Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii Fatih ÖZKAFA* ÖZ Kadırga Sokullu Camii, gerek orijinal çinileri üzerindeki yazılarıyla gerekse XX. yüzyılda Halim Efendi tarafından yazılmış olan yazılarıyla hat sanatı bakımından oldukça önemli bir yapıdır. Hat sanatında son dönemin en büyük sanatkârlarından olan Mustafa Halim Efendi, 1898 yılında İstanbul da doğmuştur. İlk hat derslerinde Hamid Aytaç tan almıştır. Güzel Sanatlar Akademisi nde hâkk ve resim bölümlerine ve Medresetü l- Hattatîn deki hat derslerine devam etmiştir. Dönemin büyük hattatlarından olan Hasan Rıza Efendi ile Hacı Kamil Efendi den sülüs ve nesih, Hulusi efendi den ta lik meşketmiştir. Askerde, askerî matbaa hattatlığı yapmıştır. Askerlikten sonra da bir yazıhane açmıştır. Daha sonra Devlet Güzel Sanatlar Akademisi nde yazı hocası olmuştur. Döneminin en iyi hattatlarından olan Halim Efendi, birçok camiin, çeşmenin ve mimari eserin yazılarını yazmıştır. Halim Efendi 20 Eylül 1964 te vefat etmiştir. Kadırga Sokullu Camii nin sonradan yazılan yazıları da Halim Efendi ye aittir. Bu camideki yazılar, yaklaşık dört asır önceki estetik seviyeden nasıl bir noktaya gelindiğini göstermesi bakımından, hat sanatının tarihi gelişimi hakkında özet bir bilgi verecek mahiyettedir. Anahtar Kelimeler: Sokullu Camii, Halim Efendi, hat sanatı, estetik gelişim. ABSTRACT Kadırga Sokullu Mosque is very important building with both original calligraphy patterns on tiles and inscriptons that be projected by Halim Efendi in 20th century. Mustafa Halim * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Öğretim Üyesi, e-posta: fatihozkafa@gmail.com

