Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 57

ÖZET: Özbekistan Merkez Asya da yer alan, yer altı ve üstü zenginliklerine sahip bir ülkedir. Yaklaşık 70 yıl Sovyetler Birliği egemenliği altında kalmıştır. Bulunduğu coğrafi konum ile Merkez Asya nın tüm ülkelerine komşudur. Yer altı zenginliklere sahip olduğu kadar kültürel zenginliklere de sahiptir. Rusya Federasyonu, Kazakistan, Çin, Güney Kore ve Türkiye gibi büyük ülkeler ticari partnerlerini oluşturmaktadır. Ülke zengin kaynaklara sahip olduğu kadar genç ve dinamik nüfusa da sahiptir. Geleceğin Asya kıtasında büyük ve güçlü ülke olma yolunda ilerlemektedir. ANAHTAR KELIMELER: Özbekistan, Türkiye, Ekonomik İlişkiler, Doğal Kaynaklar, Resmi İlişkiler ABSTRACT: Uzbekistan located in Central Asia, is a country with riches underground and above. It remained under the sovereignty of the Soviet Union nearly 70 years. With all the countries of Central Asia is adjacent to the geographical location surrounding. Underground riches as much as it is with cultural richness. The Russian Federation, Kazakhstan, China, South Korea and its trade partners constitute large countries such as Turkey. A young and dynamic population of the country that has rich resources. In the Asian continent is becoming a great and powerful country of the future. KEYWORDS: Uzbekistan, Turkey, Economic Affairs, Natural Resources, Official Relations. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 57

1. Özbekistan Cumhuriyeti Kimliği Resmi Adı: Özbekistan Cumhuriyeti Yönetim Biçimi: Cumhuriyet Bağımsızlık Tarihi: 1 Eylül 1991 Başkent: Taşkent Başlıca Önemli Şehirleri: Taşkent, Namangan, Fergana, Andican, Semerkand, Buhara, Hive, Hokand, Termez, Karşı, Ürgenç ve Nukus İdari Yapı: 12 Vilayet 1 Özerk Cumhuriyet (Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti) Nüfusu: 31.025 Milyon (1 Ocak 2015) Yüzölçümü: 447,400 km 2 Resmi Dili: Özbekçe Etnik Yapı: Özbekler % 80, Ruslar % 3.8, Tacikler % 4.9, Kazaklar %3.6, Karakalpaklar % 2.2 ve kalanını diğer milletler (Tatar, Kırgız, Türkmen, Ukraynalı, Azeri, Ermeni, Beyaz Rus, Yahudi, Alman, Koreli vs.) oluşturmaktadır. Din: İslam Komşuları: Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenistan Para Birimi: Sum KDV Oranı: % 20 ( birçok değişik vergi oranları mevcuttur) GSYİH: 62.637 (Milyar Dolar) Doğal Kaynaklar: Doğal gaz, petrol, kömür, altın, uranyum, gümüş, bakır, kurşun ve çinko Üyesi Olduğu Başlıca Uluslararası Kuruluşlar: UN, CIS, BDT, EBRD, ECO, IBRD, IFC, IMF, ISO, WTO 2. Özbekistan Hakkında Genel Bilgiler Özbekistan Cumhuriyeti Orta Asya nın merkezinde yer almaktadır. Komşularını Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenistan oluşturmaktadır. Deniz ve Hazar Gölü ne sınırları olmayan ülke bir kapalı havza durumundadır. Toplam sınır uzunluğu 6.221 kilometreyi bulmaktadır. 1936 yılında kurulan Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti Özbekistan a bağlıdır. Ülke bir Özerk Cumhuriyet ile beraber 13 bölgeden oluşmaktadır. Bu bölgeleri Andican, Buhara, Cizzah, Kaşkaderya, Namangan, Semerkant, Surhanderya, Sırderya, Taşkent, Fergana, Harezm ve Nevai oluşturmaktadır. Ülke toprakları dalgalı ve düz yapıya sahiptir. Ormanlık alan yüzde 3 civarındadır. Bitki örtüsü bölgelere göre değişiklikler göstermektedir. İklim olarak ülkede karasal iklim etkisini göstermektedir. Yağış miktarı oldukça azdır, yılın büyük bir zamanı kurak geçmektedir. Yaz aylarında sıcaklıklar 40 derecenin üzerine çıkmaktadır. Kış aylarında ortalama sıcaklık genel olarak eksi 12 derece civarındadır. Özbekistan nüfusu giderek artmaktadır. 