T.C. TÜRK PATENT ENSTİTÜSÜ MARKALAR DAİRESİ BAŞKANLIĞI UZMANLIK TEZİ SINAİ MÜLKİYET HAKLARI İLE İLGİLİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR ( WIPO, DTÖ, AB ) HAZIRLAYAN İNCİLAY AYBER ANKARA ŞUBAT, 2005
İÇİNDEKİLER KISALTMALAR GİRİŞ 1 1. DÜNYA FİKRİ MÜLKİYET TEŞKİLATI (WIPO) 4 1.1. WIPO NUN TARİHSEL GELİŞİMİ 4 1.1.1. WIPO KAPSAMINDA FİKRİ MÜLKİYETİN GELİŞİMİ 6 1.2. BM UZMANLIK KURULUŞU OLARAK WIPO 9 1.2.1. GENEL OLARAK 9 1.2.2. WIPO NUN GÖREVLERİ 10 1.2.3. WIPO ya TANINAN KANUNİ YETKİLER, İMTİYAZLAR VE DOKUNULMAZLIKLAR 12 1.2.4. WIPO ya ÜYELİK 12 1.2.5. WIPO nun ORGANLARI 13 1.2.5.1. Genel Kurul 13 1.2.5.1.1. Genel Kurulun Görevleri 14 1.2.5.1.2. Genel Kurulda Karar Alınması 15 1.2.5.2.Konferans 16 1.2.5.2.1. Konferansın Görevleri 17 1.2.5.2.2. Konferansta Karar Alınması 17 1.2.5.3.Koordinasyon Komitesi 18 1.2.5.3.1. Koordinasyon Komitesinin Görevleri 19 1.2.5.3.2. Koordinasyon Komitesinde Karar Alma 20 1.2.5.4.Uluslararası Büro 20 1.2.6. WIPO ANLAŞMASININ DEĞİŞTİRİLMESİ 21 1.3. WIPO TARAFINDAN YÖNETİLEN SINAİ MÜLKİYET HAKLARI İLE İLGİLİ ANLAŞMALAR 23 1.3.1. SINAİ MÜL KİYETİN KORUNMASINA DAİR PARİS SÖZLEŞMESİ 24 1.3.1.1.Paris Sözleşmesinin Özellikleri 25 1.3.2. MARKALARIN ULUSLARARASI TESCİLİ İLE İLGİLİ MADRİD ANLAŞMASI 26 I
1.3.2.1.Markaların Uluslararası Tescili İle İlgili Madrid Anlaşmasına İlişkin Protokol 28 1.3.3. ENDÜSTRİYEL TASARIMLARIN ULUSLARARASI TESCİLİ HAKKINDA LAHEY ANLAŞMASI 31 1.3.4. MARKALARIN TESCİLİNDE EŞYALARIN VE HİZMETLERİN ULUSLARARASI SINIFLANDIRILMASINA İLİŞKİN NİS ANLAŞMASI 35 1.3.5. ENDÜSTRİYEL TASARIMLARIN ULUSLARARASI SINIFLANDIRILMASINA İLİŞKİN LOCARNO ANLAŞMASI 37 1.3.6. PATENT İŞBİRLİĞİ ANTLAŞMASI (PCT) 38 1.3.7. PATENTLERİN ULUSLARARASI SINIFLANDIRILMASINA İLİŞKİN STRAZBURG ANLAŞMASI (IPC) 41 1.3.8. MARKALARIN FİGÜRATİF ELEMANLARININ SINIFLANDIRILMASINA İLİŞKİN VİYANA ANLAŞMASI 42 1.3.9. MİKROORGANİZMALARIN ULUSLARARASI SAKLANMASINA İLİŞKİN BUDAPEŞTE ANTLAŞMASI 44 1.3.10. MARKA KANUNU ANTLAŞMASI (TLT) 45 1.3.11. PATENT KANUNU ANTLAŞMASI (PLT) 47 1.3.12. MALLARIN KAYNAĞI İLE İLGİLİ SAHTE VE YANILTICI İŞARETLERİN ÖNLENMESİ İÇİN MADRİD ANLAŞMASI 49 1.3.13. COĞRAFİ İŞARETLERİN KORUNMASI VE ULUSLARARASI TESCİLİ KONUSUNDA LİZBON ANLAŞMASI 50 1.3.14. OLİMPİYAT SEMBOLÜNÜN KORUNMASI HAKKINDA NAİROBİ ANLAŞMASI 51 1.3.15. ENTEGRE DEVRE TOPOĞRAFYALARININ KORUNMASI HAKKINDA WASHINGTON ANLAŞMASI 52 2. DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ 54 2.1. TARİHÇE 54 2.2. GATT - GÜMRÜK TARİFELERİ VE TİCARET GENEL ANLAŞMASI 54 2.3. DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ 55 2.3.1. GENEL OLARAK 55 2.3.2. DTÖ NÜN GÖREVLERİ 59 II
2.3.3. DTÖ NÜN ORGANLARI 60 2.3.3.1.Bakanlar Konferansı 60 2.3.3.2.Genel Konsey 60 2.3.3.3.Konseyler 61 2.3.3.4.Komiteler 62 2.3.3.5.Sekreterya 62 2.3.4. DTÖ YE ÜYELİK 63 2.3.5. DTÖ NÜN STATÜSÜ 63 2.3.6. DTÖ NDE KARAR ALMA 64 2.3.6.1.Konsensüs (Uzlaşma) Yöntemi 64 2.3.6.2.Oylama 64 2.3.6.2.1. Anlaşmaların Yorumlanması 65 2.3.6.2.2. Aykırılık Kararları 65 2.3.7. DTÖ NÜN TİCARİ ANLAŞMAZLIKLARI ÇÖZME SİSTEMİ 67 2.3.7.1.Genel Olarak 67 2.3.7.2.Temyiz Olanağı 69 2.3.7.3.Anlaşmazlık Kararlarının Yürütülmesi 70 2.4. TRIPS 71 2.4.1. TRIPS ANLAŞMASININ FİKRİ HAKLAR İLE İLGİLİ HÜKÜMLERİ 73 2.4.2. TRIPS ANLAŞMASININ SINAİ HAKLAR İLE İLGİLİ HÜKÜMLERİ 74 2.4.2.1.Genel Olarak 74 2.4.2.2.Markalar 77 2.4.2.3.Coğrafi İşaretler 79 2.4.2.4.Endüstriyel Tasarımlar 82 2.4.2.5.Patentler 82 2.4.2.6.Entegre Devrelerin Topografyaları 84 2.4.2.7.Açıklanmamış Bilgilerin Korunması 86 3. AVRUPA BİRLİĞİ 88 3.1.TARİHSEL GELİŞİM 88 3.1.1. AVRUPA TOPLULUKLARININ ORTAYA ÇIKIŞI VE III
NEDENLERİ 88 3.1.2. AVRUPA TOPLULUKLARI (AKÇT, AAET, AET) 89 3.2.AVRUPA BİRLİĞİ NİN ORGANLARI 92 3.2.1. AVRUPA BİRLİĞİ ADALET DİVANI 93 3.2.1.1.Tarihçe 93 3.2.1.2.Adalet Divanı nın Yapısı 94 3.2.1.3.Adalet Divanı nın Çalışması 95 3.2.1.4.Adalet Divanı nın Görev Alanı 96 3.2.1.5.Adalet Divanı nın Yargı Yetkisi Özellikleri 97 3.2.1.6.Adalet Divanı nın Baktığı Davalar 97 3.2.1.6.1. Yorum Davaları 97 3.2.1.6.1.1.Üye Devletlerin Antlaşmada Öngörülen Yükümlülüklerini Yerine Getirmemeleri Nedeni İle Açılan Davalar(İhlal Davaları) 97 3.2.1.6.1.2.Dava Prosedürü 99 3.2.1.6.2. İptal Davaları 100 3.2.1.6.3. Tam Yargı Davaları 101 3.2.1.7.Önkarar Prosedürü 102 3.2.1.8.İlk Derece Mahkemesi 103 3.2.2. AVRUPA BİRLİĞİ KOMİSYONU 104 3.2.2.1.Komisyonun Oluşumu 105 3.2.2.2.Komisyonun Görev ve Yetkileri 105 3.2.3. AVRUPA BİRLİĞİ KONSEYİ 108 3.2.3.1.Konseyin Görev ve Yetkileri 109 3.2.3.2.Konseyin Oluşumu 110 3.2.3.3.Konseyde Karar Alma Yeter Sayısı; Oylama 110 3.2.4. AVRUPA PARLAMENTOSU 111 3.2.4.1.Avrupa Parlamentosu nun Çalışma Şekli 112 3.2.4.2.Avrupa Parlamentosu nun Görev ve Yetkileri 112 3.2.5. SAYIŞTAY (DENETİM KURUMU) 115 3.2.6. DİĞER ORGANLAR 115 IV
3.2.6.1.Ekonomik ve Sosyal Komite 116 3.2.6.2.Bölgeler Komitesi 116 3.3.AVRUPA BİRLİĞİNİN SINAİ MÜLKİYET HAKLARI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALARI 117 3.3.1. PATENT HAKKI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 117 3.3.1.1.Topluluk Patent Sözleşmesi (Lüksemburg Sözleşmesi) 118 3.3.1.2.Avrupa Patent Sözleşmesi (Münih Sözleşmesi) 119 3.3.1.3.Avrupa Patent Organizasyonu 120 3.3.1.3.1. Avrupa Patent Ofisi(EPO) 121 3.3.1.3.2. İdari Konsey 122 3.3.1.4.Biyoteknolojik Buluşlar Direktifi 122 3.3.1.5.Avrupa Birliği nde Faydalı Model Koruması 125 3.3.2. ENDÜSTRİYEL TASARIM HAKKI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 126 3.3.3. ENTEGRE DEVRE TOPOGRAFYALARI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 129 3.3.4. MARKALARLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR 131 3.3.4.1.Marka Direktifi 132 3.3.4.1.1. Hukuki Etkisi 133 3.3.4.1.2. Amacı ve Kapsamı 133 3.3.4.1.3. Hükümleri 134 3.3.4.1.3.1.Markaların İçereceği İşaretler 134 3.3.4.1.3.2.Red ve Geçersizlik Sebepleri 134 3.3.4.1.3.3.Markaların Korunma Kapsamı 135 3.3.4.1.3.4.Lisans Verme 137 3.3.4.1.3.5.Markanın Kullanılması 137 3.3.4.1.3.6.Markadan Doğan Hakların Tükenmesi 138 3.3.4.1.3.7.Hükümsüzlük Sebepleri 138 3.3.4.2.Topluluk Marka Tüzüğü 138 3.3.4.2.1. Hukuki Etkisi 140 3.3.4.2.2. Hükümleri 140 V