2752 Fatih ÖZKAFA Özyazıcı is the last distinguished calligrapher who reached the top in the style of jaly thuluth. He was born in 1898 in Istanbul. He received from Hamid Aytaç the first lessons on calligraphy at junior high school. Then he continued his training on drowing and sculpture at the Academy of Fine Arts, and on fine writing at the School of Calligraphers. Mustaf Halim practiced thuluth and naskh styles with master Hasan Rıza and Hacı Kamil, he also practiced ta liq style with Hulusi Efendi. During his military service he worked in the Office of the Military Press. Upon his return to civil life once again, he was appointed to the membership of the teaching taff of Academy of fine arts. Halim Efendi was the best calligrapher during his period. He also decorated many mosques, fountains and public buildings. He died in September 20th, 1964. Halim Efendi also calligrapher of Kadırga Sokullu Mosque s later inscriptions. His inscriptions reveal the aesthetic subtle taste of the Turkish form of Calligraphy. Inscriptions in this mosque are very important on account of Islamic calligraphy s aesthetic evolution. Key Words: Sokullu Mosque, Halim Efendi, calligraphy art, aesthetic revolution. 1. Camiin Mimarî Özellikleri Mimar Sinan ın sadrazamlar için inşa ettiği küçük boyutlu camiler içinde çok dikkat çekici bir yapı olan Kadırga Sokullu Camii (Fotoğraf 1), bir külliye planı dahilinde, Sokullu Şehit Mehmet Paşa tarafından, karısı İsmihan Sultan adına yaptırılmıştır (1571). İsmihan Sultan, aynı zamanda Sultan II. Selim in kızıdır. Cami, Sultanahmet Meydanı ndan Kadırga ya inen yolun üzerinde, oldukça eğimli bir mevkide ve Bizans döneminin Aya Anastasia Kilisesi nin bulunduğu yerde inşa edilmiştir. Mimar Sinan ın, meyilli araziye uygun bir şekilde planlayıp başarıyla inşa ettiği yapılardandır. Dış avlusu olmayan camiin iç avlusuna kuzey kapısından birkaç basamaklı merdivenle girilir. Bu avlunun üç tarafı revaklarla kuşatılmıştır. Revakların gerisinde, üzerleri kubbeli 16 medrese odası mevcuttur. Revakları kubbeye bağlayan kemerler önemli bir mimarî tarzı yansıtmaktadır. Merdivenle çıkılan girişin üzerindeki dershane ile yan girişlerdeki müezzin ve kayyum odaları bu avluya değişik bir hava vermektedir.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2753 Ayrıca avlunun ortasında, sütun ve mermer şebekeleri sanatkârâne işlenmiş, kubbeli zarif bir şadırvan yer almaktadır. Cami, dikdörtgene yakın planlı olup altı payeli klasik dönem şemasının tekraren uygulanan örneklerindendir. Son cemaat yeri, stalaktitli mermer sütunların sivri kemerlerle birbirine bağlandığı yedi bölümden ibarettir. Yuvarlak kemerli portalin üzerinde ise celî sülüs hatla yazılmış kitabe vardır. Tek minareli olan bu camiin ana mekânı, 13 m. çapında merkezî bir kubbeyle örtülmüştür. Bu kubbe, mihrap ve portal tarafında ikişer, yan kenarlarının ortasında birer tane olmak üzere toplam altı ayağa dayanmaktadır. Bu ayaklar birbirlerine yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Buradan bir altıgene ve oradan da çini aslangöğüsleriyle kubbeye geçilmektedir. Ayakların üzerindeki ağırlık kuleleriyle kubbe dışarıdan desteklenmiştir. 1 Başta zengin çini tezyinata sahip olan mihrap duvarı olmak üzere camiin pek çok yerinde klasik dönem İznik çinilerinin en olgun örnekleri karşımıza çıkmaktadır. Son cemaat yerindeki, cami içindeki ve üst kat mahfilindeki pencere alınlıkları, aslangöğüsleri, minber külâhı yazılı ve tezyinatlı çinilerle süslenmiştir. Bunlara ilâve olarak iç duvar yüzeylerindeki muhtelif âyetler ve Esmaü l-hüsnâ kuşağı, çini üzerindedir. Kadırga Sokullu Camii nin, çini ve kalemişi süslemelerindeki zenginlik, tezyinattaki âhenk ve bunlarla mimarînin canlandırılması bakımından Sinan ın en başarılı eseri olduğu da ileri sürülmüştür. 2 Camiin minaresi, Mimar Kemaleddin tarafından 1923 yılında yenilenmiş; 1952 de ise Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. 3 Camiin üst yapı düzeyinde 46, beden duvarlarında 54 olmak üzere toplam 100 adet penceresi vardır. Cami iç mekânı 23.20 metre eninde, 18.70 metre derinliğindedir. Avlunun ise eni 25.40 metre, derinliği 18.10 metredir. 4 1 Aslanapa, O., Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 2004, s. 309-312; Heyet, Eminönü Camileri, İstanbul 1987, s. 175-179. 2 Aslanapa, a.g.e., s. 309. 3 a.g.e., s. 312. 4 Kuran, A., Mimar Sinan, İstanbul 1986, s. 109-111.

