Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 45

Transkript

1 ÖZET: Türkmenistan Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra 27 Ekim 1991 yılında bağımsızlığına kavuşmuştur. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindendir. Zengin yer altı kaynaklarına sahip olan ülke ekonomik bakımdan hızlı şekilde büyümektedir. Büyük yüzölçümüne, zengin kaynaklara ve az nüfusa sahip olan ülke gelecekte Orta Asya nın İsviçre si olma yolundadır. Rusya Federasyonu, Çin, Türkiye ve İran gibi büyük ülkeler ticari partnerlerini oluşturmaktadır. Ülke aynı zamanda Orta Asya nın enerji sektöründe merkez olma yolundadır. Türkmenistan ile Türkiye için İki devlet bir millet sözünü kabul etmemek mümkün değildir. Anahtar Kelimeler: Türkmenistan, Türkiye, Ekonomik İlişkiler, Doğal Kaynaklar, Dış Ticaret ABSTRACT: After the Turkmenistan Soviet Union Fell apart, it achieved independence on 21 October The country from the Turkish republics of Central Asia. The country is growing economically with rich natural resources. The large surface area of the country which has rich resources and least population in the future has become the Switzerland of Central Asia. The Russian Federation, China, large countries such as Turkey and Iran constitute its trade partners. The country is also destined to become the center of the energy sector in Central Asia. Turkmenistan and Turkish two states, one nation it is not possible for the word not to accept. KEYWORDS: Turkmenistan, Turkey, Economic Relations, Natural Resources, Foreign Trade. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 45

2 1. Türkmenistan Cumhuriyeti Kimliği Resmi Adı: Türkmenistan Cumhuriyeti Bağımsızlık Tarihi: 27 Ekim 1991 Başkent: Aşkabat (Yaklaşık nüfusu 1 milyon) Başlıca Önemli Şehirleri: Aşkabat, Mari (Merv), Türkmenbaşı (Krasnovotsk), Daşoğuz, Türkmenabat (Çarçöv), Balkanabat (Nebit Dağ), Köhne Ürgenç, Atamurat (Kerki), Bayram Ali, Güzel Kaya İdari Yapı: 5 büyük vilayetten oluşmaktadır. (Ahal, Balkan, Daşoğuz, Mari ve lebap) Nüfusu: 6,5 Milyon Yüzölçümü: 491,200 km 2 Resmi Dili: Türkmence, (Rusça yaygın olarak kullanılmakta) Etnik Yapı: Türkmen % 85, Özbek % 5, Rus % 4, Diğer % 6 Din: Müslüman % 90, Ortodoks % 5, Diğer 5 5 Komşuları: Afganistan 744 km, İran 992 km, Kazakistan 379 km ve Özbekistan 1621 km Para Birimi: Türkmenistan Manatı KDV Oranı: % 15 Kurumlar Vergisi: (yabancılar için % 20, Türkmenler için % 8) GSYİH: 38,8 Milyar USD Doları (2013 yılı verilerine göre) Doğal Kaynaklar: Doğalgaz, Petrol, Sülfür, Tuz Üyesi Olduğu Başlıca Uluslararası Kuruluşlar: BM, AGİT, EBRD, ECO, IBRD, IFC, IMF, ISO 2. Genel Yapı 2.1. Yönetim Şekli ve Siyasi Oluşum Bağımsızlığına kavuşan Türkmenistan Cumhuriyeti 18 Mayıs 1992 yılında kabul edilen anayasa ile yönetilmektedir. Ülkede çok partili demokratik sistem olasına rağmen, bağımsızlıktan günümüze kadar tek partili yönetim hakimdir. Ülkenin en üst yönetici cumhurbaşkanıdır. Ülkenin başkenti Aşkabat olup, beş büyük vilayetten oluşmaktadır. Bu vilayetler; Ahal, Balkan, Daşoğuz, Mari ve lebap tır. Vilayetlere bağlı ilçeler mevcuttur li yılların başında yeni kurulan Sovyet devletinin egemenliği altına Orta Asya Türk Cumhuriyetleri birer birer girmişlerdir. Bunlardan biri de Türkmenistan dır. Türkmenistan ın Sovyet