- PDF Free Download

Transkript

1 O."aapari üç unsur: su, TopRAx, SU KAVNAI{IARI girri N: r-. sıjııı!i $ $J ııç,iifu Aşağıda verilen şekilden yararlanarak soruları cevaplayınız. Su kaynakları arasında nasıl bir ilişki vardır? - Su döngüsü oluşşemasından yararlanarak yer altı ve yer üstü su kaynaklarına ait kavram haritası turunuz.. i'i i i { l(ırr err ı.f,i :t &fii : ef ığ:fu Aib.mıAitış., l-.#"-s, : s, eraiı ışu döngüsü Dünya,daki su kaynaklarını okyanuslar, denizler, göller, akarsular, kar ve buzullar İle yer altı suları oluşturur. eryüzündeki sular sürekli bir döngü içerisindedir. Tüm su kaynaklarından slcaklığın etkisiyle buharlaşan sular, tekrar yağış olarak yeryüzüne düşer. lrmakları, denizleri, göl eri ve er altl sularını besler.

2 Mfrk Nehirler % 2 Tatlı Su % 3 "r - xğ..#,ıii, Dünyddaki Su $ Tatlı Su y Tatlı üzey Suları Olnya'aa i su dagılımıü Aşağıdaki soruları Dünya'da kişi başına düşen tatlı su dağılımı haritasını ve Dünya'daki kara ve su alanları oransal dağılımı grafiğini dikkate alarak cevaplandırınız. " eryüzündeki su kaynaklarının dağılışı dengeli midir? yeryüzünde kişi başına düşen tatlı su miktarının en çok ve en az olduğu a anlar hangileridir? - yeryüzündeki tatlı su kaynakları tükenebilir mi? Bu konudaki düşüncelerinizi söyleyiniz.,,ş ; OlnyaUa kişi başına düşen tatlı su dağıiımı haritası (SWAP, 2004)

3 yer Üstü suları ff ft.,ff,,sırışırşfar Deniz ve okyanus suları, tuzlu olduğundan içme ve sulama suyu olarak kullanıma uygun değildir. Bu sular, enlemin etkisine bağlı olarak farklı kimyasal ve fiziksel özelliklere sahiptir. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe deniz suyu sıcaklığı azalır, buna bağlı olarak tuzluluk oranında azalma görülür. Deniz ve okyanus suları, tuzlu,olmalarına rağmen milyonlarca farklı hayvan ve bitki türü için doğal yaşam alanıdır. Bunun dışında, okyanuslardaki su buharının önemli bir kısmını oluşturarak yağışlara neden olmaktadır. ağış oluşumuna etkileri bakımından okyanus suları, karada yaşayan canlılar için de önemli bir yaşam kaynağı durumundadır. Aşağıdaki harita ve grafiklerden yararlanarak soruları cevap andırınız. Dünya'daki su ve karaların kapladığı a anların oranlarını be irtiniz. " Okyanusları büyüklüklerine göre sıralayınız. Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu'nu harita üzerine yer eştiriniz. " Okyanusların hangi kıtalar arasında bulunduğunu belirtiniz. Okyanusların hangi yarım kürede daha çok yer kapladığını belirtiniz. Olnya'aaki kara ve su alanlarının oransal dağılımı Okyanus d ağ ı lı ş haritası