2754 Fatih ÖZKAFA Kadırga Sokullu Camii, avlusunun üç cephesini medrese odalarının çevrelemesi bakımından Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii ne, planı bakımından ise Topkapı Ahmed Paşa Camii ile Beşiktaş Sinan Paşa Camii ne benzemektedir. 5 2. Hat Sanatında Estetik Değerlendirme Kriterleri Yazının asıl maksadı, verilmek istenen mesajı iletmektir. Yazıya bir sanat kimliği kazandırılmak istendiği zaman ise başka birçok kriterin gözetilmesi gerekir. Çünkü o zaman yazıya yeni bir fonksiyon daha yüklenmiş olur; o da sanat eseri olma fonksiyonudur. Bir çalışmanın sanat eseri sayılabilmesi için pek çok kriter vardır. Öncelikle; sanat eseri denilebilecek bir şeyin aklı başında bir insan tarafından, heyecan verici bir güzellik maksadı güdülerek ve ibdâ denilen orijinallik özelliğini haiz olarak ortaya çıkarılması şarttır. 6 Ayrıca, bir sanat eserinin, estetik felsefesinde genel kabul görmüş olan asgari şartları taşıması gerekir. Hat çalışmalarının sanat eseri sayılabilmesi için, estetiğin genel kurallarına uygun olmasının yanı sıra hat sanatının kendi içinde aranan özellikleri de taşıması gerekir. Bilindiği gibi, plastik sanatlarda istif dengesi, renk uyumu, birlik, tekrar, zıtlık, ritim, 7 simetri, asimetri, orantı gibi güzelliği sağlayan birtakım unsurlar vardır. Bu unsurların hepsi hat sanatında da dikkate alınmaktadır. Bununla birlikte, her harfin kendine mahsus ölçüsü, anatomik yapısı, harflerin başta, ortada, sonda yazılış şekillerinin farklılığı ve yüzyıllar boyunca benimsenen pek çok incelik, hat sanatına mahsus estetik şartları meydana getirir. Bu sanatta, metni istiflerken dengeli bir istif dağılımı ortaya çıkarmak, çizgileri yerinde inceltip yerinde kalınlaştırmak, estetik kıvrımlar meydana getirmek, dikey, yatay ve diyagonal hatları birbiriyle ahenkli kullanmak, 8 bazen simetriyi bazen asimetriyi tercih etmek, 5 Öz, T., İstanbul Camileri, Ankara 1997, c. I, s. 102. 6 Çam, N., İslâmda Sanat Sanatta İslâm, Ankara, 1999, s. 2. 7 Boydaş, N., İslâm Hat Sanatında Ritm, GÜEF Dergisi, c. IV, S. 1, Ankara 1988, s. 299-310. 8 Baltacıoğlu, Türklerde Yazı Sanatı, Ankara 1958, s. 12; Boydaş, N., Ta lik Yazıya Plastik Değer Açısından Bir Yaklaşım, İstanbul, 1994, s. 99 vd.; a.mlf., İslâm Yazı Sanatında Plastik Elemanlar, Yedi İklim, S. 59, Şubat 1995, İstanbul, s. 45-56; a.mlf., Osmanlı Tuğralarına Eleştiri Açısından Bir Bakış, Osmanlı, c. XI, Ankara, 1999, s. 76-83.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2755 bazı harfleri ve harekeleri ritmik olarak tekrarlamak gibi pek çok espri yapılır. Hat sanatında bir yazının güzel sayılabilmesi için, yukarıda sayılanlara paralel olarak, harflerde birtakım şekil ve duruş hususiyetlerinin de bulunması şarttır. Bunlar; tevfiye, itmâm, ikmâl, işba, irsâl, tarsîf, te lîf, tastîr, tansîl vb. isimlerle adlandırılan estetik ifadelerdir. 9 Bu gibi özellikler, hattı normal bir yazı olmaktan çıkararak ona plastik bir ifade gücü yükler. 10 Ancak bütün bunlar yapılırken, harflerin belli ölçülerle ve belli biçimlerde yapılmasının şart olması, harflerin ne fazla ne de eksik kullanılamaması, üstelik birtakım teşrifat (okunuş sırasına göre yazma) kaidelerinin ihlâl edilmemesi gibi sınırlar hat sanatını zor bir sanat haline getirmiştir. Bu sebeplerden ötürüdür ki; hat sanatındaki güzelliğin bütünüyle algılanabilmesi için, genel estetik kriterlerin yanı sıra, sadece bu sanata mahsus olan kaidelere de hâkim olmak zarurîdir. Yani hat sanatındaki estetik, resmin ötesinde bir şeyler de içerdiği için 11 bu sanatı, yalnızca resim kavramlarıyla anlatılması mümkün olmayan farklı bir sanat olarak görmek gerekir. 12 Hattatlık eğitiminin oldukça uzun sürmesinin sebebi de hat sanatının bu özel yapısı ve yüzyıllar içerisinde şekillenen sayısız kaidesi olsa gerektir. Hat sanatının diğer estetik özellikleri; terkip, seyyâliyet, metânet, ibdâ, ölçülülük ve tahrîk gibi özelliklerdir. Terkip, harfleri ve kelimeleri belli birtakım şekillerle birleştirmek ve bir yöne sevketmektir; harfleri estetik olarak yekvücut hale getirmektir. Maddenin ötesine geçmiş olan geometriyi, belli bir konu üzerinde ve güzel bir şekil halinde birliğe kavuşturmaktır. Hat sanatında aynı metin ile sayısız değişik istifin yapılabilmesi, harflerin başta, ortada ve sonda aldıkları farklı şekillerin kazandırdığı zenginliğe dayanır. 9 Kalkaşendî, A., Subhu l-a şâ fî Sınâati l-inşâ, c. III, Kahire 1910-20, s. 137-138. 10 Baltacıoğlu, I. H., Türk Yazı Sanatlarında Güzelliğin Kaynakları, Türk Plâstik Sanatları, Ankara, 1971; Berk, N., İslâm Yazısında Plâstik İfade AÜİF Dergisi, S. 1-2, Ankara, 1955, s. 49-57; Boydaş, N., a.g.m., s. 45-56. 11 Burckhardt; T., İslâm Sanatı, İlim ve Sanat, S. 12, 1987, s. 22. 12 Derman, M. U., Türk Hat Sanatı: İncelikleri ve Bediî Değerleri, Arış, S. 3 Aralık, 1997, s. 56 (Bu konudaki farklı görüşler için bkz. Rado, Ş., Hat Sanatı Bir Resim Sanatıdır, Türk Hattatları, İstanbul ts., s. 7-11; a.mlf., Yazı ve Resim, Türkiyemiz, S. 46, Haziran 1985, s. 3-6).

