THE IMPORTANCE OF CONSERVATION EDUCATION IN FINE ARTS FACULTIES IN TURKEY DURING EU MEMBERSHIP Abbase Sultan KARAOĞLU SAHĐN Ceramic Department of Fine Arts Faculty, Inonu University, Malatya - TURKEY Saadet GUNER Turkey Friends of Cultural Heritage (FOCUH) Association, Istanbul - TURKEY Abstract Although protection and restoration of cultural heritage is a new profession for Turkey, it is seen as the profession of the time in developed countries. Although, Turkey is one of the countries having the richest cultural heritage in the world, the number of experts restorer is just a few. It is already known that Turkey, as part of her attempts to gain full membership into the EU, is in the process of compensating her infrastructural deficiencies and adapting her superstructural institutions to the EU norms. We are also aware of our significant deficiencies at our universities. One of them is the absence of Training on Restoration and Conservation of Works of Art at universities. Although there is such a training procedure in a lot of countries within the EU, there is unfortunately no such department dealing with Restoration and Conservation of Works of Art at any of the Faculties of Fine Arts in Turkey. This case leads to negative impacts on the conservation of our cultural heritage. When education regarding planning and approaches of education on protection in European countries is studied, it is seen that the education is offered in primarily three branches mainly architecture, archaeology and fine arts at higher education level in the said countries. However, in Turkey are offered only by Department of Restoration in faculties of architecture. In addition to, the Department of Protection and Restoration of Tangible cultural Properties was established at Faculty of Science and Arts of Istanbul University in 1993. In contrary, there are no departments on conservation of works of arts at any faculties of fine arts, of which number is about 38 in Turkey. In this paper, this subject and the importance of the Department of Restoration in faculties of Fine Arts and conservation will be examined in detail. Purpose: The main pupose of this work is to raise up the conservation education in Turkey to the EU level and to find out solutions to the main problems in cultural heritage conservation by means of education planning. Methodology/Approach: This congress is supposed to be an important media to discuss several studies concerning our subject. It is planned to compare the conservation education in EU and in Turkey first. Then, an appropriate curriculum for the conservation of fine arts to be set up and to be discussed accordingly. 1
TÜRKĐYE DEKĐ KORUMA EĞĐTĐMĐNE GENEL BAKIŞ: Eski Eserlerin Korunması fikrinin bilimsel düzeyde gelişmeye başladığı 19. yüzyılda bu konudaki eğitimin usta-çırak eğitiminden, bilimsel düzeyde uzman yetiştiren akademik eğitime dönüştüğü görülmektedir. Türkiye de akademik anlamda koruma eğitimine göz attığımızda ise bu eğitimin çok eski tarihlere dayanmadığını, bu eksikliğin ise korumayla ilgili Ulusal düzeydeki bürokratik yaklaşım ve tutumlardan kaynaklandığını söyleyebiliriz. Koruma eğitiminin, Türkiye deki bürokratik yapılanma ve yasal düzenlemelerle aynı doğrultuda geliştiği bir gerçektir. Türkiye de 63 Devlet ve 30 Vakıf üniversitesi olmak üzere toplam 93 üniversite