İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZGÜNLÜK BİLGİRGESİ.......I ÖZET. II GİRİŞ.........3 BÖLÜM 1.İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAVRAMI....4 1.1. İŞ GÜVENLİĞİNİN TANIMI...4 1.2. İŞ GÜVENLİĞİNİN ÖNEMİ VE AMACI...5 1.3. İŞ GÜVENLİĞİNİN ÇALIŞMA ALANI VE KAPSAMI...5 1.4.İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI TANIMLAR 6 1.4.1.İş Kazası Nedir?.6 1.4.2.Meslek Hastalığı Nedir?.7 1.4.3. Ülkemizde İş Kazaları Ve Meslek Hastalıklarının İstatistikleri...7 1.5.İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAPSAMINDA YÜKÜMLÜLÜKLER.9 1.5.1.İşverenin Genel Yükümlülüğü...9 1.5.2.Çalışanların Yükümlülükleri...11 BÖLÜM 2. İŞ KAZALARININ NEDENLERİ VE ÇALIŞMA ORTAMINDAKİ TEHLİKELERİN KONTROLÜ.. 12 2.1.TEHLİKE VE RİSK KAVRAMLARI....12 2.2.İŞ KAZALARININ NEDENLERİ NELERDİR?...12 2.2.1.Tehlikeli Çalışma Koşulları Ve Önlemler......12 2.2.2.Tehlikeli Davranışlar.. 13 2.3.ÇALIŞMA ORTAMI VE RİSKLER...14 2.3.1. Çalışanların Maruz Kaldığı Tehlikeler..14 2.3.2. Tehlike Kontrol Yöntemleri.. 17 BÖLÜM 3. TEKSTİL SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ TEHLİKELER..18 3.1.YANGIN......18 3.1.1.Elektrikli Tutuşma Kaynakları ile İlgili Hususlar.....19 3.1.2.Isıtma Sistemi ile İlgili Hususlar....20 3.1.3.Depolama ile ilgili Hususlar... 20 3.1.4.Yangına Karşı Alınması Gereken Önlemler...20 3.2.GÜRÜLTÜ.. 22 3.2.1.Gürültü Düzeyinin Ölçülmesi. 23 1
3.2.2. Gürültünün Maruziyet Eylem Ve Maruziyet Sınır Değerleri.... 23 3.2.3.Gürültüye Karşı Önlem.. 24 3.3.TEKSTİL SEKTÖRÜNDE TOZLARDAN KAYNAKLI TEHLİKELER.25 3.3.1.Bissinoz..25 3.3.2.Bissinozun Önlenmesi için Alınması Gerekli Tedbirler. 26 3.3.3.Silikozis..28 3.3.4.Silikozise Karşı Alınması Gereken Tedbirler.29 3.4. KİMYASAL RİSKLER..30 3.4.1.Yardımcı Kimyasal Maddeler...31 3.5.İŞ EKİPMANLARINDAN KAYNAKLANAN RİSKLER 32 3.5.1. Forklift...32 3.5.2. Vinçler...32 3.5.3. Yük Asansörleri.... 33 3.5.4. Basınçlı Kaplar.. 33 3.5.5. Havalandırma Tesisatı...33 3.5.6.Makas, Maket Bıçağı, Hızar Ve Elektrikli Testere Kullanımı...34 3.5.7.Makine İğneleri ve Dikiş İğneleri... 34 3.6.YANMA/YANIKLAR....34 3.7.TEZGAHLARIN HAREKETLİ AKSAMLARI.....34 3.8.ERGONOMİK OLMAYAN ÇALIŞMA ŞEKİLLERİ...35 BÖLÜM 4.SONUÇ VE ÖNERİLER...36 KAYNAKLAR. 37 2
GİRİŞ Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği sağlanması görevi 1945 yılında kurulan çalışma bakanlığı bünyesinde iş sağlığı genel müdürlüğüne verilmiştir.1983-2000 yılları arasında İş sağlığı daire başkanlığı olarak hizmet vermiştir.2000 yılında KHK ile ve 2003 yılında 4947 sayılı sosyal güvenlik kurumu kuruluş kanununun 12. Maddesi gereğince İş Sağlığı Ve Güvenliği Genel Müdürlüğü adı altında yeniden yapılandırılmıştır. Yapılan çalışmalar ülkemizde her gün ortalama 147 iş kazası meydana geldiğini ve yılda 500 civarında vatandaşımızı iş kazalarında kaybetmekte olduğumuzu ortaya koymaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütünün yapmış olduğu araştırmalarda, iş kazaları ve meslek hastalıklarının bir ülkeye maliyetinin, o ülkenin yurt içi gayri safi milli hasılasının yüzde 4 üne denk geldiği açıklanmıştır. Türkiye tekstil ve hazır giyim sektörü 1950'lerden itibaren istihdamın lokomotifi konumundadır. Sektör istihdamı, toplam istihdamda %13.6, toplam imalat sanayi istihdamı içinde %23.9'luk bir paya sahiptir. Sektörün istihdam açısından önemli bir özelliği, özellikle kadın işgücüne iş olanağı sağlamasıdır. Değişen talepler doğrultusunda esnek üretim olanağının en fazla olduğu alanlardan biri olarak bu sektör, 1980'lerden itibaren esnek üretim tarzına uygun olarak uluslararası yaygın bir üretim ağına sahiptir. [1]Büyük tekstil ve hazır giyim şirketleri, merkezinde nitelikli çekirdek işgücünü koruyarak, daha az nitelikli çevre işgücü ihtiyacını da, gerek iç piyasadaki diğer küçük firmalardan gerekse işgücünün ucuz olduğu ülkelerdeki daha küçük şirketlere fason iş vererek sağlamaktadır. Bu şekilde, değişen talebe göre çok sayıda firma, üretim ağlarına dahil olmaktadır. Ülkemizdeki en yaygın ve büyük sektörlerden biri olan tekstil sektörü iş sağlığı ve güvenliği açısından riskli bir sektör olması, bu risklerin incelenmesi ve çözüm yollarının sunulabilmesi amacıyla bu çalışma yapılmıştır. 3