2756 Fatih ÖZKAFA Seyyâliyyet, bir terkibi meydana getirirken, harf bünyelerini kısmî değişikliklere tabî tutarak yazıya akıcı ve tabiî bir görünüm kazandırmaktır. Yazıya bu seyyâl tavır kazandırılabilirse, yazı onu seyredene canlı ya da hareket eden bir şeymiş gibi görünür. Metânet, harflerin cılız ve gösterişsiz değil sağlıklı ve gürbüz, korkak değil cesur, pasif değil aktif, ezik değil dimdik ayakta görünmesi demektir. 13 Yalnız, hat sanatında aranan metânet, donmuş, kaskatı kesilmiş ve soğuk bir görünüş anlamında değildir. Bu metânet, gürbüzlük, kuvvetlilik, cesaret ve kararlılık bahşeden bir metânettir. İbdâ, yepyeni yani orijinal olmak demektir. Zanaatkâr, tasarlanmış olan bir şekli defalarca kez çoğaltabilecek kabiliyette olduğu halde çoğu kez orijinal tasarımlar ortaya çıkartamayan kişi iken, sanatkâr, daha önce yapılmış olanı tekrarlayan değil, yepyeni bir şey bulan kişidir. Hattat da herhangi bir ibareyi daha önce yazılmamış bir şekliyle, yani yepyeni bir istifle yazabilen kişidir. Ölçülülük, yazıdaki bütün harflerin nokta ölçüsüne uygun olarak yapılması ve birbiriyle orantılı olmasıdır. Nitekim, Aristoteles gibi bazı filozoflara göre güzelliğin şartlarından biri ölçülülüktür. Hat sanatında da ölçü o kadar önemlidir ki; en çok kullanılan yazı çeşitlerinden olan sülüs, kelime olarak üçte bir demektir. Hattâ bu kural, nesih, ta lik ve rik a gibi başka yazı çeşitlerinde de kısmen geçerlidir. Ayrıca, tabiattaki estetiğin altın oran ı ile sülüs teki oran birbirine çok yakındır. Tahrîk, kalemi hareket ettirmektir. Kalemin yazarken çeşitli hareketlere maruz bırakılmasıyla harfler daha güzel çıkartılır. Bu özelliklerden başka; kalem kalınlığı, harekelerin, mühmel harflerin, tırnak, tirfil gibi tezyinî unsurların kullanım yoğunluğu ve bu şekillerin estetik seviyeleri gibi ayrıntılar, yine yazının değerlendirilmesinde dikkate alınan hususlardır. 3. Kadırga Sokullu Camii Yazıları İznik çinileriyle zenginleştirilmiş olan bu camideki mekân estetiğinin en gözalıcı unsurlarından bir kısmı da celî sülüs hattıyla yazılmış olan yazılardır. Bu yazıların büyük bir kısmı çiniler üzerinde olup özgündür. Ancak camiin ilk yapıldığı dönemden kalma bu orijinal yazılarda 13 Yazır, M. B., Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, c. I-II, Ankara 1981, s. 103-108.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2757 herhangi bir hattat imzası bulunmadığı ve kaynaklarda da bu camideki orijinal yazıların hattatı hakkında bir bilgiye henüz rastlanamadığı için, çini veya mermer üzerindeki yazılarla malakârî yazıların hattatı tespit edilememiştir. Kalemişi tekniğiyle nakşedilmiş olan ve kubbe, yarım kubbe gibi yerlerde bulunan yazılar ise yakın geçmişimizin büyük hattatlarından Mustafa Halim Özyazıcı (1898-1964) ya aittir. Gülşen-i Maarif Rüşdiyesi ne devam ederken hat sanatına meyleden Halim Efendi, mektebin yazı hocası Hamid Bey (1891-1982) den rık a meşketmiştir. Daha sonra bir yıl Sanayi-i Nefîse Mektebi nin Hâkk (Oyma) ve Resim şubelerine devam ettiyse de yeni açılan Medresetü l- Hattatîn onu daha çok cezbetmişti. Bu yüzden, dört yıl burada eğitim görerek Hasan Rıza (1849-1920) ve Hacı Kâmil (1861-1941) Efendi lerden sülüs-nesih, Hulûsi Efendi (1869-1940) den ta lîk, Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey (1872-1946) den celî sülüs ve tuğra, Ferid Bey (1858-1925?) den divânî ve celî divânî, Said Bey (1860-1938) den rık a meşkederek 26 Eylül 1918 de buradan mezun olmuştur. Ders aldığı bu isimler, adı geçen yazı çeşitlerinde, zamanın en büyük üstâdları olduğu için, Halim Efendi nin sanat temeli çok sağlam atılmıştı. Divân-ı Hümayun Kalemi, Askerî Matbaa, Evkaf Matbaası, Devlet Matbaası gibi resmî ve askerî müesseselerde hattat olarak vazife yapan Halim Efendi, 1924 yılından sonra serbest olarak sanatını icra etmeye başlamıştır. Bu dönemde birçok kitap başlığı, kartvizit, mühür, kıt a ve levha yazmıştır. Fakat 1928 Harf İnkılâbı ndan sonra Tepebağ dan bir arazi alarak bağcılık yoluyla geçimini temin etmek mecbûriyetinde kalmış; ancak zamanla hattın bir sanat olduğu fikri yeniden yerleşmeye başlayınca Halim Efendi birçok cami için kubbe ve kuşak yazısı yazmıştır. 1948 de Devlet Güzel Sanatlar Akademisi ne hüsn-i hat muallimi olarak tayin edilmiş; yaş haddinden emekliye ayrıldığı 1963 yılına kadar burada hem hat öğretmiş hem de pek çok kıymetli eser vücuda getirmiştir. 30 Eylül 1964 tarihinde geçirdiği elîm bir trafik kazası neticesinde hayata veda eden bu büyük sanatkâr, Kozlu Mezarlığı na defnedilmiştir. 14 14 Derman, M. U., Hattat Mustafa Halim Özyazıcı, 50 Sanatsever Serisi, 20, 1964, s. 1-3; İnal, İ. M. K., Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 104-106.