bulunmaktadır. (1) Kapdokya Meslek yüksek okulu yeni kurulmuştur. Bunlardan başka özel statüye sahip veya askeri veya polis akademileri mevcuttur (1). Türkiye de restorasyon eğitimi, yüksek lisans düzeyinde ilk kez 1996 yılında Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi nde başlamıştır. Günümüzde bunun yanı sıra, Đstanbul Teknik Üniversitesi, Mimar Sinan Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Gazi Üniversitesi restorasyon uygulamalarının bilinçli bir şekilde yürütülmesi amacıyla uzman yetiştirmektedir. (5) Ayrıca Edirne, Çanakkale, Balıkesir ve Zonguldak-Safranbolu da (4) da iki yıllık meslek yüksek okulu niteliğinde ara eleman yetiştirmeye yönelik veya anabilim dalı düzeyinde çalışmalar yürüten bazıları kuruluş aşamasında da olsa, Restorasyon kürsüleri vardır. Türkiye de de artık farklı düzeylerde koruma eğitiminin modern ve uluslar arası ölçütlere uygun olarak yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Bu yöndeki en önemli girişimlerden birisini Đstanbul Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, kendi bünyesinde "Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma Ve Onarım Bölümü nü açarak başlatmıştır. Arkeolojik eserlerin koruma ve onarımına yönelik eğitim veren bu bölüm, Türkiye'de ilk ve şimdilik tek bölümdür. Türkiye de koruma eğitimi, genellikle taşınmaz kültür varlıkları olan, mimari mirasın korunması ve onarılmasını kapsayacak şekilde sadece mimarlık fakültelerinde verilmektedir. Ancak günümüzde bunun yetersiz olduğu, koruma eğitim ve bilincinin aslında her yaş ve meslek grubuna verilmesinin önemi ve bunun süreklilik gösteren bir eğitim olması gerektiği anlaşılmıştır. Toplumun bütün kesimlerine hitap edecek bir koruma kültürü, farklı düzeylerde eğitim süreçlerinin içinde yer almalıdır. Ulusal ve Uluslararası düzeydeki son tartışma ve gelişmeler de bu yönde hareket etmektedir. Koruma eğitimini bütün boyutları ile değerlendiren uluslararası düzeydeki en önemli metinlerden birisi, Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyinin (ICOMOS) Colombo (Sri Lanka) da 30 Temmuz- 7 Ağustos 1993 tarihleri arasında yapılan 10. Genel Kurulunda kabul edilip bir tavsiye kararı olarak yayınlanan Koruma Eğitimi Tüzüğü dür. Bu dokümanın temel amacı kültür mirası olarak tanımlanan her türlü mimari ürünün korunması konusundaki eğitim ve öğretim ile ilgili ölçütlerin ve temel kuralların belirlenmesinde yardımcı olmaktır. Türkiye de koruma eğitiminin uluslar arası ölçütlere uygun olarak yeniden düzenlenmesinin gerektiği muhtelif ulusal ve uluslararası sempozyumlarda tartışılmaktadır. Örneğin; 3-5 Ekim 1996 tarihinde, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Safranbolu Meslek Yüksek Okulu Restorasyon Programı tarafından düzenlenen I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu nda, ulusal koruma eğitiminin ön lisans, lisans ve lisansüstü düzeyde durumu ve sorunları tartışılmıştır. Bu sempozyumun sonuçları arasında, korunacak eserin niteliğine bağlı olarak farklı koruma eğitimi verilmesi gerektiği belirtilmiştir. Ayrıca, Güzel Fakülteleri nde koruma eğitimine ilişkin bölümlerin acilen kurulması gerektiği bildirilmiştir. 2