3.3.4.3.OHIM(Ofis for Harmonisation in the Internal Market) 141 3.3.4.3.1. OHIM in Özellikleri ve Görevleri 142 3.3.4.3.2. Topluluk Markası Tescil Usulü 142 3.3.4.3.2.1.Tescil Başvuruları 142 3.3.4.3.2.2.İtiraz Usulü 144 3.3.4.3.3. Topluluk Markasının Hükümsüzlüğü ve İptali 145 3.3.4.3.4. Topluluk Markasından Doğan Hakların Kapsamı 146 3.3.4.3.5. Topluluk Markası Mahkemeleri ve Marka İhlal Davaları 146 3.3.4.3.6. Topluluk Markasının Avantajları 147 3.3.4.3.7. Ulusal Markalar ve Topluluk Markası Arasındaki İlişki 149 3.3.5. COĞRAFİ İŞARETLERLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 151 SONUÇ 155 KAYNAKÇA 158 VI
KISALTMALAR AAET : Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu AB: Avrupa Birliği ABA : Avrupa Birliği Antlaşması AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AKÇT : Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu AP : Avrupa Parlamentosu ARIPO: Afrika Bölgesi Fikri Mülkiyet Teşkilatı AT: Avrupa Topluluğu ATA: Avrupa Topluluğu Anlaşması ATS : Avrupa Tek Senedi BIRPI: Bern ve Paris Sözleşmeleri uyarınca kurulan yönetsel büroların birleşmeleriyle 1893 yılında oluşturulan ve bugünkü WIPO nun atası olan kuruluşun Fransızca kısaltması CPC : Topluluk Patenti Sözleşmesi ( Community Patent Convention ) VII
DSB: DTÖ Anlaşmazlıkları Çözme Organı ( Dispute Settlement Body ) DTÖ:Dünya Ticaret Örgütü ( WTO: World Trade Organization ) EAPO: Avrasya Patent Ofisi EPC: Avrupa Patent Sözleşmesi (European Patent Convention) EPO: Avrupa Patent Ofisi (European Patent Organisation) ESK : Ekonomik ve Sosyal Komite GATT: Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması( General Agreement on Tariffs and Trade ) IBRD: Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (International Bank For Reconstruction and Development ) IMF: Uluslararası Para Fonu ( International Monetary Found ) IPC: Patentlerin Uluslararası Sınıflandırmasına İlişkin Strazburg Anlaşması (Strasbourg Agreement Concerning the International Patent Classification ) ITO: Uluslararası Ticaret Örgütü (International Trade Organization) KOBİ: Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler OAPI: Afrika Fikri Mülkiyet Organizasyonu OECD: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organisation for Economic Cooperation and Development) VIII
OEEC : Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (Organisation for European Economic Co-operation) OHIM : İç Pazar Uyumlaştırma Ofisi/Topluluk Marka Bürosu(Ofis for Harmonisation in the Internal Market) PCT: Patent İşbirliği Anlaşması (Patent Cooperation Treaty) PLT: Patent Kanunu Anlaşması (Patent Law Treaty) SCP: Patent Daimi Komitesi TLT : Markalar Kanunu Anlaşması (Trademark Law Treaty) TPE: Türk Patent Enstitüsü TRIPS: Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması ( Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights ) WCT :WIPO Telif Hakları Anlaşması( World Intellectual Property Organisation Copyright Treaty ) WIPO: Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (World Intellectual Property Organization) WPPT: WIPO Performanslar ve Fonogramlar Anlaşması (WIPO Performances and Phonograms Treaty) ATIFLARDA KULLANILAN KISALTMALAR Mahkeme: AT Mahkemesi ve İlk Derece Mahkemesi, TEKİNALP, Ünal, s.230-269, Tekinalp&Tekinalp AB Hukuku içinde. IX
Sınai Haklar, TPE : Sınai Haklar İle İlgili Uluslararası Anlaşmalar ve İlişkiler, Ankara, TPE Yayınları, 2002 Rapor, 2000, DPT : 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı Fikri Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu, DPT, Ankara, 2000 Tekinalp&Tekinalp AB Hukuku: TEKİNALP, Gülören, TEKİNALP, Ünal, ATAMER,Yeşim M., ODER, B. Emrah, ODER,Burak, OKUTAN, Gül, Avrupa Birliği Hukuku, İstanbul, Beta Yayınevi,2000 X
ÖZET Bu çalışmada sınai mülkiyet haklarıyla ilgili çalışan uluslararası kuruluşlar incelenmiştir. Çalışma WIPO, DTÖ ve AB ile sınırlandırılmıştır. Bu çerçevede, söz konusu uluslararası organizasyonların yapıları, yetkili organları, çalışma yöntem ve usulleri, karar alma mekanizmaları ve karar alma prosedürleri araştırılmıştır. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm WIPO hakkındadır. WIPO Kuruluş Anlaşması dahil olmak üzere 23 anlaşmayı yöneten WIPO, fikri mülkiyet haklarıyla ilgili en önemli uluslararası kuruluştur. Bu anlaşmalardan yedi tanesi fikri mülkiyet, diğerleri sınai mülkiyet hakları ile ilgilidir. Bizim ilgi alanımızı sınai mülkiyet hakkındaki anlaşmalar oluşturmaktadır. Bu bağlamda sınai mülkiyet hakları ile ilgili anlaşmalar tek tek incelenmiştir. İkinci bölüm DTÖ hakkındadır. DTÖ anlaşmalarından biri olan TRIPS, DTÖ tarafından yönetilmektedir. Bu sebeple sınai mülkiyet hakları alanında önemli bir role sahip olan DTÖ de çalışmaya dahil edilmiştir. Ayrıca TRIPS Anlaşması nın sınai mülkiyet hakları ile ilgili bölümleri hakkında ayrıntılı bir çalışma yapılmıştır. Son bölüm AB hakkındadır. Bu bölümde AB nin, üye devletlerinin sınai mülkiyet konusundaki mevzuatlarının harmonizasyonu için yaptığı çalışmalar gözden geçirilmiştir. Sonuç olarak çalışmada, sınai mülkiyet hakları alanındaki Türk mevzuatının bu uluslararası sistemlerle uyumu karşılaştırılmıştır.
