TÜRK ESKİÇAĞ BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAYINLARI Bu çalışma, camın ortaya çıkışından Antik Çağ sonuna dek kullanımına ilişkin üretim ve bezeme tekniklerinin derlendiği bir el kitabıdır. İçeriğinin başlıca amaçlarından biri, birçok cam işleme tekniğinin, farklı isimlerle de olsa, bilinmesine karşın, değişik görüşlerin varlığı nedeniyle anlaşılmasındaki karışıklığı gidermek için teknik tanımı çizim ve antik örneklerle görselleştirmek; bir diğer önemli amacı da, üretim tekniklerine ve genel cam terminolojisine Türkçe terimler önermektir. Türkçe karşılıklar verilirken, bazen kullanımda olan kelimeler seçilmiş, bazen tekniğin özelliğine göre ismi değiştirilmiş, Türkçesi olmayan terimler için ise yeni sözcükler teklif edilmiştir. CEREN BAYKAN DANİŞ BAYKAN Ceren Baykan, 1979 da İzmir de doğdu. İlk ve orta öğrenimini İzmir de tamamladı. 1999 da Ege Üniversitesi Bergama Meslek Yüksek Okulu, Restorasyon Konservasyon Bölümü nden; 2004 de İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü nden mezun oldu. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik ve Cam Tasarımı Programı ndaki yüksek lisansını 2010 da tamamladı. 2005-2008 yıllarında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Mimari Restorasyon Programı nda Araştırma Görevlisi; 2009 dan bu yana da Trakya Üniversitesi Edirne Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu Mimari Restorasyon Programı nda Öğretim Görevlisi olarak çalışmaktadır. Halen katılmakta olduğu Nif (Olympos) Dağı Kazısı dışında, Allianoi (1998-2006) ve Edirne Sarayı (2005) kazıları ile çeşitli koruma onarım projelerinde görev almıştır. Daniş Baykan, 1973 te İzmir de doğdu. İlk ve orta öğrenimini İzmir de tamamladı. 1997 de Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü nden mezun oldu. 2002 de İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Ana Bilim Dalında yüksek lisansını ve aynı bölümde 2009 yılında doktorasını Prof. Dr. Elif Tül Tulunay danışmanlığında tamamladı. 2002 den itibaren T.Ü. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Klasik Arkeoloji Ana Bilim Dalı nda görev yapmaktadır. Halen katılmakta olduğu Nif (Olympos) Dağı Kazısı dışında, Allianoi (1995,1999,2000, 2002-2006), Assos (1996-1997) ve Zeugma (1998-1999) kazıları ile çeşitli yüzey araştırmalarında görev almıştır. ESKİÇAĞ DA CAM
CEREN BAYKAN DANİŞ BAYKAN ESKİÇAĞ DA CAM
İçindekiler Önsöz... v 1. Giriş... 1 2. Camın Tarihi... 5 3. Cam Kapların Üretim Teknikleri... 10 3.1. Kalıp Teknikleri... 12 3.1.1. Kalıpta Üretim Teknikleri... 12 3.1.1.1. Masif Dökümü Soğuk İşleme... 13 3.1.1.2. İç Kalıp... 15 3.1.1.3. Kalıba Sıkıştırma... 17 3.1.1.4. Kalıba Basma... 17 3.1.1.5. Kalıba Çökertme... 18 3.1.2. Bezeme Amaçlı Kalıp Teknikleri... 22 3.1.2.1. Mozaik... 22 3.1.2.1.1. Basit... 23 3.1.2.1.2. Bin Çiçekli... 23 3.1.2.1.3. Çizgili... 24 3.1.2.1.4. Desenli Çubuklu... 25 3.1.2.1.5. Şeritli... 25 3.1.2.2. Zıt Renkli Tabaka... 28 3.1.2.3. Kafes... 29 3.1.2.4. Varak Sıkıştırma... 30 3.2. Üfleme Teknikleri... 31 3.2.1. Serbest Üfleme... 32 3.2.2. Kalıba Üfleme... 33 iii
4. Cam Kapların Yüzey Bezeme Teknikleri... 34 4.1. Cam İplik... 34 4.2. Kesme Kazıma... 35 4.3. Boyama... 37 5. Camın Mimaride Kullanımı ve Üretim Teknikleri... 37 5.1. Pencere Camları... 37 5.1.1. Döküm... 38 5.1.2. Göbekli... 39 5.1.3. Silindir... 41 5.1.4. Vitray... 42 5.2. Diğer Örnekler... 43 6. Çeşitli Cam Eşya... 44 Resimlerin Listesi... 53 Kaynaklar... 57
Önsöz Eskiçağ da Cam başlıklı bu çalışma, camın ortaya çıkışından Antik Çağ sonuna dek kullanımına ilişkin üretim ve bezeme tekniklerinin derlendiği bir elkitabıdır. İçeriğinin başlıca amaçlarından biri, birçok cam işleme tekniğinin, farklı isimlerle de olsa, bilinmesine karşın, değişik görüşlerin varlığı nedeniyle anlaşılmasındaki karışıklığı gidermek için teknik tanımı çizim ve antik örneklerle görselleştirmek; bir diğer önemli amacı da, üretim tekniklerine ve genel cam terminolojisine Türkçe terimler önermektir. Türkçe karşılıklar verilirken, bazen kullanımda olan kelimeler seçilmiş, bazen tekniğin özelliğine göre ismi değiştirilmiş, Türkçesi olmayan terimler için ise yeni sözcükler teklif edilmiştir. Bir cam eserin yapım tekniğinin anlaşılması aslında arkeolojik tanım ve tasnifin yanı sıra koruma ve onarım anlamında da büyük önem taşımaktadır; çünkü üretim aşamalarının doğru tespiti, müdahale ve saklama koşullarını doğrudan etkilemektedir. Ulaşılan yerli ve yabancı kaynaklar, gerek isimlendirme, gerekse örnekleme açısından bir birlik oluşturamadığından, antik cam üretiminin anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Bu nedenle, kitapçığımızda üretimdeki her aşama titizlikle incelenerek yeniden araştırılmış, sınıflandırılmış, örnekleriyle ve düzenlenen görsel şemalarıyla okuyucunun değerlendirmesine sunulmuştur. Bu arada görsel şemalar için daha önceki teklifler bazen değiştirilmiş bazen harmanlanmış bazen de yenilenmiştir. Cam denilince her ne kadar ilk v
akla gelen kaplar olsa da, çalışmamızın sonunda cam eşya ile mimaride cam kullanımına da değinilmiştir. Yeni bir bakış açısıyla kaleme aldığımız nâçizane kitapçığımızın okuyucular için açıklayıcı olmasını dileriz. Bu çalışma hakkındaki fikirlerinden dolayı Prof. Dr. Elif Tül Tulunay a, camın kimyası konusundaki bilgilerini bizimle paylaşan Yard. Doç. Dr. İlhan Hasdemir e ve yayın konusunda Yard. Doç. Dr. Meltem Doğan Alpaslan nezdinde Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü ne teşekkür ederiz. Ceren Baykan Daniş Baykan Edirne, 2011 vi