l. DOGAL SİSTEMLER yenyüzüüu nrüsü ll, TopRAK, nirri A. YAşAM XnYl*nOlMlZ: SULAR B. TOpRAĞ yxüsü c. oünyay KApLAyAN nü, Anahtar kavramlar Akarsu. Su dngüsü. Bitki rtüsü. Toprak. Gl. Yer a t suyu. 35 girxin
ş Ğ üşü ş ş ü ü ü ü ş ş ş ü ü ş ü ü ş Ş ş ü ü ş ş ş ş ü ü üşü ü ü ü ü ü ş ü ü ü ü Ö ü ş ü ü ü ş ü ü ş ş
ü ü ü ü ü Ç ü ü ü ü ü ü ü ş ş ş ş ü ü üş ü ü üş ş ü Ş ş ü Ş ş ü ü ü ş ü ü ü ü ü ü ü ü ü ü ş ü ü ü Ş ş ş ş
ü ü ş ş ü ş ş ş ü ü ü ş ü ü ü ü ü ü ü ş ü ü Ö ş ü Ç Ö ü ü ş ü ş ü ü ş ü ü ü ü ü ü ş ü ü üşü ü ü ü üşü ü ş ü ü ü ü ü İ ş
Gller oluşumlarna gre doal ve yapay olmak üzere iki gruba ayrlr. Doal Gller Yeryüzünün biimlenmesinde etkili olan kuvvetler, i ve dş güler o arak adlandrlr. Bu gülerin etkisiyle oluşan anaklarda meydana gelen gl ere doal gl denir. Bunlarn başlcalar tektonik, karstik, buzul, volkanik ve doal set glleridir. Tektonik gller, yer kabuundaki kvrlma, krlma ve kmelerle meydana gelen, anaklarda oluşan gllerdir. Dou Afrika'daki gllerin büyük bir ksm bu tür- dendir (1.17.Fotoraf). Asya Ktas'ndaki Hazar, Aral, Baykal ve Lüt glleri tektonik gllerdendir. Tektonik gller, Türkiye'de de yaygndr. 1.17.Fotoraf: Kenya'daki Viktoriya Glü, Dou Afrika'dakitektonik anaklarda yer alan gllerden biridir. Karstik gller, karstik yrelerde zünme ya da kmeyle oluşan anaklarn suyla dolmasyla meydana gelir (1.1 8.Fotoraf). Bu gller dolin, uvala, obruk ya da polyelerde oluşur. Karstik gllerin nemli bir ksm küük gllerdir. Avrupa ve Türkiye'de bu tür gllere rastlanlr. 1.1&.Fotoraf: Okyanusya'da yer alan Jellyfish (Celifiş) Glü karstik glterin tipik rneklerindendir. Buzul glleri, buzul aşndrmasyla oluşan anaklarda sularn birikmesiyle meydana gelen gllerdir. Bu tür gllere sirk glleri de denil- mektedir (1.1 9.Fotoraf). Buzul gllerine buzul etkisinde kalmş olan yerlerde rastlanr. Kanada'da ve İskandinav Yarmadas'nda buzul glleri yaygndr. Orta kuşakta ise buzul gllerine yüksek dalarda rastlanr. 1.19.Fotoraf: Eski bir buzul ananda yer alan buzul g- Iü (Kanada). 39
Volkanik gller, volkanik patlama sonucunda oluşmuş ukuriuklarda ya da snmüş yanarda azlarndaki kraterlerde sularn birikmesiy e oiuşan gllerdir. Volkanik glier, oluştuklar anaa gre krater, kaldera ve maar gl eri adn alrlar, Maar glleri, patla- ma anaklarnda, krater ve kaldera glleri yanarda azlarnda oluşur (1.20.Fotoraf), Volkanik g ler, genellikle küük gllerdir. Bu tür gllere İzlanda, Endonezya,ltalya, Japonya ve Türkiye gibi volkanik olaylarn grüldüü ülkelerde rastlanr. 1.20.Fotoraf: Volkanik gl (Endonezya) DoaI set glleri, bir taraf ak olan anaklarn, ak taraflarnn doal bir engelle kapanmasyla oluşur. Bu gllerin oluşumuna neden olan set eşitleri ok fazladr. Doal set gllerinin başlcalar; volkanik, alüvyal, heyelan ve ky set glleridir. Volkanik faaliyet sonucu kan lav ve tüflerin bir ukurluun nünü tkamasyla volkanik set glle_ ri oluşur. Heyelan sonucu yer deiştiren kütlelerin bir anan nünü kapatmasyla heyetan set glleri olu_ şur. Bu tür gllere daha ok akarsu vadilerinde rastlanr. Yamalardan taşnan materyallerin, akarsuyun nünde birikmesiyle aiüvyai set glleri oluşur. De_ nize dkülen bir akarsuyun taşd materyallerle bir koyun nünü kapatmas ve koyun bir blümünün denizden koparak gl haline gelmesiyle de bu tür gller oluşabilir. Ky kordonlarnn koylarn nünü kapatmasyla ky set glleri oluşur (1.21.Fotoraf). Lagün ya da deniz kula olarak da adlandrlan bu gllere s kylarda rastlanr. 1.2l.Fotoraf: Ky set glü (Avustralya) Karma yapl giler, oluşumunda birden fazla etmenin etkili olduu gllerdir. Örnein, tektonik bir anakta, zünmeler de etkili olmuş ise bu tür gllere karma yapi gl denir.