ABSTRACT In this study, international organizations functioning on the subject of industrial property rights have been examined. The content of the study is restricted to the examination of the three main international organisations, i.e. WIPO, WTO and EU. Within this framework, the structures, competent bodies, working methods and procedures, decision-making mechanisms and decision-making procedures of these international organizations have been evaluated extensively. This study consists of three parts. The first part is about WIPO. WIPO that administers 23 international agreements including WIPO Convention is the most outstanding international organization in relation to intellectual property rights. Seven of these agreements are about intellectual property rights and the others are on the subject of industrial property rights. The agreements about industrial property rights are of my special interest in this thesis. In that regard these agreements have been examined one by one. The second part is about WTO. Since TRIPS (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) is one of WTO agreements and administered by WTO, WTO as an international organisation that has a vital role on this issue has been included in to the content. Moreover, a detailed study about parts of TRIPS agreement on industrial property rights has been done. The last part is about EU. In this part, studies which EU have carried out for harmonizing various legislations of member states about industrial property rights have been overviewed. Finally, Turkish legislative system on industrial property rights has been compared with these international legislation systems.
GİRİŞ 19. yüzyılda Sanayi Devrimi sonucu ortaya çıkan üretim artışı milletlerarası ticarete o güne kadar görülmemiş bir ivme kazandırmıştır. Ticari hayattaki bu gelişim tacirlere hayal bile edemeyecekleri büyük fırsatlar sağlamanın yanı sıra, yeni problemlerle karşılaşmalarına da yol açmıştır. Tacirler ilk kez icatlarının başkaları tarafından kullanılabileceğini, fikirlerinin ve markalarının üçüncü kişilerce çalınabileceğini fark etmişlerdir. Bu problem uluslararası platformda yaklaşık 120 yıldır çözülmeye çalışılan sorunun, yani fikri mülkiyetin milletlerarası camiada nasıl korunması gerektiğinin başlangıcını oluşturmuştur. Soruna ilişkin ilk çözüm çalışmaları 1883 tarihli Sınai Mülkiyetin Korunmasına İlişkin Paris ve 1886 tarihli Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Bern Sözleşmeleri ile başlamıştır. Halen WIPO(Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı), DTÖ(Dünya Ticaret Örgütü) ve TRIPS Konseyi (Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması Konseyi) nde bu konudaki çalışmalar devam etmektedir. Dinamik olan bu sürecin iki yönü bulunmaktadır. İlk olarak devletlerin fikri mülkiyet mevzuatlarında yer alan hükümlerin birbirine uyumlaştırılması, ikinci olarak da milletlerarası sistemler ile uluslararası tescillerin sağlanmasıdır. 1980 li yıllardan beri tüm dünyada hakim olan serbest piyasa ekonomisi ve buna bağlı olan globalizm, fikri mülkiyet kavramının önemini bir kez daha hatırlatmıştır. 1994 yılında kurulan DTÖ nün üç konseyinden birinin TRIPS Konseyi olması dahi konunun ehemmiyetinin açık bir göstergesidir. Dünyadaki bu gelişime paralel olarak; Türkiye nin, AB ile gümrük birliği kararı alması, serbest piyasa ekonomisinin önündeki tüm engelleri kaldırmaya çalışması ve DTÖ nün aktif bir üyesi olması, fikri mülkiyeti ülkemiz için daha da önemli hale getirmiştir. Sınai mülkiyet hakları ile ilgili uluslararası kuruluşları inceleyen bu çalışma konusu, ülkemiz açısından sınai mülkiyetin uluslararası boyutunun yukarıda açıkladığımız sebeplerle artan önemi ve gelecekte bu önemin daha da artacağına olan inancımız sebebiyle tercih edilmiştir. 1
Çalışma, sınai mülkiyet hakları ile ilgili uluslararası kuruluşlardan ülkemizin doğrudan ilişki içinde olduğu ve bizce de en önemlisi olan WIPO, DTÖ ve Avrupa Birliği ni genel hatlarıyla anlatmayı amaçlamaktadır. Böylelikle sınai mülkiyet hakları ile ilgili işlemleri ülkemizde yürütmekle görevli olan Türk Patent Enstitüsü nün sürdürdüğü uluslararası çalışmaların önemi anlaşılmış olacaktır. Çalışma ayrıca, bu konuda yapılacak olan diğer eserlere küçük de olsa bir fayda sağlamayı hedeflemiştir. Sınai mülkiyet hakları ile ilgili tüm uluslararası kuruluşları anlatmak bir uzmanlık tezinin kapsamını kat kat aşacağından ve çalışma esas olarak ülkemiz ve TPE için önem arzeden kuruluşları anlatmayı amaçladığından konu, WIPO, DTÖ ve AB ile sınırlandırılmıştır. Bu kuruluşlar incelenirken önce genel yapılar, sonrasında ise sınai mülkiyet alanındaki çalışmaları anlatılmıştır. Kuruluşların sınai mülkiyet hakları ile ilgili tüm çalışmaları irdelenmeye çalışıldığından herhangi bir konu hakkında aşırı analize girmemeye ve tezin sistematiğini bozmamaya özellikle dikkat edilmiştir. Bu esaslar çerçevesinde çalışma bir giriş ve bunu izleyen üç bölümden oluşmuştur. Çalışmada birinci bölüm WIPO ya ayrılmıştır. Bu bölümde önce Kuruluş Anlaşması çerçevesinde WIPO nun yapısı incelenmiş, daha sonra WIPO tarafından yürütülen sınai mülkiyet haklarıyla ilgili uluslararası anlaşmalar tek tek ele alınmıştır. Çalışmanın ikinci bölümü ise DTÖ ye ayrılmıştır. Bu bölümde önce DTÖ nün yapısı ele alınmış, daha sonra DTÖ Kuruluş Anlaşması nın eki olan Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Anlaşması(TRIPS) ndaki sınai mülkiyet düzenlemeleriyle bu bölüm sona ermiştir. Çalışmanın AB başlığını taşıyan üçüncü bölümünde, Avrupa Birliği, organları ve Avrupa Birliği nde sınai mülkiyet hakları ile ilgili çalışmalar üzerinde durularak üçüncü bölüm sona ermiştir. Bu bölümde, tek bir başvuru ile birden çok 2
ülkede tescili mümkün kılabilen ve bu konudaki tek örnek olan OHIM (İç Pazar Uyumlaştırma Ofisi) üzerinde özellikle durulmuştur. Tezde tespit edilen hususların ve değerlendirmelerin ele alınacağı sonuç bölümüyle tez tamamlanmıştır. 3