1991 yılında 20 milyon 700 bin olan ülke nüfusu, 2014 yılı sonu itibarıyla 31 milyonu aşmış durumdadır. 23 yılda nüfusun yüzde 50 oranında artmasının en büyük nedeni eski Sovyetler Birliği ülkelerinde yaşayan Özbeklerin ana vatanına dönmeleri ve doğum oranındaki artıştan kaynaklanmaktadır. Nüfusun yaklaşık yüzde 50 si kentlerde ve kalan yüzde 50 lik kısmı ise kırsal kesimde yaşamaktadır. Ülke, nüfus büyüklüğü bakımından BDT ülkelerinde üçüncü, Orta Asya ülkeleri ve Türk Cumhuriyetleri arasında birinci durumdadır. Özbekistan ı 120 farklı millet ve etnik yapı oluşturmaktadır 1. 3. SSCB Döneminden Günümüze 1 T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Özbekistan 1924 yılında Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1930 yıllarında Sovyet rejimi Özbekistan daki tarım ve hayvancılıktaki genel yapıyı bozarak kolhoz 2 laştırma hareketlerine başlamış halkın elinde bulunan toprak ve hayvanlara devlet tarafından el konulmuştur. Kolhozlara torak ve hayvanlarını teslim etmeyen vatandaşlar Sibirya bölgesine veya SSCB nin diğer ülkelerine sürgüne gönderilmiştir. Kolhozlaştırmaya karşı gelen bazı zengin Özbekler kendi istek ve arzularıyla komşu ülkelere ve Türkiye ye göç etmek zorunda kalmıştır. Sovyetler Birliği, kolhozlaştırma politikasıyla güç kullanarak başarılı olduktan sonra vatandaşlar kolhozlara bağlı ucuz iş gücü konumuna gelmiştir. 1937 1938 yıllarında Özbekistan ın ileri gelen pek çok politikacı ve aydını milliyetçilik hareketlerine katıldıkları gerekçesiyle sürgüne gönderilmiş pek çoğu da kurşuna dizilmiştir. Bütün bu olup bitenler Stalin in emriyle yerine getirilmiştir. Gerekçe olarak ise Pantürkizm, Panislamizm ve Milliyetçilikle suçlanmıştır. Bunlardan önde gelenler, Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti başbakanı Feyzullah Hocayev ve Özbekistan Komünist Partisi 1. Sekreteri Akmal İkramov dur. Ruslar bu dönemlerde şehirlerde yaşayanlara Rus kültürünü aşılama, kırsal kesimde yaşayanları ise pasifleştirme politikalarıyla asimile girişiminde bulunmuştur 3. Rusların bu bölgelerde Rus nüfusunu artırmak için, Sovyetler Birliği nin Avrupa bölgelerindeki fabrikaları sökerek, oradaki çalışanlar dahil Özbekistan a nakil etmesi ayrı bir Ruslaştırma politikasıdır. 1945 yılından sonra bu topraklarda Rus nüfusu kademe kademe artırılmış, ta ki Ruslaştırma ve Rus nüfusunu artırma çabaları Sovyetler Birliği nin dağılmasına kadar 2 Kolhoz: Sovyetler Birliğinde devlete bağlı tarım işletme sistemidir. 3 T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 58

devam etmiştir. 1991 yılında Özbekistan bağımsızlığına kavuşunca Rus etnik yapısında ani azalmalar gözlenmiştir. Sovyetlerin dağılmasıyla Rus etnik yapı üzerinde korku başlamıştır. Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan a damgasını vuran ve etkili olan lider Şeref Reşidov dur. 1959 1983 yılları arasında tam 24 yıl iktidarda kalan Reşidov, 1939 yılında 22 yaşında Komünist Partiye girdiğinden itibaren 1983 yılındaki ölümüne kadar partiye hizmeti devam etmiştir 4. Sonuç olarak Özbekistan Cumhuriyeti 70 yıl boyunca, Sovyet Rusya tarafından uygulanan şiddetli baskı nedeniyle, merkeze kayıtsız şartsız itaat eden kadrolarla, tamamen merkezden talimat alan yöneticilerce idare edilmiştir. Özbekistan Bakanlar Kurulu nun başında daima bir Özbek in bulundurulmasındaki amaç, Özbek halkını olduğu kadar dünya kamuoyunu da Sovyet Cumhuriyetleri nin özerk yönetimler olduğuna inandırmaktır 5. Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan da kilit nokta olarak tabir edilen mevkilerin büyük kısmı merkezden gönderilen Ruslar tarafından işgal ve idare edilmiştir. Diğer Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi parti 4 a. g. e 5 a. g. e Tablo 1. Özbekistan ın Makroekonomik Göstergeleri teşkilatında, hükümet yapısı ve yönetiminde, ana ekonomik kuruluşlarda, ordu ve güvenlik birimlerinde önemli noktalara Ruslar getirilmiştir. Sovyetler Birliği nin dağılma sürecine girdiği 1986 yılında, diğer sosyalist cumhuriyetlerde ve Özbekistan da Merkezi Komite üyelerinin yarıdan fazlası başarılı olamadıklarından dolayı görevlerinden alınmıştır. Gorbaçov döneminde yenilik olarak Özbekistan da pamuk üretiminden 2009 2010 2011 2012 2013 2014 GSYİH ( milyar dolar) 31.83 39.13 45.46 50.902 56.789 62.637 Kişi Başına Düşen Gelir milli Gelir (dolar) 1.137 1.385 1.538 1.697 1.862,63 2.018 Kişi Başına Gelirin Yıllık Artış Oranı (%) 21.5 19.5 0.8 10.4 9.7 8.3 Toplam Dış Ticaret (Milyon $) 21.209 21.844 25.537 26.286 28.886 28.067 İhracat 11.771 13.044 15.027 14.258 15.087 14.108 İthalat 9.438 8.799 10.509 12.027 13.798 13.959 Denge 2.333 4.244 4.517.3 2.231.1 1.288.4 149,5 Türkiye ile Dış Ticaret (Milyon $) Özbekistan Kaynaklarına Göre 674 959 1.187 1.216 1.346 1.503 İhracat 406 721 910 854 896 964 İthalat 267 238 277 361 450 539 Denge 139 483 632 493 446 425 İşsizlik oranı (%) 0.1 0.2 0.01 0.01 4.9 5.2 Enflasyon (resmi) 7.4 7.3 7.6 7.0 6.8 6.1 Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (büyüme oranı) 8.1 8.5 8.3 8.2 8.0 8.1 Dış Borç (Milyon $) 3.747-4.236 7.097 6.814 9.395 Kaynak: Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi ve ilgili Bakanlıkların verilerinden derlenmiştir. dolayı ihmal edilen çevre sorununa değinilmiştir. Sovyet planlamacıları 1986 yılından sonra sulama sistemleri ve çevre kirlenmeleri üzerine araştırma ve çalışma başlatmıştır. Sovyetler Birliği dağılmadan önce Özbekistan ı ideolojik ve endüstriyel kalkınma modeli olarak pilot bölge olarak seçmişlerdir. Başkent Taşkent in 1970 li yıllarda inşasıyla Özbekistan ın ekonomi ve sanayi alanlarında gelişmesi sağlanmıştır. Pilot bölge olarak Özbekistan ın seçilmesindeki amaç ise, yer altı ve üstü kaynaklar bakımından zengin olması, Orta Asya cumhuriyetleri içinde en fazla Müslüman nüfusa sahip olması ve yıllarca İslam kültür ve medeniyetine ev sahipliği yapmasından kaynaklanmaktadır. Dolaysıyla komünizmi yayma propaganda malzemesi olarak kullanılmaya uygun hale gelmiş bir ülkedir 6. 6 T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ekonomi Müşavirliği, Özbekistan Ülke Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 59