4 Atlaslaİİnızdan yararlanarak yeryüzündeki başlıca büyük denizlerin isimlerini öğreniniz. İsimleri- ni öğrendiğiniz bu denizleri hazırlayacağınız "Dünya dilsiz haritası" üzerinde gösteriniz. ş ouı, Göl eı karalar üzerinde çeşitli neden- lerle çanaklaşmış alanlarda biriken su kütleleridir. Göllerin genellikle deniz ve okyanuslarla bağlantısı yoktur. Göller, yeryüzündekitatlı suların % 87'sini oluş- tururken göllerin karalar üzerinde kapladığı alan o/o 2'dir. Göller, yer altı ve yer üstü sularıyla beslenmektedir. Göllerin suları acı, tatlı, sodalı ve tuzlu olabilmektedir. Bu farklılığın nedenleri; iklim koşulları, beslenme kaynakları, gölün bulunduğu arazinin yapısı, gölün büyüklüğü, derinliği ve gideğeninin (göl ayağı) olup olmamasıdır. Beslenme kaynağı güçlü olan göller, fazla sularını bir gideğen yardımıyla denizlere boşaltır, Sularını dışarıya bir gideğen yardımıyla boşaltan göllerin suyu tatlı, sularını dışarıya boşaltamayan göllerin suyu ise acı veya tuzludur. Oluşumlarına Göre Gö! Çeşitleri A. Doğal Göller yeryüzünde iç ve dış kuvvet erin etkisiyle meydana gelen çukurluklarda biriken su kütlelerine doğal göller denir. Doğal göller oluşumlarına göre çeşitli gruplara ayrılır: 1. Tektonik Göller: er kabuğu hareketleri sonucunda çöken alanlarda oluşan çukurluklarda biriken su kütlelerinin oluşturduğu göllerdir. Dünya'da başlıca tektonik göl er; Aral, Hazar, Baykal, Lut ve Afrika kıtasının doğusundaki bazı göllerdir. 2. Karstik Göller: Kolay eriyebilen (kireç taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi) karstik arazilerde suların polye ve obruk gibi erime çukurları içinde birikmesiyle meydana gelen göllerdir. 3. Buzul Gölleri: Buzul aşındırması sonucu oluşan çukurluklarda biriken suların medana getirdiği göllerdir. Bu göllere sirk gölü adı da verilir. Kanada, Finlandiya, Norveç ve Danimarka gibi ülkelerde buzul aşındırması sonucu oluşmuş çok sayıda göl bulunmaktadır.,

5 4. Volkanik Göl]er: Volkanik faaliyetler e oluşmuş çanaklarda suların birikmesi ile oluşmuş göllerdir. Göl, yanardağın zirvesindeki baca ağzında oluşmuşsa krater, yanardağ konisinin patlaması sonucu oluşan geniş çukurlarda ise kaldera, volkanik patlama çanaklarında oluşmuş ise maar gölü ismini a ır. Dünya'da Endonezya, İtalya, Japonya ve Türkiye gibi volkanizmanın yaşandığı ülkelerde bu tür gö ler bulunmaktadır. 5. Set Gölleri: Vadi, tektonik çukurluk veya koy gibi yer şekilerinin önünün herhangi bir malzemeyle kapanması sonucu meydana gelen göllerdir. Oluşumlarına göre dörde ayrılır: a. Volkanik Set Gölleri: Volkanik faaliyet sırasında çıkan lavların bir çukurluğun önünü kapatması ve bu çukurlukta suların birikmesi sonucu meydana gelen göllerdir. b. Heyelan Set GölIeri: Heyelan sırasında sürüklenen malzemenin bir çukurluğun önünü kapatması sonucu meydana gelen göllerdir. c. AIüvyal Set Gölleri: Akarsu vadilerinin alüvyal ınalzemeyle kapatılması sonucunda meydana gelen gö lerdir. Genellikle küçük ve sığ göllerdir. ç. Kıyı Set Gölleri: Alçak kıyılarda dalga ve akıntıların etkisiyle meydana gelen kıyı kordonlarının bir koy veya körfezin önünü kapatması sonucu oluşan göllerdir. Bunlara "lagün" veya "deniz kulağı" adı da veri ir. d. Moren Set Gö leri: Buzullardan çıkan suların önünün moren setleri ile kapatılması sonucu oluşan göllerdir. Kuzeybatı Avrupa'da yaygın olarak görülür, 6. Karma Oluşumlu Göl er: Oluşumunda birden fazla faktörün etkili olduğu göllerdir. B. apay Göller İnsanların elektrik enerjisi elde etmek, sulama, kullanma ve içme suyu sağlamak amacıyla akarsuların önünü bir setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir. Bu göllere bağ gölleri de denir. Oluşumlarına göre göl çeşitlerinin Türkiye'deki örnekleri için 132. sayfaya bakabilirsiniz. ğ İ Buzul aşındırması ile oluşan golüer Ü tn