1. DÜNYA FİKRİ MÜLKİYET TEŞKİLATI (WIPO) 1.1. WIPO NUN TARİHSEL GELİŞİMİ Dünyada, 18 inci yüzyılın son yarısında başlayan ve 19 uncu yüzyılda da devam eden sanayi devriminin en önemli sonuçlarından biri, teknolojik gelişimdir. Teknolojik gelişim, üreticilerin, o güne kadar görülmemiş sayıda icat yapmasına yol açmıştır. Bu icatların, ticarete katılımı yani ekonomik fayda sağlayabilmesi ihtiyacı, yeni teknolojilerin uluslararası platformda korunması zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Çünkü, başka ülkeler tarafından taklit edilebilecek her icat, sahibinin ekonomik çıkarlarını yeterince koruyamaz. Bu mecburiyet, bugün Birleşmiş Milletlerin uzmanlık kuruluşlarından biri olan WIPO nun temelini oluşturmuştur. 1873 de Viyana da yapılan Uluslararası Keşifler Sergisi, fikri mülkiyetin uluslararası arenada korunmasının gerekliliğini, ilk kez ortaya çıkarmıştır. Zira, üreticiler, ticari açıdan getirisi olan fikirlerinin, diğer ülkeler tarafından çalınması ve sömürülmesi korkusu ile sergiye katılmayı reddetmişlerdir. Bu sebeple, sergi, üreticilerin katılımında başarı sağlayamamıştır. Ticari açıdan değerli fikirlerin, yabancı ülkeler tarafından çalınması tehlikesinin ortaya çıkması ülkeleri arayışlara yöneltmiştir. Ortaya çıkan, de facto soruna de jure çözüm üretme ihtiyacı kısa zamanda sonuçlanmıştır. 1883 de, bir üye ülke vatandaşının, ticari açıdan değerli olan, patent, marka, endüstriyel tasarım şeklindeki sınai mülkiyet haklarını diğer ülkelerde de koruma elde etmesine yardımcı olacak şekilde düzenlenmiş ilk büyük uluslararası anlaşma olan Sınai Mülkiyetin Korunmasına İlişkin Paris Sözleşmesi oluşturulmuştur. Paris Sözleşmesi, üye ülkelerin görüşmelerini organize etmek ve diğer yönetsel görevleri gerçekleştirmek için bir uluslararası büro kuran 14 üye ülke ile birlikte 1884 yılında yürürlüğe girmiştir. Halen yürürlükte olan 1883 tarihli Paris Sözleşmesi, Sınai Mülkiyetin Anayasası olarak bilinmektedir. 4
1886 da yeni bir kavram, telif hakkı kavramı milletlerarası camiada yerini almıştır. 1886 tarihli Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunmasına İlişkin Bern Sözleşmesi ile birlikte uluslararası arenaya telif hakkı müessesesi girmiştir. Bern sözleşmenin amacı, üye ülke vatandaşlarının, fikri yaratıcılıklarını uluslararası alanda korumak ve kişilerin, roman, öykü, şiir, oyun, şarkı, opera, müzikal, resim, çizim, heykel ve mimari çalışmalar gibi yaratıcı çalışmalarının kullanımına ilişkin ödemelerini almalarını sağlamaktır. Paris Sözleşmesi gibi Bern Sözleşmesi de yönetsel görevlerini gerçekleştirmek için uluslararası bir büro kurdu. 1893 de bu iki küçük büro, Fransızca kısaltması BIRPI ile bilinen uluslararası bir büro oluşturacak şekilde birleşti. 1 İsviçre nin Bern şehrinde, yedi görevliden oluşan BIRPI, halen 181 üye ülkesiyle dinamik bir varlık olan, dünyanın 95 ülkesinden yaklaşık 938 çalışanı ile misyonu ve etkinliği sürekli olarak büyüyen WIPO nun atasıydı. Fikri mülkiyetin önemi artarken organizasyonun yapısı da değişmeye başladı. 1960 da BIRPI, Birleşmiş Milletler ve diğer uluslararası organizasyonlara daha yakın olmak için Bern den Cenevre ye taşındı. On yıl sonra BIRPI, fiziksel ve yönetsel reformlar ve üye ülkelere cevap verebilecek bir sekreterya ile birlikte WIPO ya dönüştü. WIPO 1974 de, Birleşmiş Milletler in üye ülkeleri tarafından fikri mülkiyet kaynaklarını yönetmek konusunda büyük bir güç ve özel bir organizasyon oldu.wipo, 1996 da Dünya Ticaret Örgütü yle bir birliktelik anlaşması yaparak global ticaret yönetiminde fikri mülkiyet haklarına gösterilen önemle birlikte rolünü genişletti. Paris ve Bern Anlaşmalarının liderliğinde Organizasyonun çalışması yaklaşık 120 yıldır güçlenmeye devam etti ve Fikri Mülkiyet Hakkı sahibine, tanınan korumanın alanı ve sağlanan hizmetler bu süre zarfında önemli şekilde gelişmeye ve genişlemeye devam etti. 1 BIRPI bilinen en eski üçüncü hükümetler arası organizasyondur. Kuruluşu BIRPI den eskiye dayanan iki hükümetler arası organizasyon, 1865 tarihli Uluslararası Haberleşme Birliği ve 1874 tarihli Evrensel Posta Birliği dir. BOBROVSZKY, Jenö, Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (WIPO), Türkiye de ve Dünya da Sınai Mülkiyet Koruması Uluslararası Konferansı, İstanbul, TPE Yayınları, 1997, s.59 5
1.1.1.WIPO KAPSAMINDA FİKRİ MÜLKİYETİN GELİŞİMİ WIPO nun değerlendirmesine göre, Fikri Mülkiyet iki ana dalı içermektedir. Bunlar, buluşlar, markalar ve endüstriyel tasarımlar konusunda sınai mülkiyet, edebiyat, müzik, sanat, fotoğraf ve görsel-işitsel eserler konusunda telif haklarıdır. Fikri Mülkiyet in korunmasının günümüz dünyasında kaydettiği gelişim çerçevesinde WIPO, yeni uluslararası anlaşma ve sözleşmelerin düzenlenerek sonuçlandırılması ve ulusal mevzuatların modernleştirilmesi için çaba göstermektedir. Ayrıca konu ile ilgili bilgi derlenmesi ve bunun dağıtılması işlerinin yerine getirilmesi, buluşlar, markalar ve endüstriyel tasarımlar gibi hakların değişik ülkelerde korunması amacıyla, talep olduğunda bu konuda gerekli hizmetin ve desteğin sağlanmasını da örgüt bir görev olarak üstlenmiş durumdadır. 2 Fikri mülkiyetin korunmasında WIPO nun çalışmalarının devamlı ve önemli bir parçası; sürekli gelişme ve uluslararası norm ve standartlarda başvurudur. Organizasyon, koruma için uluslararası düzeyde kabul edilen haklar ve genel standartlar düzenleyen 23 anlaşmayı yönetir. WIPO nun anlaşma sisteminin köşe taşlarını Paris ve Bern Sözleşmeleri oluştururken, sonraki anlaşmalar korumayı genişletmiş ve derinleştirmiş, aynı zamanda teknolojik değişim ve yeni alanları eklemiştir. Bunlara iki örnek WIPO Telif Hakları Anlaşması(WCT) ve WIPO Performanslar ve Fonogramlar Anlaşmasıdır (WPPT). Bu anlaşmalar 2002 de yürürlüğe girmişlerdir ve telif hakkının uluslararası koruması ve internet çağıyla ilişkili haklar konusunda yenilenmiş temel kuralları içermektedirler. 3 1883 den 2004 e kadar Fikri Mülkiyet alanında oluşan gelişmeler kronolojik olarak aşağıdadır: 2 TURHAN, C. Bülent, Fikri Hakların Uluslararası Boyutu ve Türkiye de Yapılan Fikri Haklar Mevzuat Uyumu Çalışmaları, Ankara, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1996, s. 33 3 WIPO Resmi Sitesi, http://www.wipo.int/about-wipo 6
Gelişmeler 1883 den 2004 e kadar Fikri Mülkiyet Hakları Alanında Oluşan 1883: Sınai Hakların Korunmasına ilişkin Paris Sözleşmesi 1886: Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunması Hakkında Bern Sözleşmesi 1891: Eşyalar Üzerinde Sahte ya da Aldatıcı Mahreç İşaretlerinin Engellenmesi için Madrid Anlaşması 1891: Markaların Uluslararası tescili ile ilgili Madrid Anlaşması 1893: BIRPI kuruldu 1925: Endüstriyel Tasarımların Uluslararası Başvurusu için Lahey Sözleşmesi 1957: Markaların Tescili Amacıyla Eşya ve Hizmetlerin Sınıflandırılması ile ilgili Nis Anlaşması 1958: Menşe Adlarının Korunması ve Uluslararası Tescili için Lizbon Anlaşması 1960: BIRPI Cenevre ye taşındı 1961; İcracılar, Yapımcılar ve Yayın Organizasyonlarının Korunması için Uluslararası Sözleşme (Roma Sözleşmesi) 1961: UPOV Yeni Bitki Çeşitlerinin Korunmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme 7