2758 Fatih ÖZKAFA Hattatlar arasında ender rastlanabilen özelliklerinden biri, Halim Efendi nin hem çok hızlı hem de çok güzel yazabilmesiydi. Bu sebeple serîü l-kalem olarak vasıflandırılmıştır. Müstesnâ tasarım kabiliyeti, bir başkasının günlerce çalıştıktan sonra ortaya çıkarabileceği istifi tek kalemde yazıverecek seviyedeydi. Halim Efendi nin yazdığı sayısız levhadan ve mezartaşından başka, İstanbul daki ve Anadolu daki birçok camide kubbe, kuşak, çehar yâr, kapı ve pencere üstü yazıları mevcuttur. Hattâ öyle ki; kubbe ve kuşak yazısı olarak en çok eser vermiş olan hattatımız Mustafa Halim Efendi dir. 15 Kadırga Sokullu Camii nin orijinal yazıları XVI. yüzyılın son yarısına ait olup dönem özelliklerini yansıtmaktadır. Halim Efendi ye ait olan muhdes yazılar ise 1938 yılında, Hattatın 40 yaşında iken yazmış olduğu yazılardır. Dolayısıyla, Halim Efendi nin olgun zamanına rastlamaktadır. Celî sülüs hattıyla tasarlanan orijinal yazıların birçoğu çini üzerine sıraltı tekniğiyle uygulanmış olup lâcivert zemin üzerine beyaz ile yazılmıştır. Harf gözleri çoğunlukla firuze ile veya mercan kırmızısı ile renklendirilmiştir. Cümle kapısı girişinde revaklı avludaki kemerler üzerinde ve kubbe altında yer alan orijinal yazılar ise mermer üzerine zemin oyma tekniğiyle uygulanmıştır. Bu yazılar lâcivert zemin üzerinde olup altın varaklıdır. Bunlardan birinde, namaz âyeti olarak bilinen ve muhakkak ki namaz belli vakitlere bağlı olarak mü minlere farz kılındı anlamındaki inne s-salâte kânet ale l-mü minîne kitâben mevkûtâ (Nisâ, 103) âyeti yazılıdır (Fotoğraf 2). Diğerinde ise Kelime-i Tevhid (Lâ ilâhe illallah Muhammedün Rasûlüllah) yazılıdır (Fotoğraf 3). Namaz âyetinin yazılı olduğu panoda herhangi bir tezyinat bulunmamaktayken, Kelime-i Tevhid yazılı panoda köşebentler ve yazı boşluklarında rumîli küçük motifler yer almaktadır. Harf anatomileri, zülfe uçlarının sivriliği, zülfe başlarının kütlüğü, harekelerin eksikliği bakımlarından bu yazılar XVI. yüzyıl hat sanatı özelliklerini sergile- 15 Derman, M. U., Hattat Halim Efendi, Köprü İnsanlar, Haz. M. Zeki Kuşoğlu, İstanbul 2006, s. 41; Rado, Ş., Türk Hattatları, s. 265.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2759 mektedir. Ayrıca, bilhassa Kelime-i Tevhid istifinin seyrekliği sebebiyle meydana gelen büyük boşluklara hareke veya tezyini işaretler yerine motifler serpiştirilmiştir. Son cemaat yerindeki pencerelerin alınlıklarında yer alan dikdörtgen panolar içerisine pafta pafta yazılmış olan Fatihâ Sûresi çini üzerinde olup her bir yazılı panonun etrafı yine çini üzerinde ve güzel bir şekilde tezyin edilmiş vaziyettedir (Fotoğraf 4). Tek katlı (tek satırlı) istifin tercih edildiği yazı alanı seyrek bir şekilde kullanılmış ve bazı harf gözleriyle cezm gözleri firuze rengine boyanmıştır. Bunlar da yine dönem özelliklerindendir. Camiin en gösterişli kısmı olan mihrap duvarı, en kaliteli İznik çinilerinin yoğun tezyinatı ve genel dekorasyonla bütünleşmiş yazı panoları oldukça dikkat çekicidir. Bu dekorun ortasındaki mihrap ayeti, koyu zemin üzerine varaklanmış haliyle farklı bir hava vermiştir (Fotoğraf 5-7). Mihrabın iki yanında yer alan dairevî madalyonlarda İhlas Sûresi yazılıdır ve her iki madalyon da birbirinin aynıdır. Burada, Besmele ve İhlas Sûresi ndeki dikey harfler o kadar dengeli istiflenmiştir ki, dairenin merkezinde birleşen bu harfler saâdet düğümü olarak da adlandırılan muhteşem bir geometrik süslemeyi meydana getirmiştir. Geometrik süslemede dengenin meydana gelebilmesi için dikey harfler arasındaki boşlukları eşit mesafelerde tutmak hiç de kolay bir iş olmadığı için burada olağanüstü bir tasarım göze çarpmaktadır (Fotoğraf 8-9). Bu madalyonlar, aynı yüzyılda yine Mimar Sinan tarafından inşa edilen Süleymaniye Camii mihrap duvarındaki, Hattat Hasan Çelebi ye ait benzer madalyonları hatırlatmaktadır. Buradan hareketle, sözkonusu dekoratif uygulamadan büyük mimarın hoşlandığı sonucuna ulaşmak mümkündür. Harim duvarlarında başlayan Esmâü l-hüsnâ kuşağı ile üst kat mahfili pencere alınlıklarında devam eden Esmâü l-hüsnâ panoları yine çini üzerinde olup yazı estetiği bakımından dönemin karakteristik özelliklerini taşımaktadır (Fotoğraf 10-13). Bu yazılarda da harekeye çok az yer verilmiş ve gözler renklendirilmiştir. İstif yer yer iki satır üzerine kurulmuştur. Ancak bu çok kıymetli çini panolardan bazı parçalar maalesef şu anda yerlerinde değildir (Fotoğraf 11).