ü ü ş ü ş ş ü ş ü ü ü ü ü Ü ü ü ü ü ü İ İ ş ş ş ş ü ş
ş Ö ü ü ü ş ü ü ş ş Ş ü ü ü ü ü ş ş ü ü ş ü ü ü ü ü ş ş ş ş ü ş ü ü ü Ö ü ş ş ş ş ü ü ü ü ş ş ü ü ş ş ü ş ş
Beslenme Kaynaklarna Gre Akarsular Akarsularn başica beslenme kaynaklar yamur, kar, buzul, yer alt sular ve gllerdir. Akdeniz, Savan ve Muson iklim blgelerindeki akarsular genellikle yamur sularyla beslenirler. Kar ve buz sularyla beslenen akarsular daha ok yüksek enlemlerde grülür. Kaynan yüksek dalardan alan akarsularn bir ksm da kar ve buz sularyla beslenmektedir (1.24.Fotoraf). Baz akarsular da yer alt sularyla beslenir. Bu tür akarsulara genellikle karstik alanlarda rastlanr. Baz akarsular ise kaynan bir glden alr. Glden kan bu tür akarsulara gl aya ya da gideen denir. Yamurlarla beslenen akarsularn rejimleri yaş rejimine baldr. Kaynak sularyla beslenen akarsular genellikle yl boyunca düzenli akarlar. Kar ve yamur sularyla beslenen akarsularn seviyesi kar erime dnemlerinde yükselir. DküNdüü Yere Gre l.24.fotoraf : Kar ve buz sularyla beslenen bir akarsu Akarslar Bir akarsuyun, kollaryla birlikte sularn toplad alana o akarsuyun havzas denir. Akarsular gllere ya da denizlere dkülürler. Daha küük akarsular ise büyük akarsuiara karşrlar. AkŞlar kurak alanlara doru olan ve bir süre sonra kuruyan akarsular da vardr. 1.2'.Fotoraf: Denize dkülen ak havzal bir akarsu (Brahmaputra - Hindistan), Akarsular, dküldükleri yerlere gre ak ya da kapal havza oluştururlar. Denizlere dkülen akarsuaçk ya lar ak havza(l.25.fotoraf), denizlere dkülemeyen akarsular ise kapal havza oluştururlar. ve YaŞn da kapal havza oluşmas yer şekilleri ve iklime baldr. Etraf yüksek dalarla Çevrili olan az olduu yerlerde kapal havzalara daha ok rastlanr, 43
ş ş ş ü ü İ ü ü ü üü ü ü ş ş ş ş ş ş ü ü ü ş ş ü ş ş ü ü ş ü ü ş ş ş İ ü
İ ş ş ü ş ü Ş Ş ş Ş ü ü ş ü üş ş ş ü ü ş Ü ş Ş ü ş ü Ş Ç Ş
ü Ş İ ş ü Ş ü ü ş ş ü ş ü ü ü ü ü ü İ ü ş ü ü Ç ş ş