OSMANLI SUDAN İLİŞKİLERİ NİN BAŞLANGICI VE HABEŞ BEYLERBEYİ SÜLEYMAN PAŞA İlhan ZENGİN (*) Osmanlı Sudan İlişkileri nin başlangıcı Mısır ın 1517 de fethinden sonraki döneme rastlamaktadır. Fetihten sonra Mısır ın güney sınırını teşkil eden Nubya ile komşu olundu. Günümüz Sudan ının bir kısmına karşılık gelen bölge aşiretler konfederasyonu şeklinde idare edilen güneydeki Func Sultanlığı nın (Funcistan) kuzey bölgelerinin de bir parçasını içeriyordu. Osmanlı yönetimi konfederasyon halinde örgütlenmiş olan Func Sultanlığı nı meşru bir devlet olarak görmemiş, kontrol altına alınması gereken isyankar aşiretler birliği olarak değerlendirmiştir. Func Sultanlığı, Dongola şehrinin kuzeyinde bulunan Üçüncü Şelale bölgesine kadar idari olarak yayılmıştı. 1 Mısır ın fethinden sonra eyaletin sınır hattı Memluk Devleti nin de yaklaşık sınırlarına tekabül eden Asvan şehrinin güneyine (Birinci Şelale) kadar ulaşmıştı. 2 Daha sonra Özdemir Bey Yemen seferi dönüşünde Hadım Süleyman Paşa nın talimatıyla topladığı bir takım kuvvetler ile birlikte Kuseyr limanından Nil nehrine ulaştı. Buradan temin ettiği tekneler ile nehir boyunca güneye doğru sefere çıktı. Sefer sonucunda ele geçirmiş olduğu İbrim, Derr, Mağrak, Say gibi merkezler ile çevrelerindeki bölgeler Func Sultanlığı nın idaresi altında olmayıp etki alanı içerisindeydi. Bölgenin ele geçirilmesinden sonra sınır, Vadi Halfa ya kadar genişletilmiş oldu (İkinci Şelale bölgesi). 3 Bu suretle İkinci Şelale ile Üçüncü Şelale arasındaki topraklar nispeten Mısır Eyaleti ile Func Sultanlığı arasında tampon bölge konumuna geldi. Bazı yerel kaynaklar 4 bölgenin Yavuz Sultan Selim zamanında Harnek Savaşı ile ele geçtiğini belirtse de bu doğru değildir. 5 Circe ile İbrim arasına Said Vilayeti denilmekteydi. İbrim den Vadi Halfa ya (İkinci Şelale) kadar olan yerler Said Vilayeti nin de bir kısmı üzerinde yaşayan Ömeroğlu Aşiretinin 6 kontrolündeydi. Bölge bu aşiretin reisleri tarafından Osmanlı Devleti adına yönetiliyordu. Mehmed Ali Paşa nın 1821 tarihinde Sudan ı ele geçirmesine kadar fazla bir değişikliğe uğramadan Mısır Eyaleti nin güney sınırı Vadi Halfa olarak devam etti. 7 Mısır ın güney bölgeleri uzun asırlar boyunca Habeşistan olarak isimlendirilmişti. Osmanlı kaynakları da bölgeyi bu şekilde tanımlamıştı. Habeş Eyaleti nin toprakları henüz ele geçirilmemesine rağmen 1555 tarihinde kurulması ile coğrafi olarak eyaletin sınırları da belirlenmiş oldu. Bölgeyi iyi tanıyan Özdemir Bey in şahsi gayretleriyle gündeme gelen Habeş Eyaleti nin kuruluş fikri, Yemen fethi ile Kızıl Deniz in doğu sahillerinin Osmanlı (*) İlhan ZENGİN, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora Öğrencisi. 1 Kim Searcy, The Formation of the Sudanese Mahdist State, Brill, Leiden-Boston, 2011, s.12. 2 Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu nun Güney Siyaseti ve Habeş Eyaleti, TTK, Ankara, 1996, s.1. 3 A.g.e., s.21-22. 4 Bakınız: Naum Şukeyr, Tarihü s-sudan, nakleden Orhonlu, a.g.e., s.22,75. 5 P.M.Holt, Sultan Selim I and the Sudan, Journal of African History, VIII, v.1, 1967, s.19-22. 6 Bölgede önemli bir güce sahip, geniş bir alan üzerinde söz sahibi olan bir aşiret. 7 Aynı sınır hattı modern Mısır-Sudan sınırı olarak devam etmektedir.