BÖLÜM 1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KAVRAMI 1. İŞ GÜVENLİĞİNİN TANIMI İşlerin iş kazalarına uğramalarını önlemek amacı ile güvenli çalışma ortamı oluşturmak için alınması gereken tedbirler dizisine İş Güvenliği denir. İş Sağlığı kavramı ise, Dünya Sağlık Örgütü ne göre: Sağlık yalnız hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir. Bu tanımlama kişilerin sağlık durumlarındaki farklılıkları ortaya koyduğu gibi, sağlıklı davranışlarla varılmak istenen amacı da belirlemektedir. [ 2 ] İş Güvenliği tanımı işyerlerindeki teknik düzenin yarattığı tehlikelerden korunmayı belirtmektedir. Bu nedenle iş güvenliği deyimi, İngilizce safety, Fransızca securite de travaille ya da Almanca Arbeitssicherheit kelimeleri karşılığı olarak yalnızca teknik güvenlik anlamına kullanılacaktır. Ülkemizde çok defa iş güvenliği deyiminin sosyal güvenlik anlamında da kullanıldığı görülmektedir. Fransızca da securite social, İngilizce security ve Almanca Versicherung kavramlarına eş anlamlı kelime Türkçe ye sosyal güvenlik olarak geçmiştir. Bu konuda açıklanması gereken diğer bir husus da, yukarıda yapılan tanımın çalışanların korunmasına yönelik oluşudur. Teknik iş güvenliği tanımı, genel anlamda, yalnızca çalışanların değil, tüm işletmenin ve üretimin de güvenliği düşünülerek üç ayrı alanda çalışanların bileşkesi olarak verilmektedir. Sanayimize henüz yeteri kadar girmemiş olan, ancak çalışana yönelik iş güvenliği ile de yakından ilgisi bulunan bu üç unsur: 1 - İş Güvenliği (Arbeitssicherheit) 2 - İşletme Güvenliği (Betriebssicherheit) 3 - Üretim Güvenliği (Produktionssicherheit) olarak tanımlanır.kelimelerin anlamından da anlaşılacağı gibi, bir işletme, ancak bu üç çeşit güvenliğin birlikte mevcut olması halinde başarıyla yürütülebilir ve çalışanların güvenliği de ancak o zaman tam olarak sağlanabilir. 4
Yukarıda verilen tanımda, işyerlerinin özel tehlike ve sağlığa zarar veren koşullarından söz edilmektedir. İlk akla gelen, işyerlerinde böyle durumlar olmasa, iş güvenliği diye bir konunun da bulunmayacağıdır. Gerçekten tarih boyunca bu konuda yapılan çalışmalara göz atıldığında, özellikle endüstrideki hızlı gelişim nedeniyle kazaların aşırı derecede artmasının çalışanları ve bilim adamları, bu konu üzerinde durmaya ve insanlara zarar veren durumları kökünden ortadan kaldırmaya yönelttiği görülmektedir. 2. İŞ GÜVENLİĞİNİN ÖNEMİ VE AMACI İş güvenliğinin ilk amacı kuşkusuz yaşamımızı tehdit eden tehlikelerden ki; bunlar genel olarak kaza ve hastalık şeklinde ortaya çıkar. Tüm insanları korumak, zarar verici olayları en alt düzeye indirmek ve insanların yaşamlarında daha güvenli, dolayısıyla mutlu olmalarını gerçekleştirmektir. Her insanın çalışma koşulları, rahat ve tehlikesiz bir iş düzeni, kuşkusuz tüm hayatını, bedensel ve ruhsal sağlığını etkiler. Şu halde iş güvenliğinin sağlanması, mutlu bir toplum olmanın temel koşullarından biridir. Bu sosyal amacın yanında, iş güvenliğinin sağlanmasındaki maddi yararı da küçümsememek gerekir. İnsanların bu konu üzerinde, ayrı bir bilim dalı geliştirecek derecede durmalarının bir diğer nedeni de, kazalar karşısında duydukları manevi ızdırabın yanında, meydana gelen milli servet kaybının büyüklüğünün de bilincine varmış olmalarıdır. 3. İŞ GÜVENLİĞİNİN ÇALIŞMA ALANI VE KAPSAMI İş güvenliğinin sağlanması, görüldüğü gibi, sosyal düzeni etkileyen bir önem taşımaktadır. Bu nedenle toplumun çeşitli örgüt ve kesimlerini yakından ilgilendirir. İş yerlerinde, işveren-çalışanlar; trafikte, yollar-araçlar-sürücüler-yayalar; ev kazalarında, halkmüteahhitler iş güvenliği açısından etkileşim içindedirler. Tüm kazalarla ise devlet, çeşitli kamu kuruluşları aracılığıyla veya doğrudan doğruya ilgilenmek zorundadır. 5