6 acı, baraj Aşağıdaki boş kutucuklara uygun olan kavramları (karstik göller, sodalı, tatlısu, buzul, göl er ve alüvon gölü, oluşumlu karma goıii, vöıkaniı< söt göıü, voıı<aniı<-göıler, lagün, heyelan set set gölleri) yaanz.,e{a;lç,..-., j.iı'.;.'.. -..,..,...,...-._ ; GöLLER ü Oluşumlarına Göre l l.. ia'i Ep_ğa Göller yv lll Karstik ş ı.tektonlk alanlarda çlıkurlarda iliü i) ilı, l ;iücö lğr ilıri, :!ıil,,iıi i'::i i : önünün "6tt Göııeri l i!lıjıi;,: l..i Oluşumunda etki i olan sore i..rtgıa,! ş ;..l.._,;_,. l..,l+.:,: ;ii:,:,", ; -l-r,, " Py]l_, l!11,l alanlaroa,," kapatılmasıyla,çanakarlnoa Bir çukur setle - ij"",,. _l.,!ilti1'1,,otjuğu aıanlaroa

7 $sfr, Karalar üzerinde bir yatak (vadi) içinde akan ve önemli su kaynaklarından olan akarsu ar çeşitli özelliklerine göre gruplara ayrılır: 1. Rejİmlerine Göre Akarsular: Akarsuyun yatağı içinde yıl boyunca göstermiş olduğu akım değişimine, akım düzeni veya rejimi denir. Akarsu seviyesi yıl içinde önemli değişiklikler gösteriyorsa düzensiz, göstermiyorsa düzenli bir ğime sahiptir. ağışın yıl içinde düzenli düştüğü alanlardaki Amazon Ve Kongo gibi nehirlerin akımı düzenli, yağışın yılın bir döneminde düştüğü alanlardaki Ganj ve İndus gibi nehir erin akımı düzensizdir, 2. Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular: Akarsuların başlıca beslenme kaynakları; göi, yağmur, kar ve buz suları ile kaynaklardır. Çok uzun yol kateden bazı akarsular birden fazla kaynakla beslenmektedir. 3. Döküldüğü erlere Göre Akarsular: Akarsuların bir kısmı suyunu denizlere, bir kısmı da göllere boşaltmaktadır. Sularını topladığı alana o akarsuyun havzası denir. Sularını denize ulaştırabilen alanlara açık havza, ulaştıramayanlara ise kapalı havza adı verilir...tff$j[ i]il iia çiii} İıjl " eryüzündeki önemli akarsuları kıtalara göre sınıflandırınız. Bu akarsulardan bir tanesini seçerek özelliklerini araştırıp bir metin höline dönüştürünüz. Metninizi görsel materyallerle destekleyiniz. Çalışmanızı yapacağınız süreyi, uygulama ve araştırma basamaklarını ve değerlendirme kriter lerini öğretmeninizle birlikte belirleyiniz.