1967: WIPO Dünya Fikri Mülkiyet Örgütünü Kuran Anlaşması Stockholm 1968: Endüstriyel Tasarımların Uluslararası Sınıflandırılmasını Düzenleyen Locarno Anlaşması 1970: WIPO fiilen kuruldu 1970: PCT- Patent İşbirliği Anlaşması 1971: IPC Uluslararası Patent Sınıflandırılmasını Düzenleyen Strasburg Anlaşması 1971: Yapımcıların Çalışmalarının Yetkisiz Çoğaltmaya Karşı Korunması için Cenevre Yapımcılar Sözleşmesi 1973:Markaların Şekilli Elemanlarının Uluslararası Sınıflandırılmasını düzenleyen Viyana Anlaşması 1974: Uydu ile İletilen Program Taşıyıcı Sinyallerin Dağıtımı ile İlgili Brüksel Sözleşmesi 1977: Patent İşlemleri için Mikroorganizmaların Uluslararası Tevdi Konusunda Budapeşte Anlaşması 1981: Olimpik Sembolün Korunması İçin Nairobi Anlaşması 1989: Görsel İşitsel Eserlerin Uluslararası Tescili Hakkında Anlaşma Film Sicil Anlaşması 1989: Entegre Devre Topografyalarına İlişkin Washington Anlaşması 8
1989: Madrid Anlaşması na Ek Protokol 1994: Markalar Kanunu Anlaşması TLT 1994: Avrasya Patent Sözleşmesi 1996: WIPO Telif Hakları Anlaşması (WCT) 1996: WIPO Performanslar ve Fonogramlar Anlaşması(WPPT) 2000: Patent Kanunu Anlaşması (PLT) 1.2. BM UZMANLIK KURULUŞU OLARAK WIPO 1.2.1. GENEL OLARAK Kısaca tanımlamak gerekirse, WIPO, devletlerin ortaklaşa çabaları ve gerekirse diğer uluslararası teşkilatlarla işbirliği içerisinde bütün dünyada fikri mülkiyetin himayesinin geliştirilmesini ve diğer birlikler arasında idari işbirliğini sağlamayı amaçlayan 4, Birleşmiş Milletler uzmanlık kuruluşudur. Bu amaç çerçevesinde, 1893 de yalnızca dört uluslararası anlaşmayı yöneten BIRPI den bugün ikisi diğer uluslararası organizasyonların katılımıyla olmak üzere 23 anlaşmanın yöneticisi ve 181 üyeli WIPO ya geçilmiştir. Birleşmiş Milletlerin diğer uzman kuruluşlarıyla 5 karşılaştırıldığında WIPO nun farklılık arz eden üç özelliği ortaya çıkmaktadır. a) WIPO faaliyetleri baskın, standart ve yasal karakterlidir. Bu özellik, fikri mülkiyet korumasının, WIPO tarafından getirilmiş uluslararası anlaşmalar ve WIPO 4 WIPO yu kuran Stockholm Anlaşması madde 3 5 Birleşmiş Milletlerin en yaygın bilinirliğe haiz uzman kuruluşlarına örnek olarak, ILO (Uluslararası Çalışma Örgütü), WHO (Dünya Sağlık Örgütü) ve FAO (Gıda ve Tarım Örgütü) gösterilebilir. 9
üyesi devletlerin ulusal düzenleyici bir yapı olması ile ilişkilidir. mevzuatları ile belirlenen kurala dayalı bir sistem ve b) WIPO faaliyetlerinin ana yönü, ulusal ofisler ile işbirliği içerisinde, sınai mülkiyetin korumasının gereklerinin yerine getirilmesinde özel kesime hizmet verilmesi ve devletlerarası işbirliği yoluyla, fikri mülkiyetin korunmasının geliştirilmesini desteklemesidir. c) Teşkilatın faaliyetleri, çoğunlukla hizmetlerden yararlanan özel kullanıcıların ödedikleri ücretlerle finanse edilir. 6 WIPO uygun gördüğünde diğer hükümetler arası teşkilatlarla da iş ilişkileri kurar ve işbirliği yapar. Bu teşkilatlarla bu amaçla yapılmış her genel anlaşma koordinasyon komitesinin onayından sonra genel müdür tarafından sonuçlandırılır. Teşkilat kendi yetkisindeki meseleleri için, hükümetler arası olmayan bütün uluslararası kuruluşlarla veya hükümet kuruluşu olan veya olmayan milli kuruluşlarla her türlü kararları alabilir. Ancak milli kuruluşlarla işbirliği için ilgili hükümetin muvafakatının alınması gereklidir. Böyle kararlar, koordinasyon komitesinin onayından sonra genel müdür tarafından alınır. 1.2.2. WIPO nun GÖREVLERİ WIPO nun görevleri esas olarak Stockholm anlaşması madde 4 de düzenlenmiştir. Ayrıca, fikri mülkiyetle ilgili uluslararası anlaşmalarda anlaşmanın uygulanması, özel fikri mülkiyet anlaşmazlıklarına çözüm sağlamak veya fikri mülkiyet bilgisini pazarlamak, ulaştırmak ve kullanmak için bir araç olarak bilgi teknolojisini kullanmak konularında da WIPO ya görevler verilmektedir 7. 6 BOBROVSZKY, Jenö, agm, s.59-60 7 WIPO yu görevlendiren başlıca uluslararası anlaşmalar, - Sınai mülkiyet korumasına dair Paris Sözleşmesi - Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korumasına dair Bern Sözleşmesi - İcracılar, Yapımcılar ve Yayın Organizasyonlarının Korunması için Uluslararası Roma Sözleşmesi 10
Stockholm anlaşması madde 4 uyarınca WIPO nun görevleri: a) Bütün dünyada Fikri Mülkiyetin korunmasının geliştirilmesine yönelik tedbirlerin alınmasını gerçekleştirmeye ve bu sahada milli mevzuatların birleştirilmesine hizmet etmek. b) Paris Birliği, bu birlik ile irtibatlı kurulmuş özel birlikler, Bern Birliğinin idari hizmetlerini yürütmek. c) Fikri Mülkiyetin himayesini geliştirmeye yönelmiş diğer uluslararası bağlantıların faaliyete geçirilmesini ihtiva eden idareyi üzerine almak veya bu tür idareye iştirak etmek. Ancak, bu görev WIPO ya ihtiyari olarak verilmiştir. Teşkilat isterse bu hizmeti ifa eder, istemezse etmez. d) Fikri Mülkiyetin himayesini geliştirmeye yönelmiş bütün uluslararası bağlantıların tesisini teşvik etmek. e) Fikri Mülkiyet sahasında kendisinden teknik ve hukuki yardım isteyen devletlere yardımda bulunmak. f) Fikri Mülkiyet ile ilgili bütün bilgileri toplamak ve yayınlamak. Fikri Mülkiyet sahasındaki çalışmaları ifa etmek, teşvik etmek ve sonuçlarını yayınlamak. g) Fikri Mülkiyetin uluslararası himayesini kolaylaştıran hizmetleri yerine getirmek. Gerekli durumlarda bu konuda tescil yapmak ve yaptığı tescillerle ilgili bilgileri yayınlamak. - Yapımcıların Çalışmalarının Yetkisiz Çoğaltmaya Karşı Korunması için Cenevre Yapımcılar Sözleşmesi - Olimpiyat sembolünün koruması için Nairobi Anlaşması - Eşyalar Üzerinde Sahte ya da Aldatıcı Mahreç İşaretlerinin Engellenmesi için Madrid Anlaşması - Marka başvurusu, tescili ve tescil sonrası ile ilgili işlemler için patent ofislerince talep edilen belgelerde ve işlemlerde uluslararası düzeyde harmonizasyonu sağlamayı amaçlayan Marka Kanunu Anlaşması - Brüksel Sözleşmesi Uydu ile İletilen Program Taşıyıcı Sinyallerin Dağıtımı ile İlgili sözleşme - WIPO Telif Hakları Anlaşması (WCT ) - WIPO Performanslar ve Fonogramlar Anlaşması(WPPT) 11
h) Devletlerin ortaklaşa çabaları ve gerekirse diğer uluslararası teşkilatlarla işbirliği içinde bütün dünyada fikri mülkiyetin himayesini geliştirmek ve diğer birlikler arasında idari işbirliğini sağlamak için gerekli bütün diğer tedbirleri almaktır. Özellikle, torba hüküm niteliği taşıyan h bendi, WIPO nun amaçları çerçevesinde her tür faaliyette bulunmasına izin verici niteliktedir. Bu durum da, Fikri Mülkiyete ülkelerin verdiği önemin kanaatimizce en açık işaretidir. 1.2.3. WIPO ya TANINAN KANUNİ YETKİLER, İMTİYAZLAR VE DOKUNULMAZLIKLAR WIPO nun yukarıda sayılan görevlerini yerine getirebilmesi için ona bir takım yetki, imtiyaz ve sorumluluklar tanınmıştır. Öncelikle, WIPO her üye devletin toprağı üzerinde, bu devletin kanunlarına uygun şekilde, amacına erişebilmek ve görevlerini ifa edebilmek için gerekli hukuki haklardan yararlanır. WIPO, İsviçre Konfederasyonu ve merkezin tespit edebileceği her devlet ile merkez anlaşması yapabilir. WIPO görevlilere ve bütün üye devletlerin temsilcilerine amacına erişebilmek ve görevlerini yürütebilmek için, gerekli imtiyazlar ve dokunulmazlıklardan faydalanma sağlamak amacıyla diğer üye devletler ile çift taraflı veya çok taraflı anlaşmalar akdedebilir. Genel müdür, WIPO adına, gerek İsviçre gerekse diğer üye ülkelerle yapılması düşünülen anlaşmalar için teşebbüste bulunabilir. Koordinasyon Komitesinin onayından sonra bu anlaşmalar neticelendirilir ve imzalanır. 1.2.4. WIPO ya ÜYELİK - PLT Patent Kanunu Anlaşması 12