idaresine girmesinden sonra Portekizlilerin batı sahillerine nüfuz etmelerini engellenme siyasetinin sonucudur. İktisadi sebepler açısından ise Hindistan baharat ticaretinin Basra körfezinden sonraki en önemli kolu olan Kızıl Deniz ticaretini tamamen ele geçirmekti. Gemi ve kervanların geçtiği bölgelere kayda değer bir ticari canlılığa sebebiyet vermesinin yanında gümrük gelirleri de hazineye önemli bir katkı sağlıyordu. Habeş ve Sudan eskiden beri altın çıkarılıp ihraç edilen bir bölgeydi. Amerika nın keşfinden sonra İspanyol altın ve gümüşünün bol miktarda dünya piyasalarına girmesiyle Osmanlı akçesi değer kaybetmiş, Osmanlı maliyesinde ciddi iktisadi sıkıntılar baş göstermişti. Bu şartlarda Habeş altınından yararlanmak Osmanlı Devleti için elzem bir hal almıştı. Portekizlilerin Müslümanlara karşı tutumu, misyonerlik faaliyetleri ve Hıristiyan Habeş Krallığı nı Müslümanlara karşı desteklemeleri ve Osmanlı yönetiminin Habeş Müslümanları ile Harar Sultanlığı nı desteklemek için bölgeye ilgi duyması Habeş eyaletinin kuruluşunun ana sebeplerindendir. Özdemir Bey serasker olarak Habeşistan fethi ile 1555 yılında görevlendirilmişti. Kendisine yetecek asker ve teçhizatın Mısır dan temini için de yetkilendirilmişti. Yaptığı hazırlıklar sonucu ihtiyaçlarını tam olarak temin edemeden Habeşistan fethi için Nil nehri boyunca hem nehirden hem de karadan Mısır ın güneyine doğru harekete geçti. Eksikliklerin tam olarak tamamlanamayışı, sıcak mevsimde sefere çıkılması, askerin gönülsüzlüğü ve sorun çıkartmaya başlaması, sevkiyattaki sorunlar gibi çeşitli zorluklarla karşılaşıldı. Said vilayetinin güneyinde bulunan Asvan yakınlarındaki Şallal mevkiinden (Birinci Şelale) geri dönmek zorunda kaldı. Yapılan bu sefer (Sudan ın da geniş Habeşistan coğrafi tanımlaması içinde yer alması sebebiyle) kısmen Habeş topraklarına esas itibarıyla Sudan a karşı düzenlenmişti. Bu yol ile nihai hedef olan Habeşistan fethinin gerçekleştirilme ihtimalinin düşük olduğu anlaşılmış, daha organize bir çalışma yapılabilmesi için Özdemir Bey in önerisi ile Habeş eyaleti resmen 5 Temmuz 1555 (15 Şaban 962) tarihinde kurulmuştu. Eyalet merkezi olarak da 10 Nisan 1554 tarihinde sancak olarak teşekkül ettirilerek Mısır a bağlanan Sevakin yapıldı. 8 Eyaletin ihtiyaçları kuruluş öncesi ve sonrasında Yemen eyaleti ve özellikle de Mısır eyaletinden karşılanmaktaydı. Eyaletin ihtiyaçlarının karşılanmasına dair Mısır ve Yemen Beylerbeyilerine yazılmış Mühimme Defterlerinde kayıtlı çeşitli tarihlere ait birçok hüküm bulunmaktadır. 