ilanı ile Nnamdi Azikiwe ilk devlet başkanı olmuş, ancak parlamenter sistemin yapısına uygun olarak yetkileri kısıtlı kalmıştır. 35 Cumhuriyetin kurulmasından önce Nijerya idari yapılanmasında da bir değişiklik yapmış, idari bölge sayısını Temmuz 1963 yılında Orta Batı Bölgesi kurarak dörde çıkarmıştır. 33 Frederick A.O. Schwarz, Nigeria: The Tribes, the Nation, or the Race - The Politics of Independence(Massachusetts: M.I.T. Press, 1965), sf.172. 34 E.R. Aiyede, Parliament, Civil Society and Military Reform in Nigeria, içinde J. Rüland, M. Manea & H. Born (ed.), The Politics of Military Reform: Experiences from Indonesia and Nigeria (Heidelberg: Springer, 2012) 161-182, sf.169. 35 Schwarz, sf.172-175. Sayfa 12 / 37

Nijerya da 1967 yılında ilk defa eyalet sistemine geçilmiş, toplamda 12 eyalet kurulmuştur. 1976 da eyalet sayısı 19 a çıkarılmıştır. 1987 yılında bu rakam 21 e çıkarılmış; 1991 yıllında ise Nijerya 30 eyalete ayrılmıştır. En son 1996 yılında tekrar artırılan eyalet sayısı ile Nijerya günümüzdeki yapısına ulaşmıştır. Nijerya da toplam 36 eyalet, bu 36 eyalette ise toplamda 774 yerel hükümet bulunmaktadır. 36 Anayasada sayılan bu 36 eyaletin yanı sıra Nijerya da ayrıca bir Federal Başkent Bölgesi mevcuttur. Federal Başkent Bölgesi 1976 yılında kurulmuştur ve Abuja dır. 1976 yılında Federal Başkent Bölgesi kurulmadan önce, Lagos Island (Lagos Adası) hem 11 Nisan 1968 tarihinde kurulan Lagos eyaletinin hem de federal devletin başkenti idi. 12 Aralık 1991 yılında ülkenin başkentinin Abuja ya taşınmasına kadar da Lagos Island fiili olarak federal başkente olmaya devam etmiştir. 37 Nijerya 1999 tarihli anayasasına göre yönetilmektedir. Bu anayasa hem yatay hem de dikey bir erkler ayrılığı benimsemiştir. Yani yasama, yürütme ve yargı organları arasındaki erkler ayrılığı yanı sıra, federal ve federe devletler arasında da bir yetki ve fonksiyon ayrımı mevcuttur. Federal Nijerya Cumhuriyeti yasama organı Senato ve Temsilciler Meclisinden oluşan Ulusal Meclistir (National Assembly). Federal devletin yasama organının yanı sıra, her bir eyaletin de Eyalet Meclisi (House of Assembly) adı altında bir yasama organı mevcuttur. 38 1999 Anayasası Federal Nijerya Cumhuriyetinin yüksek yargı mercilerini şu şekilde saymaktadır; Nijerya Yüksek Mahkemesi, Temyiz Mahkemesi, Federal Yüksek Mahkeme, Federal Başkent Bölgesi Yüksek Mahkemesi, Eyalet Yüksek Mahkemeleri, Federal Başkent Bölgesi Şeriye Temyiz Mahkemesi, Eyalet Şeriye 36 Rufai Ahmed Alkali, Issues in International Relations and Nigeria's Foreing Policy, 2.b.(Kaduna: Northpoint, 2003), sf.157. 37 National Bureau of Statistics, Lagos State Information, internet erişimi: <www.nigerianstat.gov.ng> (erişim tarihi 28 Mayıs 2013). 38 1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 2, m.4. Sayfa 13 / 37

Temyiz Mahkemeleri, Federal Başkent Bölgesi Geleneksel (Hukuk) Temyiz Mahkemesi, Eyalet Geleneksel (Hukuk) Temyiz Mahkemeleri. 39 Federal Nijerya Hükümeti başkanlık sistemi ile yönetilmektedir. Federe devletler, yani eyaletlerin başında ise valiler mevcuttur. Her ne kadar Nijerya devletinin başkanı, kendi ülkesi içinde en yetkili devlet başkanı olarak anılmakta ise de, anayasa özellikle savaş ilanı ve Nijerya ordusunun ülke dışında görevlendirilmesi hususlarında başkanın yetkisini yasama organı ile sınırlandırmıştır. 40 39 1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 2, m.6/5. 40 1999 Federal Nijerya Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm 1, Kısım 2, m.5. Sayfa 14 / 37