Sovyetlerde toplumlar arası milli duygular köreltilmiş ve milliyetler üstü tek tip sosyalist toplum oluşturma fikri galip olmuştur. Bu amaca karma evlilik yöntemiyle ulaşılmıştır. Fakat 70 yıl boyunca Rus milletinden olanlar hep merkez sınıfında, Slav ve Hristiyan olanlar ikinci sınıf vatandaş, Müslüman ve Türk olanlar ise üçüncü sınıf vatandaş muamelesi görmüştür. Etnik ve dini yapı arasındaki çifte standart muameleleri Mihail Gorbaçov un uygulamaya koyduğu Perestroyka ve Glasnost politikalarından sonra da devam etmiştir. Özbekistan 1924 yılında dahil olduğu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği nden 31 Ağustos 1991 yılında ayrılarak bağımsızlığına kavuşmuştur. Bağımsızlıktan sonra hem Bağımsız Devletler Topluluğu nu (BDT) oluşturan ülkelerle hem de diğer ülkelerle kısa sürede diplomatik ve ekonomik ilişkileri geliştirmeyi başarmıştır. 4. Özbekistan ın Genel Ekonomik Durumu Ülkenin 2014 yılı Gayri Safi Yurt İçi Hasılasında yüzde 8.1 oranında büyüme kaydedilmiştir. Hızlı ekonomik büyüme olmasına rağmen kişi başına düşen gelir oldukça azdır. Ülke zengin kaynaklara sahip olmasına rağmen halkın büyük kısmı düşük gelirli sınıfı oluşturmaktadır. Netice de kaynakların yeterince işletilemediği ve ülkede adil gelir dağılımının olmadığı karşımıza çıkmaktadır. Özbekistan ın dış ticaret hacminde 1996 yılından 2000 yılına kadar hep azalma görülmüştür. 1996 yılında toplam dış ticaret 9 milyar 200 milyon USD doları iken, bu rakam 2000 yılına gelindiğinde 5 milyar 700 milyon USD dolarına kadar gerilemiştir. Dış ticaret hacmindeki bu düşüşün sebebi olarak ise 1997 yılı Asya ekonomik krizi ve Rusya Federasyonu nda meydana gelen ekonomik krizi göstermek mümkündür. Özbekistan ın dış ticaret dengesi devamlı olarak artmaktadır. 1999 yılında dış ticaret fazlalığı 125 milyon dolarla en düşük seviyede iken, 2008 yılında oldukça yüksek bir seviye olan 4 milyar doları geçmiştir. Dolaysıyla ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 154 olarak gerçekleşmiştir 7. Dolayısıyla pek fazla borç stoku bulunmayan ülkedir. Özbekistan 2014 yılı ihracatının yüzde 49.4 ünü BDT dışı ülkelere kalan kısmını ise BDT ülkelerine gerçekleştirmiştir. 2014 yılı en fazla ihracat BDT ülkeleri arasında yer alan yüzde 19.8 lik pay ile Rusya Federasyona yapılmıştır. Rusya Federasyonu ndan sonra sırasıyla Kazakistan % 18.0, Çin % 16.7, Türkiye % 6.8, Afganistan % 4.25, İran % 2,25 yer almaktadır. Özbekistan ın 2014 yılı ithalatında BDT dışı ülkelerindeki payı yüzde 61.8 oranındadır. BDT ülkelerinin payı ise yüzde 38.2 oranındadır. Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi verilerine göre; Rusya Federasyonu ilk sırada olup % 23,7 lik paya sahiptir. İhracatında olduğu gibi ithalatta da Rusya Federasyonu na bağımlılık hala devam etmektedir. İthalatta diğer ülkelerin payları ise; Çin % 17,2, Güney Kore % 13,4, Kazakistan % 7.2, Almanya % 4.4, Türkiye % 3.9 ve Ukrayna % 2,9 olarak yer almaktadır. 7 Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 60

Ülkenin ihracat kalemlerini; enerji ürünleri, pamuk ve pamuk lifi, demir ve demir dışı madenler, makine ve aletler, gıda ürünleri, kimya ürünleri, plastik ve plastikten yapılan ürünler oluşturmaktadır. İthalat kalemleri ise, ülke gruplarına göre farklılık göstermektedir. BDT ülkelerinden daha çok makina ve aletler, plastik ve kimyasal ürünler, demir ve demir dışı metaller, gıda ve enerji ürünleri ithali yapılmaktadır. BDT dışı ülkelerden yapılan ithalatın ise yarıdan fazlasını makina ve aletler oluşturmakta olup, plastik ve kimyasal ürünler, hizmetler ve gıda ürünleri diğer önemli ithal kalemlerini oluşturmaktadır (T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ülke Raporu). 