Özellikle iş kazaları, meslek hastalıkları ve çalışma koşullarının düzeltilmesi açısından ise işveren-çalışanı-devlet üçlüsünün işbirliği üzerinde durmak ve gerekli ve zorunludur. İş güvenliği ile, işverenler, manevi ve maddi çıkarları nedeniyle; çalışanılar doğrudan doğruya canları yanan kişiler olarak; devlet ise, vatandaşın mutlu yaşamı ve sağlığını düşünmek zorunda olduğu için yakından ilgilenmek zorundadır. İşveren, gerekli masrafı yaparak, örgütlenmeyi gerçekleştirecek ve zorunlu olarak teknik önlemleri alacak; çalışanı, iş güvenliği disiplinine ve kurallarına uygun çalışma düzenini koruyacak; devlet, gerekli denetimi yapacak, gereken yasaları çıkaracak, gerekli teknik çalışmaları yapacak, müesseseleri kuracak ve bu üçlü çalışma sonucu daha mutlu, dolayısıyla verimli bir çalışma düzeni kurulmuş olacaktır. 4. İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI TANIMLARI 4.1.İŞ KAZASI NEDİR? İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hâle getiren olay iş kazası olarak tanımlanır.[3] 31.05.2006 tarihli, 5510 Sosyal Sigortalar Ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu na göre, İş kazasının tanımı, bildirilmesi ve soruşturulması hakkındaki 13. madde iş kazasını şu şekilde tanımlamıştır: İş kazası, a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle veya görevi nedeniyle, sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş veya çalışma konusu nedeniyle işyeri dışında, c) Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d) Emziren kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre uğratan olaydır.[4] 6
4.2.MESLEK HASTALIĞI NEDİR? Meslek hastalığı, sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir.[3] 4.3.ÜLKEMİZDE İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ İSTATİSTİKLERİ Türkiye genelinde son 12 ay içinde istihdam edilenlerden %2,3 ü bir iş kazası geçirdi. Bu oran erkeklerde %2,8 iken, kadınlarda %1,3 olarak gerçekleşti. Toplam iş kazası geçirenlerin %81,6 sını erkekler oluşturdu. Şekil 1.1: Sektörlere Göre İş Kazası Geçirenlerin Oranı, 2007-2013 Şekil 1.2: Sektörlere Göre İş Kazası Geçirenlerin Oranı, 2007-2013 Sektörel olarak incelendiğinde, madencilik ve taş ocakçılığı sektöründe iş kazası geçirenlerin oranı %10,4, elektrik, gaz, buhar, su ve kanalizasyon sektöründe iş kazası 7
geçirenlerin oranı %5,2 iken, inşaat sektöründe iş kazası geçirenlerin oranı %4,3 oldu. Sektör bazındaki sonuçlar, 2007 yılı sonuçları ile karşılaştırıldığında iş kazası geçirenlerin payı madencilik ve taş ocakçılığı sektöründe 0,1 puan artarken, inşaat sektöründe 0,2 puan azaldı. Elektrik, gaz, buhar, su ve kanalizasyon sektöründe iş kazası geçirenlerin oranı ise değişmedi. İş kazası geçiren sayısında en büyük payı alan imalat sanayi sektöründe ise iş kazası geçirenlerin oranı 1,8 puan azalarak %3,3 olarak gerçekleşti. Son 12 ay içinde istihdam edilen 15-24 yaş grubundaki fertlerde iş kazası geçirenlerin oranı %1,9 iken, 25-34 yaş grubunda bu oran %2,3, 35-54 yaş grubunda %2,6 ve 55 ve daha yukarı yaştakilerde ise %2 olarak gerçekleşti.son 12 ay içinde istihdam edilen lise altı eğitimlilerin %2,8 i bir iş kazası geçirirken, genel lise mezunlarında bu oran %1,7, lise dengi meslek okul mezunlarında %2,4, yüksek öğretim mezunlarında ise %1 olarak gerçekleşti.işteki duruma göre, iş kazası geçirenlerde en yüksek oran %2,6 ile kendi hesabına çalışanlarda gerçekleşti. Bunu %2,5 ile ücretli veya yevmiyeli çalışanlar, %1,6 ile işveren olarak çalışanlar izledi. Ücretsiz aile çalışansi olarak çalışanlarda iş kazası geçirme oranı ise %1,4 olarak tahmin edildi. Meslek grupları itibarıyla, sanatkarlar ve ilgili işlerde çalışanlar da iş kazası geçirenlerin oranı %4,8 ile ortalamanın (%2,3) üzerinde gerçekleşti. İş kazalarının en düşük gözlendiği grup ise %0,8 ile büro ve müşteri hizmetleri oldu. İşyeri büyüklüğüne göre, son 12 ayda iş kazası geçirenlerin en yüksek olduğu işyeri büyüklüğü %3,4 ile 250-499 çalışana sahip işyerleri oldu. En fazla istihdama sahip 1-9 kişi çalıştıran işyerlerinde iş kazası geçirenlerin oranı ise %2,2 oldu. Son 12 ay içerisinde bir iş kazası geçirenlerin %63,7 si geçirmiş olduğu iş kazası nedeniyle belirli sürelerde işinden uzak kaldı.[5] Şekil 1.3: İstihdam Edilen ya da Geçmişte Çalışmış Olanlardan İşe Bağlı Sağlık Sorunu Yaşayanlar, 2007-2013 8