rejimine girişinden kısa süre sonra Sovyet yönetimi 27 Ekim 1924 yılında Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmasına karar vermiştir. Türkmenistan 71 yıl Sovyetler Birliği içinde Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak varlığını sürdürmüştür. Yine bir 27 Ekim günü 1991 yılında bağımsızlığına kavuşmuştur Coğrafi Durum Türkmenistan topraklarının yaklaşık yüzde 80 nini Karakum çölü oluşturmaktadır metre ile en yüksek noktasını güney bölgesinde yer alan Kugitang dağlarının zirvesi oluşturmaktadır. Ülkenin kuzey doğusunda yer alan Büyük Balkan ve Krasnovotsk yaylaları oldukça meşhurdur. Ülkenin büyük bölümü çölle kaplı olduğundan akarsu bakımından oldukça fakir durumdadır. En önemli akarsuyunu 1415 km uzunluğu ile Amu Derya nehri oluşturmaktadır li yıllarda başlayan Karakum kanalının yapımı ise hala devam etmektedir. Toplam uzunluğu 1400 km olan kanal sulama ve taşımacılık için büyük önem arz etmektedir. Türkmenistan ın komşularını ise Afganistan, İran, Kazakistan ve Özbekistan oluşturmaktadır. Dünyanın en büyük gölü Hazar gölü olan ile büyük sınırı bulunmaktadır. İklim olarak ülkede sert karasal ve çöl iklimi görülmektedir. Hava sıcaklıkları gün ve sene içinde büyük değişiklikler göstermektedir. Yaz aylarında Karakum çölünde gölge sıcaklıkları 50 dereceyi bulmaktadır. Kışın ise eksi 33 dereceye kadar düşmektedir. Ülkeye pek fazla yağmur yağmamaktadır. Sadece yaylalar yıllık ortalama mm yağış almaktadır. 3. Türkmenistan ın Ekonomisi 3.1. Genel Ekonomik Yapı Türkmenistan da devletin ekonomiye yoğun ve kontrollü müdahalesinden dolayı özel girişim ve Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 46

3 yatırımlar yeterince gelişme gösterememiştir. Bağımsızlıktan sonra IMF programlarını da reddeden ülke, içe dönük, kısacası kapalı bir ekonomi politikasını izlemeyi benimsemiştir. Dolaysıyla da yabancı yatırımcılar için uygun ve cazip ortamlar oluşmamıştır. Türkmen firmalarının büyük kısmı devlet kontrolü altındadır. Türkmenistan da Serbest Piyasa ekonomisine geçiş çalışmaları çok yavaş ilerlemektedir. Hala daha sosyalist sistem mantığının devam ettiğini söylemek mümkündür. Türkmenistan ülke vatandaşlarına iş garantisi vermesinden dolayı, ülkede resmi verilere göre işsizlik bulunmamaktadır. Ülke ekonomisinin büyümesi tarım ve yer altı kaynaklarının ihracatına bağlıdır. Tarım denince akla pamuk gelmektedir. Orta Asya da Özbekistan dan sonra en fazla pamuk Türkmenistan da yetiştirilmektedir. Dünyanın en kaliteli pamuğu Türkmenistan topraklarında hasat edilmektedir yılı verileri ile yıllık üretim bir milyon tonu geçerek, dünyanın 14 üncü pamuk üreticisi konumundadır. Türkmenistan yer altı kaynakları bakımından oldukça zengindir. İspatlanmış doğalgaz rezerv miktarı 7,94 trilyon m 3 ile BDT ülkeleri içinde Rusya Federasyonundan sonra en fazla durumdadır. Dolayısıyla da BDT ülkeleri içinde ikinci büyük doğalgaz üreticisidir. Petrol rezervi ise 600 milyon tonun üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Tablo 1. Türkmenistan ın Makroekonomik Göstergeleri 3.2. Dış Ticaret Bağımsızlıktan sonra Türkmenistan ın dış ticaret hacmi devamlı olarak artış göstermiştir. Bölge ülkeleri açısından Türkmenistan ülke olarak büyük önem arz etmektedir. Başlıca ihraç kalemlerini; petrol, doğalgaz, maden