WIPO nun halen 181 üye ülkesi bulunmaktadır. Ayrıca gözlemci statüsünde, hükümetler arası organizasyonlar ve uluslararası hükümetler dışı organizasyonlar da yer almaktadır. 8 Bir devletin WIPO ya üye olabilmesi için, a) Paris Birliği veya Bern Birliği üyesi olması veya b) Birleşmiş Milletler Teşkilatının veya Birleşmiş Milletlere Bağlı Özel Teşekküllerin veya Uluslararası Atom Enerjisi Ajanslığının üyesi bulunması veya Uluslararası Lahey Adalet Divanı Statüsüne taraf olması veya WIPO Genel Kurulu tarafından anlaşmaya taraf olmaya davet edilmiş olması gerekir. Bu devletler onay veya katılma belgelerini genel müdüre tevdi ederek WIPO ya üye olurlar. 1.2.5. WIPO nun ORGANLARI WIPO nun organları Stockholm Anlaşması madde 6 ile madde 9 arasında düzenlenmiştir. WIPO nun başlıca organları, Genel Kurul, Konferans, Koordinasyon Komitesi ve Uluslararası Büro dur. Söz konusu organlara ilişkin Stockholm Anlaşmasında yer alan düzenlemeler aşağıdaki biçimdedir. 1.2.5.1. Genel Kurul Paris Birliği veya Bern birliğinden en az birine üye olan ve WIPO sözleşmesine taraf olan devletlerin temsilcilerinden oluşan genel kurul WIPO nun en yetkili organıdır. Birliklerden herhangi birine üye olmayan ancak WIPO sözleşmesine taraf olan devletler genel kurul toplantılarına gözlemci statüsü ile kabul edilir. Genel kurulda her devlet, yedeklerden, müşavirlerden ve uzmanlardan olabilecek bir delege ile temsil edilir. 9 Her delegenin masrafı kendisini tayin eden devletçe ödenir. Bir delege sadece tek bir devleti temsil edebilir ve onun adına oy kullanabilir. 8 Bu bağlamda WIPO-AB ilişkileri ve WIPO-DTÖ ilişkileri özel önem arz etmektedir. http://www.wipo.int/about-wipo/en/members/admission/index.html, (24.12.2004), Ayrıntılı bilgi için aynı internet adresine bakılabilir. 9 Türkiye Cumhuriyetinin WIPO temsilcisi Doç. Dr. Yusuf BALCI dır. 13
Genel kurul, genel müdürün teklifi üzerine her üç yılda bir olağan toplantısını yapar. Ayrıca genel kurul, koordinasyon komitesinin veya genel kurula üye devletlerin dörtte birinin daveti üzerine olağanüstü toplantı da yapabilir. Toplantılar teşkilatın merkezinde yapılır. 1.2.5.1.1. Genel Kurulun Görevleri a) WIPO Genel Kurulu, koordinasyon komitesinin teklifi üzerine genel müdürü tayin eder. 10 b) Genel Müdürün teşkilat ile ilgili raporlarını inceler ve onaylar. Ayrıca genel müdüre teşkilat hakkında gerekli talimatları da verir. c) Koordinasyon Komitesinin faaliyet raporlarını inceler ve onaylar ve gerekli gördüğü konularda talimat verir. d) Birliklerin üç yıllık harcama bütçelerini kabul eder. e) Genel müdürün, fikri mülkiyetin himayesini geliştirmeye yönelmiş diğer uluslararası bağlantıların faaliyete geçirilmesini ihtiva eden idareyi üzerine alır veya bu tür idareye iştirak etmek konusunda teklif ettiği hükümleri onaylar. f) WIPO nun mali yönetmeliğini kabul eder. tespit eder. g) Birleşmiş Milletler tatbikatına uyumlu olarak sekreteryanın çalışma dilini h) Devletleri, WIPO kuruluş anlaşmasına davet eder. 10 Dr. Kamil İDRİS WIPO nun bu günkü genel müdürü olup, Aralık 2003 de genel kurul tarafından bu göreve yeniden seçilmiştir. 14
i) Toplantılarına, WIPO ya üye olmayan devletlerden, hükümetler arası veya hükümetler dışı uluslararası kuruluşlardan hangilerinin gözlemci statüsünde kabul edileceğine dair karar verir. j) Genel kurul kendi iç yönetmeliğini hazırlar. 1.2.5.1.2. Genel Kurulda Karar Alınması Genel kurulda üye devletlerin yarısı salt çoğunluğu teşkil eder. Genel kurulun karar alabilmesi için gerekli olan toplantı yeter sayısı da salt çoğunluktur. Ancak, bir oturumda, temsil edilen devletlerin sayısı yarıdan az fakat üçte birine eşit veya fazla ise genel kurul yine karar alabilir. Bununla birlikte bu şekilde alınan kararlar kendi yönetmeliği ile ilgili olanlar hariç, kendiliğinden sonuç doğurmaz. Genel kurulun toplantı yeter sayısına uygun olarak almadığı ve yönetmeliği ile ilgili olmayan kararlarının hayata geçmesi ancak özel bir usulle mümkündür. Uluslararası büro, oturumda hazır bulunmayan genel kurul üyesi devletlere, tebellüğ tarihinden itibaren üç ay içinde yazı ile reylerini veya çekimserliklerini bildirmelerini isteyerek, söz konusu kararları iletir. Şayet bu müddetin bitiminde reylerini veya çekimserliklerini bildirmiş olan devletlerin sayısı, oturum toplantı yeter sayısına erişilmesi için lazım gelen devlet sayısına eşit veya fazla ise, söz konusu kararlar aynı zamanda gerekli çoğunluğun elde edilmesi ile icraat safhasına konulur. Her devlet genel kurulda bir oy hakkına sahiptir. Çekimserlik oy sayılmaz. Genel kurul kararları, istisnai durumlar hariç üçte iki oy çokluğuyla alınır. Bu istisnai durumlar şunlardır: Genel müdürün, fikri mülkiyetin himayesini geliştirmeye yönelmiş diğer uluslararası angajmanların faaliyete geçirilmesini ihtiva eden idareyi üzerine almak veya bu tür idareye iştirak etmek konusunda teklif ettiği hükümleri onaylamak konusundaki kararların kabulü verilen oyların dörtte üç çoğunluğunu gerektirir. 15
Birleşmiş Milletler Anayasasının 57 ve 63. maddeleri hükümlerine uygun olarak Birleşmiş Milletlerle yapılan bir anlaşmanın onaylanması, verilen oyların onda dokuz çoğunluğunu gerektirir. 11 Genel müdürün tayini, uluslararası angajmanların faaliyete geçirilmesine ilişkin idari işlerle ilgili genel müdür tarafından teklif edilen hükümlerin kabulü ve teşkilat merkezinin transferi ile ilgili kararlar sadece genel kurulda değil Paris Birliği ve Bern Birliği kurulunda öngörülen çoğunluğu da gerektirir. 1.2.5.2. Konferans Konferans WIPO anlaşmasına taraf devletlerin tümünün katılımı ile oluşur. Genel kurula katılım için birliklerden en az birine üye olma şartken, konferansa katılım için böyle bir mecburiyet bulunmamaktadır. Konferansta her devlet, yedeklerden, müşavirlerden ve uzmanlardan olabilecek bir delege ile temsil edilir. Her delegenin masrafı kendisini tayin eden devletçe ödenir. Bir delege sadece tek bir devleti temsil edebilir ve onun adına oy kullanabilir. Konferans, genel müdürün teklifi üzerine her üç yılda bir olağan toplantısını genel kurulla aynı zaman ve aynı yerde yapar. Ayrıca konferans, üye devletlerin çoğunluğunun talebi üzerine ve genel müdürün daveti ile olağanüstü toplantı da yapabilir. 11 Birleşmiş milletler anayasasının 57. maddesi 1) Hükümetler arası anlaşmalarla kurulan ve kendi kuruluş belgeleri gereğince ekonomik, sosyal, kültürel alanlarla eğitim ve sağlık alanlarında ve bunlarla ilgili başka alanlarda geniş uluslararası yetkileri bulunan uzmanlık kuruluşları, 63. Madde uyarınca Birleşmiş Milletler e bağlanacaktır. 2) Birleşmiş Milletler e bu şekilde bağlanan kuruluşlar bundan böyle uzmanlık kuruluşları adıyla anılacaktır. hükmünü içerirken; Birleşmiş milletler anayasasının 63. maddesi 1) Ekonomik ve Sosyal Konsey, 57. Madde'de sözü edilen kuruluşların herhangi biriyle, bu kuruluşun Birleşmiş Milletler e hangi koşullar altında bağlanacağını saptayan anlaşmalar yapabilir. Bu anlaşmalar Genel Kurul un onayına sunulur. 2) Ekonomik ve Sosyal Konsey, ihtisas kuruluşlarına danışarak, onlara tavsiyelerde bulunarak ve Genel Kurul ile Birleşmiş Milletler üyelerine tavsiyelerde bulunarak, bu ihtisas kuruluşlarının çalışmalarını arasında eşgüdümü sağlayabilir. hükmünü içermektedir. 16