8 ş ğı ş ı ı ı ö ı ü ğ ü ğ ı ı ü üı ı İ

9 er Altı Suları ve Kaynaklar ıil;l!;;1v$ira[ $$e$ anııyağrnuivekatsuıarının bir kısmının geçirim i tabakaıar)i;;d, ışid d p_.._.._.._.._jri$sji.b.ii.!ab_a!a ü,zeı,inde toplanması sonucu meydana geımektedii. Ver altı suları genellikle yağışlarla beslenir. ağışlarla yeryüzüne inen su, ların yer alt;na sızma miktarı, arazlnin geçirimlilik ve kayaçların gözeneklilik debağ ıdır. eryüzünde bol yağış alan ve geçirimli arazilere sahip alan.,.recesine, ler, y.ei altı uyu bakımından zenğindir. '.].,,,.:",.,],],.].:,. ' tr,tkinifk KaynaklarIa iigili şekilleri inceieyerek aşağıdaki soruları cevapiandırınız. er altı suları hangi kaynaklardan besienir? Söyleyiniz er aitındaki sular yeryüzüne nerelerden ve nasıl çıkar?tartışinız. er altı sularının özeliklerini etkileyen faktörler nelerdir? Sıralayınız. " Çevrenizde hangi kaynaklar vardır? Bun arın özellikleri hakkında bilgi top ayınız. Çevrenizdeki kaynaklardan nası l yararlan ma ktad i r? Metin hazı rl ay nz. ı l Akifer içinde biriken sula1 çeşitli şekij erde yeryüzüne çıkarak kaynakiarı oluşturyr. Kaynaklar oluştuk arı yerlere göre çeşitli isimler alır. Karstik Kaynaklar: Kolay çözünebilen karstik arazilerin bulunduğu alantardaki erime so- amaç (Vadi) Kaynağı: Vadiyamaçlannm yer altı suyu tablasını kestiği yerlerde meydana gelen kaynaktardır. :İ,,İ:ı: 36 lşji: nucu meydana gelen boşluklarda biriken suların yeryüzüne çkmasıyla oluşan kaynaklar^ dır.

10 li.,ta ka:,er altına sızan suları n hem de ka_ }tti?p.akaf F ğeçmesini i'ğlle.rlnde birikmesini sağla- İçjnde yer aıtı suyu bu_ iliır._!!!fn lunduran tabakadır.,i, ig$$msiz '..,- f JrJ, {ı_:.;- Tab-aka: Gözenekli iğ i az geçemez, 6s+"tt,:::: i: 'gfi iğ.-ji.j: +s - ".]ç ' gayzer İzlanda'da ";5s$f' bir u, Gayzer (Kaynaç) Kaynaklar: Fay Kaynağı:'Kırıklı yapıların bıılunduğu yerlerde fay hattı boyunca yüzeye gkan suların' bluşturduğu kaynaklardır. l $-Şnamlardır, Suyta temas eden iii:ierrelerinin şişmesiyle gözenekler hızla kapandtğı için su alt tabakalara Volkanik alanlarda yerin derinliklerindeki sıcak gazların uyguladığı basıncın etkisiyle yeryüzüne su ve buhar şeklinde püskürerek çıkan sulardıı:. Dünya'da bu,tür kaynaklar özellikle eni Zelanda ve İzlanda'da yaygındır..df Artezyen : İki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakada biriken suların sondaj yapılarak yer- yüzüne çıkarılmasıyla oluşur. Açıian artezyen ku yularından çıkan su basıncın etkisiyle fışkırır. 37,:]li;l.' :.j.'. ı:l:::ii

11 roprağtn HiKAyEsj Toprak, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ufalanması ile oluşmuş içinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan bir örtüdür. er kabuğunu oluşturan kayaçlar, atmosfer ve dış kuvvetlerin etkisiyle zamanla parçalanır, dağılır ve ufalanır. '...;;j# iıhşsi,,... Toprak oluşum aşamaları Ana kayanın parçalan- mas, toprak ana rnatelya; liııin: oluşnın jt Ana materyalin giderek Ayrışmış olan ana materyale canlıların yerleşmesi ayrlşmasi KAAÇLAR t{ AR ŞMASİ Fiziksel (Mekanik) Ayrışma Soğuk ve kurak bölgelerde daha etkilidir.,,.:,i], ru V KimyasalAyrışma Nemli-sıcak böigelerde daha etkilidir.