TÜRKĐYE DE GÜZEL SANATLAR FAKÜLTELERĐNDEKĐ KORUMA EĞĐTĐMĐNE GENEL BAKIŞ: Türkiye, Anadolu da yaşamış olan zengin kökene ait pek çok kültürel miras ürünlerine sahiptir. Bu sanat ürünlerinin; sanatsal, tarihsel, belgesel ve estetik açıdan incelenerek yorumlanmaları ve sanatsal üretimleri güzel sanatlar fakülteleri içerisinde değerlendirilmektedir. Ancak; Güzel Sanatlar Fakültelerinde Resim, Heykel, Tekstil, Seramik gibi plastik sanatlar bölümlerinde sanat eğitimi verilmekle birlikte, bu sanat dallarının korunmasına yönelik eğitime sadece Geleneksel Türk El Sanatları Bölümleri nde rastlamaktayız. Geleneksel Türk El Sanatları Bölümlerinde ise eğitimin amacı, bugün birer kültürel miras haline gelmiş olan geleneksel sanat ürünlerinin üretimine yönelik sanat eğitimi yanı sıra, bu sanat ürünlerinin koruma ve onarım yoluyla gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamaktır. Türkiye de bugün sayıları 40 a ulaşan Güzel Sanatlar Fakültelerinde Geleneksel Türk El Sanatları Bölümleri nin sayısı ise yaklaşık 10 a ulaşmıştır. Koruma ve onarıma ilişkin derslerin sadece Geleneksel Türk El Sanatları Bölümlerinin ders programlarında olduğunu düşünürsek, Güzel Sanatlar Fakültelerinde resim, heykel, tekstil, seramik gibi diğer sanat dallarını da kapsayacak ayrı bir Sanat Eseri Restorasyonu bölümüne veya bir Koruma Merkezi ne acilen ihtiyaç duyulduğu görülmektedir. Unutmamak gerekir ki, kültürel miras ürünlerinin yok olma sürecini hızlandıran en etkili süreçlerden biri de yanlış koruma ve onarım politika ve uygulamalarıdır ki bunun diğer önemli bir sonucu da zaman ve iş gücü kaybı nedeniyle hem ekonomik hem de sosyal ilerleme açısından azımsanmayacak zararlara neden olmasıdır. Oysa ülkemizdeki üniversitelerin bir GSF' nde bile "Sanat Eserlerini Koruma Ve Onarımları Bölümü"nün olmaması ve batılı ülkelerde görüldüğü gibi branşlaşmaya gidilmemesi (resim, ağaç, metal, mozaik, seramik ve cam restorasyonukonservasyonu) nedeniyle uygulanan yanlış koruma ve onarım politika ve uygulamalarını düzeltmek bir yana bu kapsama giren sanat eserlerinin korunacağı doğru politika ve yöntemler bilinip uygulanamamaktadır YURT DIŞINDAKĐ ÜNĐVERSĐTELERDEKĐ KORUMA EĞĐTĐMLERĐNE GENEL BAKIŞ: Yurt dışındaki örneklere bakıldığında, koruma bilincinin geliştiği pek çok ülkede koruma eğitiminin farklı düzeylerde ve farklı alanlarda olduğu görülmektedir. Đtalya, Fransa, Đngiltere, Almanya, Avusturya ve Amerika daki pek çok üniversitede güzel sanatlar alanında lisans ve lisansüstü gibi değişik düzeylerde koruma eğitimi verildiği görülmektedir. Özellikle Almanya, Đngiltere ve Amerika da Güzel Sanatlar Fakülte veya Enstitüleri ne bağlı konservasyon-restorasyon bölümleri ve merkezleri vardır. Örnekler: Avrupa: 1. Đtalya 1.1- Stituto per rarte e il Restauro 'Pl/azzo Spinelli' Florenc - lisansüstü düzeyde ve değişik yaz kursları kapsamında resim, seramik, ahşap ve metal eserler gibi sanat eserleri koruma ve onarımı eğitimi verilmektedir. 3
1.2- Accademia de Belle Arti di Venezia, Dipartimento Tecniche e Restauro Reni Artistici Moderni e Contemporanei (Acadenty of Fine Arts of Veniea) - lisans düzeyinde resim restorasyon u diploması verilmekte ve sanat ekonomisi ve konservasyon kimyası alanlarında özel programlar yer almaktadır. 1.3- Studio Art Centers International, Rorence (SACI) - sanat konservasyonu lisans programında diploma verildiği bilinmektedir. 2- Fransa 2.1- Université de Paris I Panthéon Sorbonne - Sanat Eserleri Konservasyonu Teknik ve Bilimleri lisans programı 2.2- Ecole de Condé, - Sanat eseri konservasyonu ve restorasyonu lisans programı. 