2760 Fatih ÖZKAFA Dairevî panolardaki çehar yâr yazıları, çini üzerindeki ender örneklerdendir. Birçok camiin çehar yâr yazıları sıva üzerine kalemişi tekniğiyle geçirilmiş vaziyetteyken yahut ahşap, sac gibi malzemeler üzerindeyken bu camideki çehar yâr isimlerinin çini üzerine yazılmış olması, istisnaî bir özelliktir. Bu yazılarda ise harekeye nerdeyse hiç yer verilmemiş; radıyallahu anh ibareleri ise gayet iri yazılarak dairede boşluk bırakılmamıştır (Fotoğraf 15). Camiin ana kubbe göbeğindeki âyet ile yarım kubbelerdeki âyetler ise Mustafa Halim Özyazıcı hattıyla istiflenmiştir. Kubbe göbeğindeki yazının tasarımıyla, mihrap duvarındaki İhlas Sûresi yazılı panoların tasarımı arasındaki benzerlik ilk bakışta dikkat çekmektedir. Her ne kadar iki yazının estetik seviyesi bakımından dörtyüz yıla yakın zaman farkının doğurduğu farklılaşmalar sözkonusu olsa da, Halim Efendi, camiin orijinal yazılarıyla kendi yazılarını en güzel şekilde uyumlu kılmak için olsa gerek, güzel bir tasarım esprisi yapmıştır. Metin farklı olmasına rağmen, dikey harflerin aralarındaki mesafeleri ayarlayarak, bunlarla merkezde yine benzer bir geometrik süsleme meydana getirmiştir (Fotoğraf 16-17). Halim Efendi nin tasarladığı ve lâcivert zemin üzerine altın yaldızla, kalemişi tekniği kullanılarak sıva üzerine uygulanan yazılarda, hat sanatının asırlar içinde süzülerek gelişen ve XIX. yüzyıl sonunda zirveye ulaşan estetiğini görmek mümkündür. Harf anatomileri en güzel formlarına kavuşmuş, istif alanı dengeli bir şekilde doldurulmuş ve ideal ölçülere riayet edilmiştir. Harfler gayet seyyâl yazılmış ve harflerin birbirleriyle tenasübüne itina gösterilmiştir. Kalem hakkına titizlikle uyulmuş; ayrıca harekeler ile tezyinî işaretler ihmal edilmemiştir. İstif genel olarak iki katlı tasarlanmıştır. Yarım kubbeler üzerindeki yazılarda ise yazı, merkezdeki geometrik süslemeden bağımsız olarak tasarlanmış ve yazı ile süsleme arasında küçük bir boşluk bırakılmıştır (Fotoğraf 19-22). Ancak hat estetiği bakımından Halim Efendi ye ait olan yazılarda bir farklılık yoktur. Elif, lâm gibi dikey harfleri, istif icabı olarak normal ölçüsünden fazla uzatmak gerektiğinde bile Halim Efendi ustalığını göstererek, gözü rahatsız etmeyecek şekilde bunu yapmayı başarmıştır. Gerek ana kubbe göbeğindeki yazısında gerekse yarım kubbelerdeki yazılarından birinde Halim Efendi ye ait hattat imzası ve tarih yer al-