Şekil 1.4: Sektörlere Göre İşe Bağlı Sağlık Sorunu Yaşayanların Oranı, 2007-2013 İstihdam edilenler ya da geçmişte çalışmış olanlardan hem lise altı eğitimliler hem de lise dengi meslek okulu bitirenlerde, son 12 ay içinde işe bağlı sağlık sorununa maruz kalma oranı %2,2 olarak gerçekleşti. Yüksek öğretim mezunlarında ise bu oran %2,1 olarak tahmin edildi.işteki durumu kendi hesabına olanların işe bağlı sağlık sorununa maruz kalma oranı %2,9 ile diğer gruplara göre yüksek oldu.mesleklere göre en yüksek işe bağlı sağlık sorunu yaşayanların oranı %3,2 ile "sanatkarlar ve ilgili işlerde çalışanlar" grubunda gerçekleşti. Referans haftası içinde çalışmış olup, işe bağlı sağlık sorunu yaşamış olanların %3,3 ünün 500 ve daha fazla çalışanı olan işyerlerinde çalışmakta olduğu belirlendi. İşe bağlı sağlık sorununa maruz kalanların %24,9 unun sırtı veya beli etkileyen kemik, eklem ve kas sorunları na, %20 sinin ise stres, depresyon veya anksiyete sorunları na maruz kaldığı belirlendi.son 12 ay içinde işe bağlı sağlık sorunu yaşayanlardan %50,7 si, geçirmiş olduğu sağlık sorunu nedeniyle belirli sürelerde işinden uzak kaldı.[5] 5. 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNUA GÖRE İŞVERENİN VE ÇALIŞANIN YÜKÜMLÜLÜKLERİ 5.1.İŞVERENİN GENEL YÜKÜMLÜLÜĞÜ 1. İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede; a) Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması,gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve 9
güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar. b) İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. c) Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. ç) Çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önüne alır. d) Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır. 2. İşyeri dışındaki uzman kişi ve kuruluşlardan hizmet alınması, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz. 3. Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği alanındaki yükümlülükleri, işverenin sorumluluklarını etkilemez. 4. İşveren, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin maliyetini çalışanlara yansıtamaz.[3] Risklerden korunma ilkeleri 1. İşverenin yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde aşağıdaki ilkeler göz önünde bulundurulur: a) Risklerden kaçınmak. b) Kaçınılması mümkün olmayan riskleri analiz etmek. c) Risklerle kaynağında mücadele etmek. ç) İşin kişilere uygun hale getirilmesi için işyerlerinin tasarımı ile iş ekipmanı, çalışma şekli ve üretim metotlarının seçiminde özen göstermek, özellikle tekdüze çalışma ve üretim temposunun sağlık ve güvenliğe olumsuz etkilerini önlemek, önlenemiyor ise en aza indirmek. d) Teknik gelişmelere uyum sağlamak. e) Tehlikeli olanı, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanla değiştirmek. f) Teknoloji, iş organizasyonu, çalışma şartları, sosyal ilişkiler ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan tutarlı ve genel bir önleme politikası geliştirmek. 10
g) Toplu korunma tedbirlerine, kişisel korunma tedbirlerine göre öncelik vermek. ğ) Çalışanlara uygun talimatlar vermek.[3] 5.2.ÇALIŞANIN GENEL YÜKÜMLÜLÜĞÜ 1. Çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili aldıkları eğitim ve işverenin bu konudaki talimatları doğrultusunda, kendilerinin ve hareketlerinden veya yaptıkları işten etkilenen diğer çalışanların sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürmemekle yükümlüdür. 2. Çalışanların, işveren tarafından verilen eğitim ve talimatlar doğrultusunda yükümlülükleri şunlardır: a) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tehlikeli madde, taşıma ekipmanı ve diğer üretim araçlarını kurallara uygun şekilde kullanmak, bunların güvenlik donanımlarını doğru olarak kullanmak, keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek. b) Kendilerine sağlanan kişisel koruyucu donanımı doğru kullanmak ve korumak. c) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tesis ve binalarda sağlık ve güvenlik yönünden ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıklarında ve koruma tedbirlerinde bir eksiklik gördüklerinde, işverene veya çalışan temsilcisine derhal haber vermek. ç) Teftişe yetkili makam tarafından işyerinde tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi konusunda, işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak. d) Kendi görev alanında, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak.[3] 11