1.2.5.2.1. Konferansın Görevleri a) Sınai Mülkiyet sahasında genel menfaat meselelerini tartışır ve birliklerin yetki ve özerkliğine tamamen saygı göstererek bu meseleler üzerinde tavsiyelerde bulunabilir. b) Konferansın üç yıllık bütçesini kabul eder. c) Bütçenin sınırları içinde, üç yıllık teknik ve hukuki yardım programını kabul eder. d) WIPO anlaşmasının 17. maddesinde belirtilen prosedüre göre, bu sözleşmede yapılacak değişiklikleri kabul eder. 12 e) Toplantılarında, gözlemci statüsünde kabul edilecek, WIPO ya üye olmayan devletleri, hükümetler arası veya hükümetler dışı uluslararası kuruluşları kararlaştırır. f) WIPO anlaşması çerçevesi dahilinde her türlü yararlı gayreti gösterir. g) Konferans kendi iç yönetmeliğini yapar. 1.2.5.2.2. Konferansta Karar Alınması Konferansta üye devletlerin üçte biri salt çoğunluğu teşkil eder. Konferansın karar alabilmesi için gerekli olan toplantı yeter sayısı da salt çoğunluktur. 17. madde hükümleri saklı kalmak üzere konferans kararlarını verilen oyların üçte iki çoğunluğu ile alır. Her devlet Konferansta bir oy hakkına sahiptir ve çekimserlik oy sayılmaz. 12 Bkz: İlerideki 1.2.6. WIPO Anlaşmasının Değiştirilmesi bölümü 17
Birliklerden birinin üyesi olmayan ancak WIPO anlaşmasına taraf devletlerin aidatları yekünü, sadece bu devletlerin delegelerinin katılma hakkına sahip bulundukları bir oylamada tespit edilir. 1.2.5.3. Koordinasyon Komitesi Paris birliği yürütme komitesinin, Bern birliği yürütme komitesinin veya bu iki yürütme komitesinin, bir veya bir diğerinin üyesi bulunan WIPO anlaşmasına taraf devletlerden müteşekkil bir koordinasyon komitesi kurulur. Bu yürütme komitelerinden biri kendini seçen kurulun üyesi memleketlerin dörtte birinden fazlasından müteşekkil ise söz konusu komite kendi üyeleri arasından sayıları dörtte bir geçmeyecek ve teşkilatın merkezinin bulunduğu memleket bu dörtte bir içine girmeyecek şekilde koordinasyon komitesine üye olacak devletleri tespit eder. Koordinasyon komitesinde her devlet, yardımcılardan, müşavirlerden ve uzmanlardan olabilecek bir delege ile temsil edilir. Her delegenin masrafı kendisini tayin eden devletçe ödenir. Bir delege sadece tek bir devleti temsil edebilir ve onun adına oy kullanabilir. Koordinasyon Komitesi, genel müdürün teklifi üzerine yılda bir defa olağan toplantısını prensip olarak teşkilat merkeziyle aynı yerde yapar. Ayrıca Koordinasyon Komitesi, genel müdürün daveti üzerine, başkanın veya üyelerin dörtte birinin talebi üzerine veya genel müdürün kendi kararı ile olağanüstü toplantı da yapabilir. Koordinasyon Komitesi, Konferansın program veya bütçesi ve onun gündemi ile ilgili meseleleri veya WIPO anlaşmasının değişiklik taleplerini inceleyebilir. Bununla beraber, komite, birliklerden birinin üyesi olmayan bu sözleşmeye taraf devletlerin hak ve görevlerini ilgilendirecek mahiyetteki WIPO anlaşmasının tadili tekliflerini incelerken bu devletlerden dörtte biri komite toplantılarına, komite üyeleri ile aynı haklara sahip olarak iştirak eder. Konferans her olağan toplantısında, komitenin bu tür toplantılara iştirak edecek devletleri seçer. 18
Koordinasyon Komitesinin üyesi olmayan ama WIPO ya üye her devlet, rey hakkına sahip olmaksızın tartışmalara katılma hakkını haiz olarak gözlemcileri ile komitenin toplantılarında temsil edilebilir. Eğer, WIPO tarafından yönetilen başka birlikler, diğerleri gibi koordinasyon komitesinde temsil edilmek isterlerse, temsilcileri Koordinasyon Komitesine üye devletler arasından tayin edilir. 1.2.5.3.1. Koordinasyon Komitesinin Görevleri a) Birliklerin organlarına, genel kurula, konferansa ve genel müdüre bütün idari ve mali meseleler üzerine ve bütün diğer ister iki veya ikiden fazla birlikleri, isterse bir veya birden fazla birliği ve teşkilatın müşterek menfaatleri üzerine ve bilhassa birliklerin harcama bütçeleri üzerine olan hususlarda rapor vermek. b) Genel kurulun gündem tasarısını hazırlamak. c) Konferansın gündem tasarısı ile program ve bütçe tasarılarını hazırlamak. d) Birliklerin müşterek harcamaları ile ilgili üç yıllık bütçenin esası üzerinde, teknik ve hukuki yardımla ilgili üç yıllık programın esası üzerinde ve benzeri yıllık program bütçeleri hakkında görüş belirtmek. e) Genel Müdürün görevi bittiğinde veya bu görev boşaldığında genel kurulun bu göreve atama yapması için bir aday ismi teklif eder. Eğer, genel kurul onun gösterdiği adayı atamaz ise, koordinasyon komitesi bir başka aday gösterir. Bu yöntem en son gösterilen adayın genel kurul tarafından atanmasına kadar tekrarlanır. f) Genel Müdürlük görevi genel kurulun iki toplantısı arasında boşalırsa, genel müdürün göreve başlayacağı zamana kadar görev yapması için vekaleten bir genel müdür atamak. 19
yürütmek. g) WIPO anlaşması çerçevesinde kendisine verilen her türlü görevi h) Komitenin kendi iç yönetmeliğini yapmak. 1.2.5.3.2. Koordinasyon Komitesinde Karar Alma Paris birliği veya Bern birliği yürütme komitelerinin sadece birine veya her ikisine üye her devletin komitede bir oy hakkı vardır. Çekimserlik oy sayılmaz. Bir delege ancak bir devleti temsil eder ve onun adına oy kullanabilir. Koordinasyon komitesinin, üyelerinin yarısı salt çoğunluğu teşkil eder. Koordinasyon komitesi fikirlerini bildirir ve verilen oyların adi çoğunluğuna göre karar alır. Adi bir çoğunluk elde edilmesine rağmen, komitenin her üyesinin, oylamadan hemen sonra özel bir usulle oyların özel sayısını isteyebilme hakkı vardır. Böyle bir talep vuku bulduğunda üzerlerinde Paris birliği yürütme komitesine üye devletler ile Bern birliği yürütme komitesine üye devletlerin isimlerinin karşı karşıya bulunduğu iki ayrı liste tanzim edilir. Her devletin oyu kayıtlı bulunduğu listelerin her birinde isminin karşısına kaydedilir. Bu özel sayımda listelerin her birinde çoğunluğun sağlanamadığı görüldüğünde teklif kabul edilmiş sayılmaz. 1.2.5.4. Uluslararası Büro WIPO anlaşmasında, adlandırma olarak Uluslararası Büro ibaresi kullanılmasına rağmen madde 9 fıkra 1 de açıkça Uluslararası Büro Teşkilatın sekreteryasından oluşur hükmü yer almaktadır. Uluslararası Büro iki veya daha fazla yardımcının eşliğinde bir genel müdür tarafından idare edilir. 13 Genel müdür altı yıldan az olmayan bir süre için seçilir. Bir genel müdür tekrar atanabilir ve genel müdürlük süreleri ve atanma şartları genel kurul tarafından tespit edilir. 13 WIPO da bugün itibariyle iki genel müdür yardımcısı vardır. 20