ürünleri, tarım ürünleri ve sanayi ürünleri oluşturmaktadır. En fazla ihraç edilen tarım ürünü ise pamuktur. Başlıca ithalat kalemlerini ise; sanayi ürünleri, tarım ürünleri ve madenciliktir. İhracatında başlıca ülkeler; Rusya, İran, Türkiye ve Azerbaycan dır. İthalatında ise Türkiye, Çin, Rusya, Ukrayna ve İran yer almaktadır GSYİH ( milyar dolar) 15,36 18,48 21,4 28,9 32,1 38,8 Kişi Başına Düşen Gelir (dolar) Kişi Başına Düşen Milli Gelir (USD satın alma paritesine göre) Ana Sermayeye Yatırım Miktarı (milyar dolar) 5,44 9,61 10,22 12,59 17,0 18,2 İhracat (milyar dolar) 11,9 9,3 9,7 16,8 20,0 İthalat (milyar dolar) 5,7 9,0 8,2 11,4 14,1 Dış Ticaret Hacmi (milyar dolar) 17,6 18,3 17,9 28,2 34,1 34,9 Dış Ticaret Dengesi (milyar dolar) 6,2 0,3 1,5 5,4 5,9 Türkmenistan ın ekonomik büyümesi doğalgaz ihracatına bağlı olarak değişim göstermektedir. Bağımsızlıktan önce 1989 yılındaki 89,9 milyar metreküp doğalgaz üretimi, bağımsızlıktan sonra Rusların çekilmesiyle 1997 yılındaki üretim 17,3 milyar metreküp e düşmüştür. GSMH nın yüzde 60 oranında azalmasına sebep olmuştur yılından günümüze kadarki doğalgaz üretimindeki artışa bağlı olarak devamlı dış ticaret, özellikle ihracatta artışlar kaydedilmektedir. Türkmenistan; Çin Halk Cumhuriyeti ile doğalgaz anlaşması sonrası Çin kalkınma bankasından uzun vadeli 10 milyar ABD doları kredi temin etmesi doğalgaz sektöründe yeni tesislerin inşasına başlamıştır yılının Aralık ayında hizmete giren Türkmenistan Çin boru hattının kapasitesi Ocak 2010 yılında arttırılmıştır yılından itibaren yıllık boru hattı ile taşınacak doğalgaz kapasitesi 40 milyar metreküp olarak planlanmaktadır. Kaynak: Türkmenistan Devlet İstatistik Kurumu ve ilgili Bakanlıkların verilerinden derlenmiştir. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 47

4 Grafik Yılları arası Türk müteahhitlerinin yurt dışında aldığı işlerin ülkelere göre dağılımı (% olarak) Tablo 2. Yıllara Göre Türkiye Türkmenistan İkili Ekonomik ilişkiler (milyon dolar) Yıllar % değişim Toplam İhracat 1.139, , , , ,8 % 14 Toplam İthalat 386,3 392,7 303,5 653,8 624,1 -% 5 Toplam Ticaret Hacmi 1.526, , , , ,9 % 9 Denge 753, , , , ,7 % 23 Kaynak: TÜİK alınmıştır. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 48 Türkmenistan; 2010 yılından itibaren Çin ve Rusya Federasyonu na doğalgaz ihracatının başlamasıyla, İran a da doğalgaz ihraç miktarının arttırılmasıyla enerji sektörüne yapılan yatırımların ülke ekonomisinin büyümesine zemin hazırlamaktadır. Son zamanlarda uluslararası petrol fiyatlarındaki düşüşler, petrol ihracat eden ülkelerin dış ticaret dengelerini olumsuz yönde etkilemektedir. Türkmenistan ekonomisini de tabii olarak etkilemektedir. Türkmenistan 2008 ve 2009 küresel krizden en az etkilenen ülkeler arasındadır. Nedeni ise; ülkenin uluslararası para piyasalarından izole bir ülke olmasından kaynaklanmaktadır. 4. Türkiye Türkmenistan Ticari ilişkileri Türkmenistan ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke Türkiye olmuştur. İki arasındaki ilk diplomatik ilişkiler 29 Şubat 1992 yılında başlamıştır. Siyasi, kültürel, ticari ve ekonomik ilişkiler hızlı şekilde gelişmiştir. İlk ticari ve ekonomik işbirliğine yönelik anlaşma 1992 yılında yapılmıştır (DEİK: 2010). 