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2761 maktadır. Klasik dönem ve öncesindeki mimari yazılarda hattat imzasına daha az rastlanırken, geç dönem Osmanlı mimarisinde ve sonrasında genellikle bütün hattatlar yazılarına imza koymuşlardır. Sokullu Camii nde de orijinal yazılara ait hattat imzası yer almamakta; XX. yüzyılda yazılan yazılarda hattat imzası yer almaktadır (Fotoğraf 18). Umulur ki; sonradan yazılmış olan bu yazıların Halim Efendi gibi bir usta elinden çıkmış olmasından, Sinan ın ruhaniyeti de memnun olmuştur. Zira o, camilerindeki mükemmel mimarînin tamamlayıcısı olan her sanatın da en mükemmelini kullanmıştır. Hüsn-i hat da bunlardan biridir. 16 Sonuç Mimar Sinan ın en önemli eserlerinden biri olan Kadırga Sokullu Camii, mimarî güzelliklerine ilâve olarak, kıymetli İznik çinilerindeki celî sülüs yazılarıyla ve büyük hat üstadlarından Mustafa Halim Özyazıcı nın 1938 (1357 h.) yılında yazdığı muhteşem yazılarıyla da Türk hat sanatı tarihi bakımından dikkate değer bir yapıdır. Bu mimarî eseri hat sanatı açısından önemli kılan özelliklerin başında, Sultan II. Bâyezid döneminde hat sanatına Türk şîvesi kazandıran Şeyh Hamdullah ın başlattığı Türk celî ekolüne mensup hattatlardan biri tarafından tasarlanan orijinal yazılar ile, hat estetiğinin zirveye ulaştığı dönemde Halim Efendi nin yazdığı yazıların bir arada bulunmasıdır. Bu yönüyle Sokullu Camii, Türk hat ekolünün yaklaşık dört asırlık zaman dilimi içerisinde nasıl bir estetik seviyeden hangi noktaya geldiğini gösteren müstesnâ bir mekândır. Sokullu Camii nin orijinal yazıları elbette sıradan bir hattat elinden çıkma yazılar değildir. Hattâ, döneminin en iyi, en meşhur hattatlarından biri tarafından yazıldığı âşikârdır. Çünkü XVI. yüzyıldaki hat estetiğini dikkate alarak bu yazıları değerlendirme zarûreti sözkonusu olduğuna göre, orijinal yazıların da oldukça kaliteli olduğu söylenmelidir. Sonuç olarak; orijinal yazılar da muhdes yazılar da dönemlerinde yazılmış en iyi hat örneklerindendir ve harf anatomileri, harekeler, tezyinî işaretler, istif olgunluğu gibi açılardan, daha estetik ve dengeli bir görünüme doğru fark edilir bir gelişme olmuştur. 16 Derman, M. U., Mimar Sinan ın Eserlerinde Hat San atı, VI. Vakıf Haftası, İstanbul 1989, s. 290 (287-300).