BÖLÜM 2. İŞ KAZALARININ NEDENLERİ VE ÇALIŞMA ORTAMINDAKİ TEHLİKELERİN KONTROLÜ 2.1.TEHLİKE VE RİSK KAVRAMLARI Tehlike, çalışan sağlığını ve iş güvenliğini tehdit eden, zora sokan, büyük zarara yol açabilecek durumlardır. Tehlikeye yol açabilecek faktörleri; insani, çevresel ve teknik faktörler olarak ayırabiliriz. İnsani faktörler; yaş, cinsiyet, eğitim, deneyim, fizyolojik ve psikolojik nedenler v.b. çevresel faktörler; gürültü,ısı, ışık radyasyon, mikroorganizmalara tahriş edici ve boğucu gazlara,anestezik ve narkotik maddelere maruz kalma, vb. teknik faktörler; makinelerin periyodik bakımlarının yapılmaması, kapasitelerinin zorlanması, aletlerdeki aksaklıklar, malzeme ve İşyerindeki hatalar, kişisel korunma araçlarının kullanılmaması, makinelerin hatalı yerleşimi, ergonomik olmayan koşulları vb. olarak söylenebilir.[7] Risk, bir tehlikenin ortaya çıkma ihtimali ve bu tehlikenin ortaya çıktığı anda sebep olacağı etkinin ciddiyeti arasındaki bağ olarak tanımlanabilir. 2.2.İŞ KAZALARININ NEDENLERİ NELERDİR? İş kazalarının nedenleri 3 ana başlık altında toplanabilir; tehlikeli çalışma koşulları, tehlikeli davranış ve denetimsizlik. 2.2.1.TEHLİKELİ ÇALIŞMA KOŞULLARI VE ÖNLEMLER Tehlikeli çalışma koşulları, çalışma alanlarında bulunan ve kayıplı olaylara neden olabilecek tehlikelerdir. Bu tehlikeler, çalışanların yaptığı hatalar ya da üretim sisteminde görülen aksaklıklar sonucu ortaya çıkmaktadır. Güvensiz koşullar genellikle bakım, tertipdüzen, çevresel kontrol ve tasarım sistemlerinde oluşan aksaklıklardan meydana gelir. Önleyici bakım: Önleyici bakım planı üreticilerin spesifikasyonlarına ya da işletmenin belirlediği esaslara göre hazırlanmalıdır. Günümüzde makinaların,malzemelerin ve enerji kaynaklarının mekanik ve yapısal limitleri tanımlanmıştır.önleyici bakım sisteminin olmadığı ya da olup da uygulanmadığı ve düzeltici bakımların yapılmadığı işletmelerde çalışanlar için riskler oluşmaktadır. 12
Tertip-düzen: Üretimin sonucu oluşan değişikliklerin temizlik yapılarak, gerekli olmayan malzemelerin kullanım alanı dışında yerleştirilerek, malzemelerin ve ekipmanların tekrar düzenlenerek giderilmesi gerekmektedir. Çalışma Alanı: Çalışma alanı ise; insan vücudunu, görme düzeyini, işitme düzeyini, nefes alma düzeyini ve vücut sıcaklığını etkileyen koşulları içermektedir. Çalışmaların verimli bir şekilde sürdürülebilmesi için hava kalitesi, aydınlatma, gürültü ve sıcaklıkla ilgili gerekliliklere uyulması gerekir. Tasarım: Tasarım aşamasından sonra uygunsuz durumları tespit ederek gerekli düzeltmeleri yapmak ve uygulamak bazı durumlarda mümkün olamamaktadır. İş güvenliği ve sağlık konularındaki teknolojinin gelişmesiyle yeni projelere iş güvenliği açısından gerekli tasarımları eklemek mümkün olabilmiştir. 2.2.2.TEHLİKELİ DAVRANIŞLAR İşçiler zaman zaman koruyucuları devre dışı bırakabilmekte, kendilerine verilen kişisel koruyucu donanımları kullanmayabilmekte, uyarılara rağmen tehlikeli bölgelere girebilmekte ve benzeri tehlikeli davranışlarda bulunabilmektedir. Ancak, bu hatalar tek başına çalışanların dikkatsizliğinden kaynaklanmamaktadır. İşyeri yönetiminin gerekli ve yeterli eğitimi vermemiş olması; KKD lerin yapılan işe ve çalışana uygun olmaması, işletmenin idari ve ekonomik araçlarla çalışanları hızlı tempoyla çalışmaya zorlaması, bilinçli veya bilinçsiz olarak yapılan hataların önlenmesi için yeterli gözetimin yapılmaması gibi nedenler temelde yatan nedenlerdir. Unutulmamalıdır ki hiç kimse yaptığı işi doğuştan bilmemektedir, ancak bir eğitim ve tecrübe sürecinde öğrenmektedir. İşletmenin üretim veya hizmet sunumunu yeterli nitelikte yapılması için gösterilen özeni, işin güvenli yapılması için de göstermesi zorunludur.kişilerin tehlikeli davranışlarının olası nedenlerini anlamak için kasıtlı ve kasıtsız davranışları incelemekte yarar vardır.tehlikeli davranışların birçoğunun kasıtsız davranışlar olduğu tespitedilmiştir. Bu tür tehlikeli davranışların kontrolü için aşağıdaki konular incelenmelidir: Can Sıkıntısı: Sürekli tekrarlanan işler can sıkıntısına neden olabilir.uyarı eksikliği, çalışanın konsantrasyonunun ve ilgisinin azaltmasına neden olabilmektedir. Bu durumda da çalışan yaptığı güvensiz hareketlerin farkında olmayabilir. Yorgunluk: Fiziksel olarak yorulan bir kişi zihinsel olarak da yorgunluk hissedebilir. Bu da ilginin ve konsantrasyonun dağılmasına neden olmaktadır. 13