Genel müdür, teşkilatın en yüksek memurudur ve teşkilatı temsil eder. Genel müdür genel kurula karşı sorumludur ve onun teşkilatın iç ve dış işleri ile ilgili direktiflerine uyar. Genel müdür, bütçe ve program tasarılarını ve muayyen süreli faaliyet raporlarını hazırlar. İlgili devletlerin hükümetlerine ve birliklerin ve teşkilatın yetkili organlarına bu faaliyet programları ile bütçeyi gönderir. Genel müdür ve onun tayin ettiği tüm personel, oy hakkına sahip olmaksızın, genel kurulun, konferansın, koordinasyon komitesinin ve bütün diğer komite ve çalışma gruplarının toplantılarına iştirak eder. Genel müdür veya onun tayin ettiği bir teşkilat mensubu bu organların sekreteridir. Genel müdür, Uluslararası Büronun iyi çalışması için gerekli personeli tayin eder. Koordinasyon komitesinin tasvibinden sonra genel müdür yardımcılarını tayin eder. Görev şartları, genel müdürün teklifi üzerine Koordinasyon komitesince onaylanması lazım gelen personel statüsü ile tespit edilmiştir. Yüksek kabiliyet, istidat, doğruluk bakımından son derece kalifiye memurlardan kurulu bir hizmet camiası sağlama zorunluluğu, göreve alma ve personelin çalışma şartlarının tespitinde hakim bir unsur olarak göz önüne alınır. Mümkün olduğu kadar geniş bir coğrafi temele dayalı görev bölümü sağlamanın ehemmiyeti personel alımında ayrıca dikkate alınır. Genel müdür ile personelin görevleri tamamen uluslararası nitelik taşır. Görevlerinin ifasında, hiçbir hükümetten veya teşkilata yabancı hiçbir makamdan talimat almazlar. Uluslararası görevleriyle bağdaşması mümkün olmayan mahiyetteki her hareketten kaçınırlar. Her üye devlet, genel müdürün ve personel mensubunun özellikle uluslararası karakterine saygı göstermek ve görevlerinin ifasında onları tesir altında bırakmamakla yükümlüdür. Bu ayrıcalıklar da, Birleşmiş Milletler Uzman Kuruluşların Ayrıcalık ve Dokunulmazlıkları Anlaşması nda öngörülen ayrıcalık ve dokunulmazlıklarla benzer niteliktedir. 1.2.6. WIPO ANLAŞMASININ DEĞİŞTİRİLMESİ 21
WIPO nun organlarından olan konferansa değinirken belirtildiği gibi, konferansın en önemli görevlerinden biri de WIPO anlaşmasının değiştirilmesi taleplerini kabul etmektir.bu sebeple WIPO anlaşmasında, anlaşmanın nasıl değiştirilebileceğine ilişkin ayrıntılı düzenlemeler dercedilmiştir. WIPO anlaşmasının 17.maddesi değişiklikler başlığını taşımakta ve esas olarak WIPO anlaşmasının değiştirilme prosedürünü düzenlemektedir. Madde 17 f.1 uyarınca sözleşmede değişiklik teklif etmeye üye devlet, koordinasyon komitesi veya genel müdür yetkilidir. Bu teklifleri genel müdür konferans incelemeye tabi tutmadan en az 6 ay evvel üyelere tebliğ etmekle mükelleftir. Daha sonra, tebliğ edilen her değişiklik konferans tarafından onaylanır. Birliklerden hiç birisinin üyesi olmayan ve bu sözleşmeye taraf olan devletlerin hak ve angajmanlarını etkileyecek mahiyetteki değişiklikler söz konusu ise bu devletler de oylamaya katılır. Birliklerden en az birine üye bulunan ve bu sözleşmeye taraf olan devletler, bütün diğer değişikliklere ilişkin tekliflerde mutlak surette oy hakkına sahiptirler. Kendi sözleşmelerini ilgilendiren idari hükümlerin değişikliğinde, her birinde tatbik edilebilen kaidelere göre, Paris Birliği kurulu ve Bern Birliği kurulu tarafından ön kabulü yapılmış değişiklik teklifleri üzerinde, ancak oylama yapacağında mutabık kalınarak, kullanılan oyların adi çoğunluğuyla değişiklik kabul edilir. Her değişiklik, konferans tarafından değişikliğin kabul edildiği sırada teşkilat üyesi ve teklif edilen değişiklik hakkında oy verme hakkına sahip devletlerden dörtte üçü tarafından, kendi anayasa kurallarına uygun olarak tevdi edilmiş olan yazılı kabul bildirilerinin genel müdür tarafından kabulünden bir ay sonra yürürlüğe girer. Bu şekilde kabul edilmiş her değişiklik, değişikliğin yürürlüğe girdiği sırada teşkilatın üyesi bulunan ve ileride üyesi olacak bütün devletleri bağlar. Bu teşmil hükmünün, tek istisnası üye devletlerin mali yükümlülüklerini arttıran değişikliklerdir. Üye devletlerin mali yükümlülüğünü arttıran her değişiklik üye 22
devletler arasında sadece söz konusu değişikliği kabul ettiğini bildiren devletleri bağlar. 1.3. WIPO TARAFINDAN YÖNETİLEN SINAİ MÜLKİYET HAKLARI İLE İLGİLİ ANLAŞMALAR WIPO halen 23 anlaşmanın yöneticisidir. 14 Bu anlaşmalardan ilki WIPO kuruluş Anlaşması olup yukarıda ayrıntılı olarak açıklanmıştır. WIPO nun yürüttüğü 22 anlaşmanın bir kısmı fikri haklar ile ilgili iken bir kısmı da sınai mülkiyet ile ilgilidir. WIPO nun yürüttüğü anlaşmalardan fikri haklar ile ilgili olan; Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunması Hakkında Bern Sözleşmesi, Uydu ile İletilen Program Taşıyıcı Sinyallerin Dağıtımı ile İlgili Brüksel Sözleşmesi, Görsel İşitsel Eserlerin Uluslararası Tescili Hakkında Anlaşma Film Sicil Anlaşması, Yapımcıların Çalışmalarının Yetkisiz Çoğaltmaya Karşı Korunması için Cenevre Yapımcılar Sözleşmesi, İcracılar, Yapımcılar ve Yayın Organizasyonlarının Korunması için Uluslararası Sözleşme Roma Sözleşmesi, WIPO Telif Hakları Anlaşması (WCT), WIPO Performanslar ve Fonogramlar Anlaşması(WPPT) tez konusu dışında olduğundan ele alınmayacaktır. Sınai Mülkiyet ile ilgili olan ve WIPO tarafından yürütülen anlaşmalar aşağıdadır. Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatınca 1993 yılında alınan karar gereğince WIPO tarafından yürütülecek anlaşmalara ödenecek üyelik aidatları tek kalemde toplanmıştır. Bu sebeple WIPO tarafından yürütülen anlaşmaların herhangi birine üye bir devletin diğer anlaşmalara katılımı ek bir mali külfet getirmemektedir. Ülkemiz gibi sınai mülkiyet mevzuatını hızla revize eden ülkeler açısından önemli avantaj sağlayan bu durum yardımıyla katılımın menfaatimize olacağını düşündüğümüz anlaşmalara Anayasa m. 90 15 hükmü de dikkate alınarak bakanlar 14 Ayrıntılı bilgi için bkz. Bölüm 1.1.2. 15 Milletlerarası Andlaşmaları Uygun Bulma başlığını taşıyan Anayasanın 90 ıncı maddesi Türkiye Cumhuriyeti adına yabancı Devletlerle ve milletler-arası kuruluşlarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır. Ekonomik, ticari veya teknik ilişkileri düzenleyen ve süresi bir yılı aşmayan andlaşmalar, Devlet maliyesi bakımından bir yüklenme getirmemek, kişi hallerine ve Türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayımlanma ile yürürlüğe konabilir. Bu takdirde bu andlaşmalar, yayımlarından başlayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet 23