5. Türkiye Özbekistan Ticari İlişkileri Türkiye Özbekistan ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülkedir. Bağımsızlıktan günümüze kadar dış ticarette sürekli artışlar gözlenmektedir. 2009 yılında 674 milyon dolar olan ticaret hacmi 2014 yılına gelindiğinde bu rakam 1.5 milyar doları aşmış durumdadır. İki ülke arasında 1991 yılından itibaren bir dizi anlaşmalar, protokoller ve karma ekonomik toplantılar gerçekleştirilmektedir. Ülkede, Türk müteahhit firmaların 2014 yılı sonuna kadar üstlendikleri işler; toplamı 2 milyar doların üzerinde bulunmaktadır. İki ülkenin veri kaynaklarına göre toplam dış ticaret verilerinde az da olsa farklılıklar bulunmaktadır. TÜİK verilerine göre 2014 yılı toplam dış ticaret hacmi 1.484 milyar dolar olarak hesaplanmıştır. Türkiye nin bu ülkeye yapmış olduğu ihracat kalemlerini; kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, nükleer reaktörler; bunların aksam ve parçaları, plastikler ve mamulleri, elektrikli makina ve cihazlarının aldığı görülmektedir. İthalat kalemlerini ise; ağırlıklı olarak demir dışı metaller (bakır, çinko), pamuk, mineral yakıtlar ve gübre ithalatının oluşturduğu görülmektedir. Özbekistan dan devamlı olarak ithal ettiğimiz en önemli kalem bakır ve bakır mamulleri, pamuk ve pamuklu mamuller, mineral yağ ve yakıt ve çinko olarak yer almaktadır (T.C. Taşkent Büyükelçiliği Ülke Raporu). 6. Sonuç ve Öneriler Özbekistan, Türkiye ile aynı kültür, dil, din ve gelenek görenek gibi ortak değerlere sahip ülkedir. Önemli din ve ilim adamlarının yetiştiği, yıllardır ilim ve kültüre ev sahipliği yapmış olan Özbekistan bulunduğu coğrafi konum ile önem taşımaktadır. Merkez Asya nın en kalabalık ülkesi olan Özbekistan yer altı ve üstü zengin kaynaklara sahip olması nedeniyle gelecek vadeden ülke durumundadır. Ülke, büyük fırsatlarla önemli riskleri beraber taşıyan, ihracat ve ithalatta büyük oranla Rusya Federasyonuna bağlı durumdadır. Ayrıca gelişmiş Batı Avrupa ülkeleri, Çin ve Güney Kore ile ticari ve siyasi ilişkileri güçlendirmeye çalışmaktadır. Türkiye birçok bağları aynı olan bu ülkeyi ihmal etmemeli, artmakta olan ticari ilişkileri daha fazla ileri seviyeye ulaştırarak en önemli ülke konumuna gelmelidir. Enerji bakımından dışa bağımlı olan Türkiye, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile ortak projeleri daha fazla arttırmalıdır. Türkiye bu ülkelerle rekabetten ziyade ortak hareket eden ve birbirlerini tamamlayan ülke konumunda olmalıdır. Zor ve ağır şartlar geçiren Özbekistan, Türkiye nin serbest piyasa ekonomisi ve çağdaş kadroların yetiştirilmesi deneyim ve tecrübelerinden yararlanmasını bilmelidir. Kaynakça EDİTÖRLER, DEMİRTEPE, M. T. ve ÖZ- KAN, G. (2013) Uluslararası Sistemde Orta Asya Dış Politika ve Güvenlik, USAK YAYINLARI, 1. Baskı Şubat 2013, Ankara Ekonomi Bakanlığı, (www.ekonomi. gov.tr) İstanbul Ticaret Odası, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Şubesi, Özbekistan Ülke raporu 2008 Konya Ticaret Odası, (2008), Özbekistan Cumhuriyeti Ülke Raporu, Etüt-Araştırma Servisi, Eylül 2008 ÖKSÜZ, P. (2010), Özbekistan Ülke Profili Dış Ekonomik İlişkiler Müdürlüğü, Nisan 2010 Özbekistan Devlet İstatistik Komitesi, (2014), Statistical Review of the Republic of Uzbekistan-2014 2012. 2013. 2014. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 61