F. Nijerya nın Darbeler Tarihi Nijerya bayrağı üç adet dikey çizgiden oluşmaktadır; bu çizgiler sırasıyla yeşil, beyaz ve yeşildir. Yeşil renkler ülkenin ormanlarını ve son derece bol doğal zenginliklerini temsil ederken, beyaz renk barış ve birliği temsil etmektedir. Ancak ne yazık ki Nijerya tarihinde barış ve birlik son derece az rastlanan unsurlar olmuştur. Nijerya da ilk darbe 15 Ocak 1966 tarihinde, Igbo asıllı ancak kuzeyde yer alan Kaduna eyaleti doğumlu Binbaşı Chukwuma Kaduna Nzeogwu tarafından yapılmıştır. Nzeogwu tarafından gerçekleştirilen darbe Kuzey Bölgesi valisi ve Sokoto Sarduana sı Sir Ahmedu Bello, Başbakan Sir Abubakar Tafawa Balewa gibi ülkedeki pek çok siyasi liderin ölümüne yol açmıştır. 41 Binbaşı Nzeogwu tarafından yapılan darbe ülkenin kuzey kesiminde başarılı olsa da, darbeyi gerçekleştirenler ülkenin tamamında kontrol sağlayamamışlardır. Bu kargaşa ortamından ötürü Bakanlar Kurulu ülkenin yönetimini Nijerya Ordusu Kumandanı Tümgeneral Aguiyi-Ironsi ye devretmiştir. Bu şekilde Ironsi Nijerya nın ilk askeri devlet başkanı olmuştur (military head of state). 42 Tümgeneral Ironsi ülkenin güneydoğu kesiminden gelen Igbo asıllı bir askerdi. Ironsi ülkenin her bir idari bölgesine bir askeri vali atamıştır. Doğu Bölgesinin askeri valisi olarak Yarbay C. Odumegwu-Ojukwu atanmıştır. 43 Ironsi rejimi çok kısa sürmüştür. Bunun nedenlerinden biri arasında da, Yüksek Askeri Konseyin 34 sayılı Kararı ile ülkedeki bölgeli yapıyı kaldırarak yerine üniter devlet yapısını ilan etmesi sayılmaktadır. 28 Temmuz 1966 gününü 29 Temmuza bağlayan gecede Ironsi rejimine karşı kuzeyli subaylar tarafından bir karşı darbe gerçekleştirilmiştir. Bu darbede Tümgeneral Ironsi başta olmak üzere pek çok yüksek rütbeli asker öldürülmüştür. Bu 41 Nigerian Army Education Corps & Schools, History of the Nigerian Army, 2. b. (Abuja: Nigerian Army, 1994) [ History of the Nigerian Army ], sf.142. 42 History of the Nigerian Army, sf.143. 43 History of the Nigerian Army, sf.143. Sayfa 15 / 37

darbe sonucunda yönetime Yarbay Yakubu Gowon geçmiş ve askeri devlet başkanı olmuştur. 44 Yarbay Gowon yönetimi, doğu bölgesi dışında ülkenin kalanında genel kabul görmüştür. Ironsi rejiminde Doğu Bölgesinin askeri valisi olarak atanan Yarbay Odumegwu-Ojukwu, Yarbay Gowon un devlet başkanlığını tanımamıştır. 45 Mayıs 1967 de yapılan Doğu Düşünce Liderleri Konferansında Igbo liderleri Yarbay Odumegwu-Ojukwu ya, Doğu Bölgesinin Nijerya dan ayrılışını ilan etme yetkisi vermiştir. Doğu Bölgesinin ülkeden ayrılma girişimlerini engellemek isteyen Gowon ise, 27 Mayıs 1967 tarihinde Nijerya da eyalet sistemine geçildiğini duyurmuş ve mevcut dört idari bölgeyi 12 eyalete ayırmıştır. 46 Eyalet sistemine geçilmesi Doğu Bölgesinin bağımsızlık planlarını etkilememiş, 30 Mayıs 1967 tarihinde Yarbay Odumegwu-Ojukwu, Doğu Bölgesinin sınırlarından oluşan Biafra Devletinin kuruluşunu ilan etmiştir. 47 Bunun üzerine 6 Temmuz 1967 de federal hükümetin attığı mermi ile Biafra Savaşı olarak da bilinen Nijerya iç savaşı başlamıştır. 48 Bu iç savaş aslen etnik ayrımcılığa dayalı gibi görünse de, savaşın önemli bir nedeni de Nijer Deltasında bulunan petrol rezervleriydi. Igbo halkı coğrafyalarında bulunan zengin petrol rezervinin ülkelerinin tanınmasını ve ayakta kalmasını sağlayacağına güvenmekteyken, Nijerya nın kalanı bu petrol rezervinden ayrılmak istememekteydi. 49 Biafra Savaşı, 13 Ocak 1970 tarihinde Biafra yetkilileri tarafından imzalanan teslim olma anlaşması ile sona ermiştir. Bu anlaşmayı federal hükümet adına Albay Olusegun Obasanjo imzalamıştır. Gowon rejimi Temmuz 1975 tarihine kadar devam etmiştir. Ancak Nijerya nın darbeler tarihi bununla sınırlı değildir. 1975 ve 1999 yılları arasında Nijerya da toplam 6 adet başarılı askeri darbe gerçekleştirilmiştir. Buna ek olarak aynı tarih aralığında Nijerya da 4 farklı darbe teşebbüsü gerçekleştirilmiştir. 50 44 History of the Nigerian Army, sf.147. 45 History of the Nigerian Army, sf.147. 46 History of the Nigerian Army, sf.148. 47 History of the Nigerian Army, sf.148. 48 History of the Nigerian Army, sf.150. 49 Maier, sf.13. 50 Alkali, sf.157. Sayfa 16 / 37