3- Avusturya 3.1- Academy of Fine Arts, (Vienna), Graduate courses in fine arts restoration and conservation (paintings, wood, paper ) 4- Almanya 4.1- Fachhochschule Köln -Fachbereich Restaurierung und Konservierung Resim, Heykel, Taş, Duvar Resmi, Tekstil vs. ürünlerin konservasyonu lisans programı 4.2- Staatliche Akademie der Bildenden Künste Renkli heykel ve Resim konservasyonu lisans programı 5-Polonya: 5.1- Academy of Fine Arts Resim, heykel ve kağıt konservasyonu lisan programı 5.2- Academy of Fine Arts - Cracow Faculty Conservation & Restoration Sanat Eserlerinin conservasyonu kursu. 6- Đngiltere: 6.1- City and Guilds of London Art School Taş ve TerraCota Conservasyonu lisans programı 6.2- Camberwell College of Arts - London Institute Sanat Eserleri konservasyonu lisans ve lisanüstü programı Amerika: 1- University of Northumbria MA Conservation of Rne Art' da sanat eseri koruma ve onarımı ile ilgili master eğitimi ve Hamilton Kerr Institute,University of Cambridge (Certificate/Diploma in the Conservation of Easel Paintings) 'de de özellikle resim konservasyonu alanında master diploması verilmektedir. 2- Delaware University Department of Art Conservation'da ön lisans, lisans ve lisans üstü düzeyde; New York University Institutian of Fine Arts Conservation Departmenf de ise lisansüstü düzeyde taşınabilir sanat eserleri restorasyonu eğitimi verilmektedir. 4
Đnterdisipliner bir eylem olan korumanın eğitimi de öyle olmalıdır. Daha önce bahsettiğimiz 1993 tarihli ICOMOS un yayınladığı Koruma Eğitimi Tüzüğü nün 11. maddesinde ideal bir koruma eğitimi ve öğretiminin nasıl uygulanacağı tanımlanmaktadır. Buna göre: Tatminkar bir koruma eğitim ve öğretimini uygulamaya koymanın çok çeşitli yöntemleri bulunmaktadır. Değişiklikler her kültür bölgesinin, yönetimsel ve ekonomik koşullarına bağlı olduğu gibi, gelenekler ve yürürlükteki yasalara da bağlıdır. Ulusal ve uluslararası boyutlarda, çeşitli kuruluşlar arasında sürekli bir fikir ve görüş değişimi ve uluslararası düzeydeki eğitimle ilgili yeni yaklaşımlar desteklenmelidir. Bu ilişkilerin başarısı için, kişiler ve kuruluşlardan oluşan bir ortak çalışma ağı çok gereklidir. Aynı Tüzük ün 7. maddesi ise şöyledir: Koruma pratiği interdisipliner bir eylemdir; dolayısıyla eğitimi de öyle olmalıdır. Önceden belirli bir profesyonel beceriye sahip olan, üniversite mezunları ve usta zanaatkarlar gerçek bir koruma uzmanı olmak için ek bir eğitime gereksinim duyacaklardır. Bu durum tarihsel çevreye yapılacak müdahaleleri yüklenecek ve konuda uzmanlık geliştirmek isteyenler için de geçerlidir. SONUÇ 1) Avrupa Birliği (AB)'nin yaklaşımı alt kültür gruplarının sahip oldukları tüm farklılıkları koruma ilkesini demokrasi ve insan hakları çerçevesinde sahiplenmekte, bu değerleri korumak için finansman desteği sağlamakta, bu değerlerin korunmasını bir ülkenin ya da yörenin ekonomik sosyal, kültürel gelişmesinde dikkate alınıp desteklenecek değerler olarak görmektedir. Bu sahiplenme ise ancak ülkenin tüm kültür gruplarının sahip olduğu kültürel değerleri koruyarak oluşturulabilir. AB bu değerleri korumak için finansman desteği sağlamakta ve bu değerlerin korunmasını bir ülkenin ya da yörenin ekonomik sosyal, kültürel gelişmesinde dikkate alınıp desteklenecek değerler olarak görmektedir. Oysa ülkemizde, üniversitelerdeki GSF lerde 'Sanat Eserlerini Koruma Ve Onarımı Bölümü" bulunmamaktadır. Dolayısı