Bilgi Eksikliği: Bazı durumlarda çalışan, işin nasıl doğru yapılacağını bilemeyebilir.bu sebeple tüm çalışanlara iş hakkında eksiksiz bilgi verilmelidir. Aşırı Yakınlık: Belirli bir süre geçtikten sonra çalışanlar yaptıkları işe çok alışabilirler. Bu da işe çok yakın olduğu için İşletme körlüğü olarak da ifade edilebilen çalışanın ortamdaki tehlikelerin farkına varamamasına neden olabilir. İş Güvenliği Eğitimi Eksikliği: Eğitim eksikliği sonucunda çalışanlar, iş güvenliği prosedürlerini ve uyulması gereken kuralları bilmezler. İyi planlanmış tüm çalışanları kapsayan bir eğitim programı ile bu problem aşılabilir.tehlikeli davranışların diğer kategorisi olan kasıtlı davranışlar daha karmaşıktır, açıklanması ve kontrol edilmesi güçtür. Kasıtlı tehlikeli davranışlar, çalışanların tehlikelerin farkında oldukları halde riski kabullendikleri ve her koşulda aynı davranışları gösterdikleri durumlardır. Aşırı Güven: Kasıtlı tehlikeli davranışların en genel nedeni kişilerin kendilerine aşırı güven duymalarıdır. Tecrübeli çalışanlar, bilinen güvensiz hareketlere her şeye rağmen devam ederler çünkü yıllardır bu şekilde çalışmalarına rağmen bundan hiç zarar görmemişlerdir. Çalışanların Tatmini: Bazı noktalarda çalışanlar tehlikeli davranışları yaparak diğer çalışanların ilgisini çekmekten mutlu olurlar. İşle İlgili Avantaj Yakalama: Buradaki sebep direk olarak işle ilintilidir. İşverenin tempolu çalışma taleplerini karşılamak, daha yüksek ücret almak, işi daha çabuk bitirerek daha fazla dinlenmek, daha fazla öğle tatili yapmak,işi daha az gayret harcayarak yapmak gibi. Çalışanların Problemleri: Çalışanların işyeriyle olan problemleri, onların işletmeye karşı kin, öfke ve düşmanlık beslemesine neden olabilir. Böyle durumlarda da çalışanlar tepkilerini göstermek için tehlikeli davranışlara başvurabilirler. 2.3.ÇALIŞMA ORTAMI VE RİSKLER 2.3.1. ÇALIŞANLARIN MARUZ KALDIĞI TEHLİKELER Fiziksel Tehlikeler: Titreşim Gürültü Yetersiz havalandırma 14
Aşırı ısı, nem ve hava hareketleri Yetersiz veya aşırı aydınlatma Kimyasal Tehlikeler: Toksik gazlar, organik sıvıların buharları, ergimiş haldeki metal gazları Radyasyona maruz kalma (X ışınları, doğal ve yapay radyoaktif maddeler,kızılötesi ve mor ötesi ışınlar) Asitler, Bazlar nedeniyle yanma İnert tozlar, fibrojenik tozlar, toksik tozlar, kanserojen tozlar, alerjik tozlar Elektrikle Çalışma İle Meydana Gelen Tehlikeler: Topraklaması yapılmamış tezgahlar veya el aletleri Topraklamanın belli periyodlarla kontrolünün yapılmaması Elektrik ve aydınlatma tesisatının periyodik kontrolünün yaptırılmaması Yıpranmış ve hatalı onarılmış el aletleri Yetkisiz kişilerin müdahale etmek istemesi Kırık yıpranmış el aletleri Koruyucu baret, eldiven, çizme, ıstaka veya tabure gibi kişisel koruyucuların bulunmaması Zeminin yalıtılmaması Yüksek gerilim ile çalışmada gerekli kurallara uyulmaması Mekanik Tehlikeler: Makina ve tezgahın ezen, delen, kesen, dönen operasyon koruyucusunun bulunmaması, Preslerde çift el kumanda kullanılmaması, Preslerde ayak pedalı koruyucusu olmaması, Transmisyon kayışlarının koruyucusunun takılmamış olması, Makina ve tezgahı tehlike anında durduracak stop butonun ya da kesicinin bulunmaması, Yetersiz ve uygun olmayan makina ve koruyucu techizat, Yetersiz uyarı sistemleri, Düzensiz ve dağınık işyeri ortamı, Makinaların, kaldırma aletlerinin, kazanların, kompresörlerin vb. gerekli bakım ve periyodik kontrollerinin yapılmaması. 15