Ülkede barışı ve birliği sağlaması sebebiyle Gowon rejimi takdir edilse de, Gowon tarafından yönetimin sivillere devredilmesinin geciktirilmesi ve artan yolsuzluk ülkede huzursuzluğu tetiklemiştir. 51 Bunun sonucunda Nijerya nın ilk kansız darbesi 52 Temmuz 1975 te kuzeyli General Murtala Muhammed tarafından, yardımcısı ve Yoruba asıllı Olusegun Obasanjo ile beraber gerçekleştirilmiştir. 53 General Murtala Muhammed in 1976 da gerçekleştirilen bir darbe teşebbüsünde öldürülmesi sonucunda yönetime başkan yardımcısı olan General Olusegun Obasanjo geçmiştir. General Obasanjo, yönetimi 1 Ekim 1979 tarihinde demokratik seçim ile belirlenen sivil devlet başkanı Shehu Shagari ye devretmiştir. Kısa süren ve ikinci cumhuriyet olarak anılan Shagari yönetimi, 1966 darbesinden 1999 yılında sivil rejime geçilene kadar, 33 yılda yaşanan tek anayasal demokrasi olmuştur. 54 Bu sivil yönetim sırasında Nijerya da Amerikan usulü başkanlık sistemine geçilmiştir. 55 31 Aralık 1983 tarihinde Nijerya da bir askeri darbe daha gerçekleşmiş, yönetime General Muhammadu Buhari geçmiştir. Buhari askeri yönetimi 20 ay sürmüş ve 27 Ağustos 1985 tarihinde, General Ibrahim B. Babangida tarafından sona erdirilmiştir. General Babangida, Başkan (President) sıfatını alan tek askeri devlet başkanı olmuştur. 56 Kendinden önce gelen askeri devlet başkanları gibi sivil rejime geçişi vaat eden Babangida, bu vaadi doğrultusunda 1993 yılında bir başkanlık seçimi düzenlemiştir. Bu başkanlık seçiminde Babangida hükümeti tarafından kurulan iki siyasi parti aday çıkarmıştır. Biraz sağa kayan National Republican Convention partisinin adayı Bashir Tofa isimli, Hausa asıllı ve Müslüman bir siyasetçi idi. Biraz sola kayan Social Democratic Party başkan adayı ise güneyli ve Yoruba asıllı Moshood Kashimawo Olawale Abiola idi. Seçim sonrası yapılan sayımlarda Abiola nın %58.71, Tofa nın ise %41.29 oy aldığı bilinmektedir. 57 Ancak seçim sonuçları resmen ilan edilemeden, Babangida seçimi iptal etmiştir. 51 Maier, sf.13. 52 Bu betimleme için bkz History of the Nigerian Army, sf.270. 53 Maier, sf.14. 54 M. Manea& J. Rüland, Taking Stock of Military Reform in Nigeria, içinde J. Rüland, M. Manea & H. Bron (ed.), The Politics of Military Reform: Experiences from Indonesia and Nigeria (Heidelberg: Springer, 2012) 57-76, sf.59. 55 Aiyede, sf.169. 56 History of the Nigerian Army, sf.284. 57 African Elections Database, Elections in Nigeria, internet erişimi: <http://africanelections.tripod.com/ng.html#1993_presidential_election> (erişim tarihi 28 Ekim 2013). Sayfa 17 / 37