ile; diğer taşınabilir eser kapsamına giren ve bugün yok olmak üzere olan geleneksel mesleklere ait (çini, tezhip, halı-kilim gibi..) sanat eserlerinin restorasyonu konusunda uzmanlaşmış kimselerin olmayışının, geleneksel sanat ve kültürümüzün yok olacağı ve onların bu nedenle AB'nin çok kültürlülük misyonuna sunulamayacağı tehlikesi ortaya çıkmaktadır. Bu yok olma da hiç kuşkusuz Türkiye'nin ekonomik sosyal, kültürel gelişmesini önemli ölçüde engelleyecek bir süreçtir. Bu nedenle, ülkemizde de artık farklı düzeylerde koruma eğitiminin modern ve uluslar arası ölçütlere uygun olarak yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Bu yöndeki en önemli girişimlerden birisini Đstanbul Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, kendi bünyesinde "Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma Ve Onarım Bölümü"nü açarak yapmıştır. Arkeolojik eserlerin koruma ve onarımına yönelik eğitim veren bu bölüm, Türkiye'de ilk ve şimdilik tek bölümdür. Bu eğitimi desteklemek amacıyla, henüz Türkiye'de hiçbir üniversitenin GSF'sinde olmayan bir" Sanat Eserlerini Koruma Ve Onarım Bölümü nü ve bu kapsamda bir restorasyon laboratuarını kurmak fikri, şu ana kadar ülkemizde verilen koruma eğitimi bilinci açısından bir yenilik ve farklılık oluşturacaktır. 2) Üyesi olduğumuz Kültürel Mirasın Dostları Derneği (FOCUH) Dokuz Eylül Universitesi ile birlikte European Union Civil Society Dialogue: Europe Information Bridges Programme kapsamında, European Union Cultural Heritage Legislation and Turkey Project başlıklı bir Proje yürütmektedir. Bir yıl süreli olan bu proje Aralık 2007 de sona erecektir. 5
In this Project, alongside the Culture section of Acquis Communataire of EU, of which the screening process is completed but the negotiation process has not started, international legislation issued by other international organizations (UNESCO, COE, ICOM, ICOMOS??) on the safeguarding of culture and cultural heritage, mentioned within the Acquis Communataire, is being translated into Turkish. In addition, an expert report on Safeguarding Cultural Heritage in Education will be published in this project. (http://www.kumid.eu) Bildirinin yazarları söz konusu uzman raporunun hazırlanmasında görev almaktadır ve rapor hazırlığı için kültürel miras koruması için yayınlanmış uluslararası mevzuatları incelemekte ve ulusal mevzuatlarla karşılaştırmaktadır. Proje çıktısı olarak hazırlanacak geniş kapsamlı rapor un gelcek yıl düzenlenecek olan 13. Uluslarası Arkeoloji ve Compuer de ayrıntılı bir şekilde sunulması planlanmaktadır. Bu bildiri söz konusu raporun çıkış noktasını noluştuacaktır. oluşturmaktadır. KAYNAKÇA Makale: 1- AKYÜZ, Eti. 1999. Türkiye de Restorasyon Lisansüstü Ders Programlarının Yurtdışı Örneklerle Karşılaştırılması. Restorasyon Eğitimi. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu 1996. ZKÜ Safranbolu Meslek Yüksek Okulu. Đmaj Yayınevi. 70-82 2- BĐNAN, Can. 1999. Koruma Eğitiminde Çağdaş Eğilimler ve Türkiye. Restorasyon Eğitimi. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu 1996. ZKÜ Safranbolu Meslek Yüksek Okulu. Đmaj Yayınevi. 102-110 3- I.Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu Sonuçları, Restorasyon Eğitimi. I. Ulusal Restorasyon Eğitimi Sempozyumu 1996. ZKÜ Safranbolu Meslek Yüksek Okulu. Đmaj Yayınevi. 171-174 Web Kaynakları: www.iccrom.org 6