3 Haziran 2014 tarihinden itibaren Ankara da Ekonomik İşbirliğine dair hükümetler arası Türk-Türkmen komisyonu (HEK) 5 inci dönem toplantısı gerçekleştirilmiştir. Türkiye Azerbaycan Türkmenistan dışişleri bakanları 3 üncü üçlü toplantısı 28 Ağustos 2015 tarihinde Antalya da gerçekleştirilmiştir. 1 Türkiye nin kardeş ülke Türkmenistan a verdiği önem sadece ikili anlaşmalarla kalmayıp, 28 Ağustos 6 Eylül 2015 tarihlerinde gerçekleştirilen 84 üncü İzmir Uluslar Arası Fuarı nı her iki ülke ortaklaşa düzenlemişlerdir. Türkmenistan da faaliyette bulunan Türk yatırımcı müteahhitlik firmaları 2012 yılı verilerine göre 4,9 milyar dolar, 2013 yılında ise 10,6 milyar dolarında proje üstlenmişlerdir. BDT ülkeleri içinde Türk müteahhitlik 1 Türkmenistan ın Ekonomisi www. mfa.gov.tr Dış Politika Bölgeler Orta Asya Türkmenistan

5 firmalarının Rusya Federasyonundan sonra en fazla proje üslendikleri ülke Türkmenistan dır. Türkmenistan da bugüne kadar Türk firmalarınca üstlenilen toplam proje sayısı 1400 den fazla olup, toplam tutar ise 47 milyar dolardır yılı verilerine Türkiye Türkmenistan arasındaki toplam ticaret hacmi 735 milyon dolar iken, bu rakam 2010 yılında 1.5 milyar doları aşmış ve 2014 yılında ise 3 milyar doları zorlamıştır. Türkiye - Türkmenistan tica- 2 Türkmenistan ın Ekonomisi www. mfa.gov.tr Dış Politika Bölgeler Orta Asya Türkmenistan sayfasından alınmıştır ri ilişkiler 2000 li yıllardan sonra inişli çıkışlı da olsa ivme kazanmaya başlamıştır yılında Türkmenistan, Türkiye nin ihracatında 41 inci sırada iken, 2011 yılında 23 üncü sıraya yükselmiştir. İthalatta ise pek fazla değişim görülmemektedir yılında 51 inci sırada olan Türkmenistan, 2011 yılında ise 54 ünci sıraya yükselmiştir yılında karşılıklı toplam dış ticaret 3 milyar ABD dolarına yaklaşmıştır. 5. Sonuç ve Bulgular Türkmenistan önemli yer altı kaynaklarına (özellikle doğalgaz ve petrol) sahiptir. Enerji kaynakları ülke ihracatında önemli rol oynamakla birlikte gelir kalemlerinin büyük kısmını oluşturmaktadır. Ülke topraklarının büyük kısmı çöllerle kaplı olmasına rağmen dünyanın en kaliteli pamuğu bu topraklarda yetiştirilmektedir. Türkmenistan ekonomisi çok hızlı gelişmekle birlikte, ülke pazarına yeni yabancı firmalar girmektedir. Enerji sektörü Türkmenistan ın en fazla önem verdiği sektörlerin başında yer almaktadır. Bu nedenle ülkede yeni doğal kaynakların aranması, tetkik edilmesi ve çıkarılması için özellikle de yabancı yatırımcılara ihtiyaç bulunmaktadır. Bu bağlamda Türkiye ile Türkmenistan arasında yatırım ve ekonomik faaliyet alanlarında dolaysıyla da ikili dış ticareti arttırıcı etki oluşturabilir. 6. Kaynakça 1. DEİK (2012) Türkmenistan Ülke Bülteni 2. EDİTÖRLER, DEMİRTEPE, M. T. ve ÖZ- KAN, G. (2013) Uluslararası Sistemde Orta Asya Dış Politika ve Güvenlik, USAK YAYINLARI, 1. Baskı Şubat 2013, Ankara 3. EURASİAN RESEARCH INSTİTUTE, Weekly, e-bulletin, , No: 3 AHMET YASSAWI UNIVERSITY, Almaty - KAZAKHSTAN 4. KARA, A. (2012) Turgut Özal ve Türk Dünyası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 1. Baskı Eylül 2012, İstanbul 5. TURAN, G. (2006) Sovyet Sonrası Orta Asya Sosyalist Devletten Sosyal Devlete Geçiş Tasam Yayınları,İstanbul 6. TÜİK, Dış Politika Bölgeler Orta Asya Türkmenistan 8. htm cum.html/turkmen.html ogrtmen.html Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 49