Babangida nın güneyli ve Yoruba asıllı olan Abiola nın galip çıkması sebebiyle seçim sonucunu beğenmediği ve bu sebeple yönetimi Abiola ya devretmek istemediği, Babangida ya en çok yöneltilen eleştiriler olmuştur. Bu eleştiriler doğrultusunda Babangida, Yoruba asıllı Ernest Shonekan başkanlığında bir Geçici Ulusal Hükümet kurmuş ve Ağustos 1993 te yönetimi bu geçici hükümete bırakmıştır. 58 Seçimle getirilen sivil hükümet yerine Babangida tarafından atanan bu sivil benzeri hükümet ise uzun süre yönetimde kalamamıştır. Geçici Ulusal Hükümet kuruluşundan birkaç ay sonra, Kasım 1993 te General Sani Abacha tarafından yapılan darbe ile devrilmiştir. 59 Haziran 1994 te, 1993 seçim sonuçlarına dayanarak kendini devlet başkanı ilan eden Moshood Abiola başta olmak üzere, Obasanjo ve yardımcısı Shehu Musa Yar adua gibi ülkedeki diğer önemli liderler de Abacha rejimi tarafından tutuklanarak hapse atılmıştır. 8 Haziran 1998 tarihinde Abacha nın ölümünden sonra yönetime, o tarihe kadar pek bilinmeyen General Abdulsalami Abubakar geçmiştir. 60 General Abubakar 29 Mayıs 1999 tarihinde yönetimi Olusegun Obasanjo başkanlığındaki sivil rejime devretmiştir. Ancak yukarıda da bahsedildiği üzere Obasanjo, 1976-1979 yılları arasında askeri hükümet başkanlığı yapmış emekli bir generaldir. 1966 yılından beri çalkantılı ve darbelerle dolu bir siyasi tarihi olan Nijerya, 1999 yılında yeni bir anayasa ile sivil rejime geçmiştir. 1999 yılından beri Nijerya anayasal demokrasi ve sivil yönetim ile yönetilmektedir. Nisan 2007 tarihinde yapılan genel seçimlerde Nijerya tarihinde ilk defa sivil hükümet yönetimi yine sivil bir yönetime devretmiş oldu. 61 Başkan Yar adua nın ölümünden sonra 5 Mayıs 2010 tarihinde başkanlık koltuğuna oturan Goodluck Jonathan; Nijerya da en son 14 Nisan 2011 tarihinde yapılan seçimlerde %58.9 oyla başkan seçilmiştir ve halen görevdedir. 62 58 Maier, sf.17. 59 Manea & Rüland, sf.59. 60 Maier, sf.4. 61 CIA Factbook. 62 CIA Factbook. Sayfa 18 / 37

G. Nijerya Ekonomisi Nijerya nın doğal kaynakları arasında doğal gaz, petrol, demir cevheri, kömür, kireç taşı ve benzeri kaynak ve madenlerin yanı sıra tarım arazisi sayılmaktadır. 63 Bağımsızlık zamanında Nijerya ekonomisi esasen tarıma dayalıydı. Tarım ürünleri yerel tüketim ihtiyacının yanı sıra, ana ihracat maddesi olarak üretilmekteydi. 64 Ancak Nijerya da petrolün keşfedilmesi ve çıkarılmaya başlanması ile durum değişti ve petrol ana ihracat maddesi haline geldi. Nijerya 1973 te OPEC üyesi oluştur. Nijerya nın OPEC üyeliği dünyadaki petrol fiyatı artışına denk gelmiş ve dolayısıyla Nijerya nın ihracat geliri de artmıştır. Nijerya nın ekonomisinde yaşanan bu gelişim ve değişim, ülkenin siyasal ve sosyal yapısında da deşiğime yol açmıştır. 65 Petrol gelirinin kime ait olduğu ve petrol gelirinin eyaletler arasında nasıl paylaştırılacağı konusu Nijerya iç siyasetinin en yoğun tartışılan unsurlarındandır. Zaten yukarıda bahsedildiği üzere Nijerya iç savaşı nedenleri arasında yine petrol geliri bulunmaktadır. Nijerya daki askeri rejimler her ne kadar söylemde emperyalizm karşıtı olsalar da, ekonomik veriler bu söylemi desteklememektedir. Nijerya nın askeri rejimler dönemindeki ekonomik verilerine bakıldığında; ticari ilişkilerinin batı merkezli olduğu görülür. 1970 li yıllara bakıldığında, Nijerya nın Suudi Arabistan dan sonra ABD ye en çok petrol ihraç eden ülke olduğu görülür. 1974 yılı ekonomik verilerine göre Nijerya nın ihracatlarının %52 si ile ithalatlarının %34 ünün Birleşik Krallık ve ABD ile olduğu görülür. 1988 yılı verilerine göre ise Nijerya ihracatlarının %54 ü 63 CIA Factbook. 64 Alkali, sf.157. 65 Alkali, sf.158. Sayfa 19 / 37