Tehlikeli Yöntem Ve İşlemler: Makina veya tezgahlarda çalışırken koruyucu techizatın devre dışı bırakılması Baret, gözlük, siper, maske vb. kişisel koruyucuların kullanılmaması İşe yeni başlayan çalışana çalıştığı işle ve iş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim vermeden çalıştırma Belli aralıklarla çalışanlara iş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim verilmemesi Yeterli ikaz vermeden araçların çalıştırılması veya durdurulması Elektrik kesilmeden teçhizat üzerinde onarım Onarım esnasında şalter veya beklenmedik bir harekete karşı güç düğmesinin emniyete alınmamış olması Çalışır haldeki teçhizatın yağlanması, temizlenmesi, ayarlanması, Depo ve konteynerlerin tam olarak boşaltılıp temizlenmeden üzerinde onarım ve kaynak yapılması Yüksekten atlama Parlama, patlama ve yangın ihtimali olan yerlerde elektrik tesisatının exproof olmaması Parlama patlama ve yangın tehlikesi olan yerlerde sigara içilmesi Yükleme ve boşaltma işlemlerinin uygun yöntemle yapılmaması Malzemelerin, makinaların ve teçhizatın uygun yerleştirilmemesi Aşırı yük kaldırma 3 m den yüksek malzeme istifleme Etiketlenmemiş veya yetersiz etiketlenmiş malzeme Gereken uyarı, ikaz işaret ve yazılarının konmamış olması Güvenlik kartı olmayan kimyasalla çalışma İşyeri Ortamından Kaynaklanan Tehlikeler: İşyeri zemini Yetersiz geçitler Yetersiz çıkış yerleri Yetersiz iş alanı Düzensiz işyeri Merdivenlerde korkuluk olmaması Duşların ve tuvaletlerin çalışır durumda veya temiz olmaması 16
2.3.2. TEHLİKE KONTROL YÖNTEMLERİ İşyerinde sağlık ve güvenliği tehdit eden maddelerin ve öteki tehlikelerin kontrol yöntemlerinde, iki önemli nokta göz önünde bulundurulmalıdır: Kontrol yöntemleri çok etkili olandan, en az etkili olana kadar geniş bir yelpazeyi içerir. Tehlikenin tümüyle ortadan kaldırılması dışında hiçbir yöntem tek başına yüzde yüz etkili değildir. Eliminasyon: Tehlikeyi oluşturan maddenin, yöntemin ya da makinenin terk edilmesidir, tehlikeyi önlemek için en iyi çözümdür. İzolasyon: Tehlikeyi elimine etmeden çalışanı tehlikeden uzaklaştırmaya yönelik yöntemlerdir. 17
BÖLÜM 3. TEKSTİL SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ TEHLİKELERİ Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği sağlanması görevi 1945 yılında kurulan çalışma bakanlığı bünyesinde iş sağlığı genel müdürlüğüne verilmiştir.1983-2000 yılları arasında İş sağlığı daire başkanlığı olarak hizmet vermiştir.2000 yılında KHK ile ve 2003 yılında 4947 sayılı sosyal güvenlik kurumu kuruluş kanununun 12. Maddesi gereğince İş Sağlığı Ve Güvenliği Genel Müdürlüğü adı altında yeniden yapılandırılmıştır. Yapılan çalışmalar ülkemizde her gün ortalama 147 iş kazası meydana geldiğini ve yılda 500 civarında vatandaşımızı iş kazalarında kaybetmekte olduğumuzu ortaya koymaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütünün yapmış olduğu araştırmalarda, iş kazaları ve meslek hastalıklarının bir ülkeye maliyetinin, o ülkenin yurt içi gayri safi milli hasılasının yüzde 4 üne denk geldiği açıklanmıştır. İnsanoğlunun varoluşundan bu yana süregelen giyinme ihtiyacının doğurduğu tekstil sektöründe her geçen gün bir takım teknolojik yenilikler ve metotlar ortaya çıkmakta, daha yüksek üretim hızlarına ulaşılmakta ve dolayısıyla rekabet hızla artmaktadır. Tekstil sektöründeki bu yoğun rekabet ve çalışma ortamı aynı zamanda beraberinde iş kazalarını ve meslek hastalıklarını da beraberinde getirmektedir. İş kazasına ve meslek hastalığına sebep olabilecek tehlike kaynakları yangın,toz,gürültü,termal konfor, yorucu çalışma, kimyasal riskler, ergonomi gibi iş sağlığı ve güvenliği riskleri bulunmaktadır. 3.1.YANGIN Tekstil sektörünün hammaddesi elyaftır. Elyafların kolay tutuşabilir olmasından dolayı sektörün en önemli iş güvenliği risklerinden biri de yangındır. Yangın çıkması için oksijen, yanıcı madde (elyaf) ve ateş kaynağı yeterlidir. Tekstilin hammaddesi olan ve kolay tutuşur özellikte olan elyaf kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. 1. Doğal Elyaf: Hayvansal elyaflar (yün, ipek, kaşmir vs.) Bitkisel elyaflar (pamuk, keten, kenevir, jüt, vs) 2. Kimyasal Elyaf Sentetik elyaflar (poliamid, poliester, poli propilen, poliüretan, polietilen vs.) 18