2762 Fatih ÖZKAFA Kaynaklar Aslanapa, O., Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 2004. Baltacıoğlu, I. H., Türk Yazı Sanatlarında Güzelliğin Kaynakları, Türk Plâstik Sanatları, Ankara, 1971. Baltacıoğlu, I. H., Türklerde Yazı Sanatı, Ankara 1958. Berk, N., İslâm Yazısında Plâstik İfade AÜİF Dergisi, S. 1-2, Ankara, 1955, s. 49-57. Boydaş, N., İslâm Hat Sanatında Ritm, GÜEF Dergisi, c. IV, S. 1, Ankara 1988, s. 299-310. Boydaş, N., İslâm Yazı Sanatında Plastik Elemanlar, Yedi İklim, S. 59, Şubat 1995, İstanbul, s. 45-56. Boydaş, N., Osmanlı Tuğralarına Eleştiri Açısından Bir Bakış, Osmanlı, c. XI, Ankara, 1999, s. 76-83. Boydaş, N., Ta lik Yazıya Plastik Değer Açısından Bir Yaklaşım, İstanbul, 1994. Burckhardt; T., İslâm Sanatı, İlim ve Sanat, S. 12, 1987, s. 22-24. Çam, N., İslâmda Sanat Sanatta İslâm, Ankara, 1999. Derman, M. U., Hattat Halim Efendi, Köprü İnsanlar, Haz. M. Zeki Kuşoğlu, İstanbul 2006. Derman, M. U., Hattat Mustafa Halim Özyazıcı, 50 Sanatsever Serisi, 20, 1964. Derman, M. U., Mimar Sinan ın Eserlerinde Hat San atı, VI. Vakıf Haftası, İstanbul 1989, s. 287-300. Derman, M. U., Türk Hat Sanatı: İncelikleri ve Bediî Değerleri, Arış, S. 3 Aralık, 1997, s. 56. Heyet, Eminönü Camileri, İstanbul 1987. İnal, İ. M. K., Son Hattatlar, İstanbul 1955. Kalkaşendî, A., Subhu l-a şâ fî Sınâati l-inşâ, c. III, Kahire 1910-20. Kuran, A., Mimar Sinan, İstanbul 1986. Öz, T., İstanbul Camileri,c. I, Ankara 1997. Rado, Ş., Türk Hattatları, İstanbul ts. Rado, Ş., Yazı ve Resim, Türkiyemiz, S. 46, Haziran 1985, s. 3-6. Yazır, M. B., Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, c. I-II, Ankara 1981.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2763 Fotoğraflar Fotoğraf 1. Kadırga Sokullu Camii.

2764 Fatih ÖZKAFA Fotoğraf 2 Fotoğraf 3 Fotoğraf 4

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2765 Fotoğraf 5 Fotoğraf 6 Fotoğraf 7

2766 Fatih ÖZKAFA Fotoğraf 8 Fotoğraf 9

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2767 Fotoğraf 10 Fotoğraf 11

2768 Fatih ÖZKAFA Fotoğraf 12 Fotoğraf 13 Fotoğraf 14

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2769 Fotoğraf 15 Fotoğraf 16

2770 Fatih ÖZKAFA Fotoğraf 17 Fotoğraf 18

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2771 Fotoğraf 19 Fotoğraf 20

2772 Fatih ÖZKAFA Fotoğraf 21 Fotoğraf 22