Rejenere elyaflar (viskoz, selüloz asetat, rayon vs.) Yangına karşı yeterli önlem alınabilmesi ve herhangi bir yangın anında doğru söndürme yönteminin kullanılması için elyafların tanınması çok önemlidir. Elyaf sınıflarının yangın konusunda gösterdikleri davranış birbirlerinden çok farklıdır. Hatta aynı sınıftaki elyaflar bile kendi içinde farklılık göstermektedir. Örneğin pamuk içten içe yanarak sinsi bir yanma davranışı gösterir ve yangının erken aşamalarda fark edilmesi oldukça zordur. Sentetik esaslı maddeler ise yanıcılık değerleri ile daha büyük tehlike oluşturmaktadır. Örneğin pamuğun kalorifik değeri 18 mj/kg. iken, sentetiklerden polipropilen için bu değer 43 mj/kg dır. Hangi tür malzeme kullanılırsa kullanılsın balya açmadan son ürünün oluşturulmasına ve depolamaya kadar geçen süreçlerde farklı yangın riskleri söz konusudur. Ayrıca elyafın depolanma sekli de önemlidir. Genel olarak tekstilde işleme basamakları göz önünde alındığında ilk basamaktan son basamağa doğru (elyaftan-dikilmiş hazır giyim) yangın riski azalmaktadır. Bunun sebebi elyafın ince ve kolay tutuşur özelliğinin iplik ve kumaşa dönüştükçe azalmasıdır. Bu doğrultuda elyaf depoları, çırçır fabrikaları, harman hallaç dairesi ve tarak dairesi yangın açısından daha risklidir.yapılması gereken ilk iş yangına sebep olabilecek kaynakları belirlemektir. İsletmede risk analizi yaparak bu kaynaklar ortaya çıkarılmalıdır. Bunlar: Proseste malzemenin ısınmasına neden olabilecek ekipmanlar, Elektriksel ekipmanlar, Sürtünmeden kaynaklanan ısınma ve mekanik kıvılcımlar, Atık malzemelerin yanması, Sigara, Kazan, fırın vs. ısıtıcılar, Sıcak çalışma içeren bakım isleri, Herhangi bir sebeple başlayan yangınlar, olarak sınıflandırılabilir. 3.1.1.Elektrikli Tutuşma Kaynakları ile İlgili Hususlar Elektriksel kaynaklar pek çok yangının başlangıcını oluşturmaktadır. En sık gözlenen sebepler; Elektrik kablolarında aşırı yüklenme, Hatalı topraklama, Hasar görmüş yalıtım, elektrik panolarında açık iletkenli kısımların olması Elektrikli cihazların üstünde veya iç kısımlarında toz, tüy, hav vs. birikiminin olması, 19
İsletme içinde (özellikle konfeksiyon işletmelerinde) yogun olarak uzatma kablosu kullanılması ve aynı uzatma ile birden çok makinenin çalıştırılması sonucu kısa devre oluşması Uzatma ve genel iletim kablolarının isletme içinde dağınık şekilde bulunması Üretim sırasında ortaya çıkan hav ve tozların elektrik panoları ve tesisat üzerinde birikmesi sonucu ısınmaya dayalı yangınlar Etanj olmayan aydınlatma lambalarının üzerinde biriken elyafların tutuşmasına dayalı yangınlar olarak sıralanabilir. Elektrik tesisatının yangına ve elektrik çapmalarına sebep olmaması için bütün elektrik tesisatı (Aydınlatmalar, paratoner tesisatı, topraklama tesisatı ve kablolar, panolar vb iç tesisat) yetkili ve ehil kişilerce işletilmeli, bakımı yapılmalı ve yılda bir kez periyodik olarak topraklama dirençleri de ölçülerek kontrol edilmelidir. 3.2.2.Isıtma Sistemi ile İlgili Hususlar Bir tekstil isletmesindeki en güvenli ısıtma sistemi, havadaki muhtemel hav veya uçuntunun tutuşmasına yeterli olmayacak sıcaklıkta ve düzeyde olan sistemdir. Bunun için en uygun sistem sıcak su ya da buhar kazanları kullanılarak yapılan radyatörlü ısıtmadır. Eğer radyan veya elektrikli ısıtma kullanılması gerekiyorsa, ısıtıcılar mümkün olduğu kadar yüksek seviyelerde bulunmalı veya tekstil malzemesinin tutuşmasını önleyecek şekilde bölme yapılmalıdır. Bu sistemler toz veya hav yoğunluğu fazla olan proseslerin olduğu bölümlerde kesinlikle uygun değildir. 3.2.3.Depolama ile ilgili hususlar Tekstil malzemelerinin depolandığı alanlar yüksek yangın riskine sahip alanlardır. Bu alanlar; Bagımsız bir bina veya bölümde, herhangi bir üretim alanının dışında bir alanda, isletmenin diğer alanlarından yangın duvarları, yangına dirençli kapı ve pencerelerle ayrılmış bağımsız bir bölümde olmalıdır. 3.2.4.Yangına Karşı Alınması Gereken Önlemler Yangından Önce Alınması Gereken Önlemler(Pasif Önlemler) 20