9 Genel itibari ile eyalet ihtiyaçlarını karşılamada kendisine yeterli olmadığından eksikliklerin giderilmesi için zaman içerisinde iktisadi ve idari bir takım düzenlemeler yapılmıştı. Habeş Beylerbeyi Rıdvan Paşa nın gayretleri sonucu 10 İbrim sancağı 26 Temmuz 1573 tarihinde 11 Habeş eyaletine dâhil edilerek eyaletin ihtiyaçlarının karşılanmasında önemli bir konuma geldi. 12 Habeş eyaletine ilk beylerbeyi olarak atanan Özdemir Bey den sonra altıncı beylerbeyi olarak Mustafa Paşa atanmıştı. Belgelere göre 8 Orhonlu, a.g.e., s.37. 9 BOA. MD, 7/198, 580; 10/ 461; 14/ 883, 913; 16/599, 600; 21/ 470; 22/ 351; 24/ 818; 26/ 20, 27, 380, 457. 10 BOA. MD, 2627. 11 Orhonlu, a.g.e., s.113. 12 BOA. MD, 26/27; Orhonlu, 112 113; Bakınız: BOA, MDZ, nu.2, s.10 nakleden Orhonlu; Bakınız: Ruus, KK, nu. 225, s.304, nakleden Orhonlu.
Mısır dan topladığı askerler ile eyalete 1574 tarihinde gitmişti. 13 Dersaadet e yazdığı çeşitli mektuplar ile eyaletin içinde bulunduğu sıkıntıları ve ihtiyaçları bildirmiş, taleplerde bulunmuştu. Bir mektubuna gelen cevaptan anlaşıldığı üzere İbrim sancağı dâhilinde olan Mansura ve Iska (ile Atika) isimli arazilerin Habeş e dâhil edilmesini, bu suretle eyaletin sıkıntılarına özellikle de zahire ihtiyacına çare olacağını bildirmişti. Bununla birlikte İbrim sancağı bu tarihten yaklaşık iki yıl önce Rıdvan Paşa zamanında Habeş e dâhil edilmiş bulunmaktaydı. Belgeden anlaşıldığı üzere zikredilen arazilerin Habeş Eyaleti ne bağlanması için daha önce hüküm çıkmasına rağmen bu gerçekleştirilmemişti. 14 Mustafa Paşa nın bu arazilerin kendisine bağlanması talebine karşı merkezin cevabı önceki hükmün geçerli olduğu ve gerekli düzenlemelerin yapılacağı şeklindedir. 15 Mustafa Paşa 1576 yılında vefat etmişti. 16 Vefat etmesinden sonra yeni beylerbeyi atanmadığı için yaklaşık bir yıl sancakbeyi olan Novalı Mehmed Bey tarafından eyalet vekâleten yönetilmişti. 17 Beylerbeyi olarak atanmadığı için kendisinden belgelerde Habeş muhafazasına memur diye hitap edilmiştir. Habeş eyaletine atanan beylerbeyi ve sancakbeyleri genellikle Mısır dan gönderilmekteydi. Mısır eyaletinin güney kısmındaki Sa id vilayetinin önemli sancaklarından olan Circe nin sancakbeyi olan Süleyman Bey, Habeş beylerbeyi olarak atanmıştı. Ramazan oğullarından Kubad Paşa nın oğlu olan Süleyman Bey görev yerine gitmemiş, acilen görevinin başına gitmesi için de çeşitli uyarılar almıştı. 18 Kendisi Habeş eyaletine beylerbeyi olarak görevlendirilince yerine kardeşi Ahmet Bey Circe sancakbeyi yapıldı. 19 Azledilince kardeşi ile halef-selef durumu devam etmiş kendisi tekrar Circe ye sancakbeyi yapılırken kardeşi Ahmed Bey 25.06.1577 tarihinde Habeş beylerbeyi olarak atanmıştı. 20 Süleyman Bey in atama tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte kaynaklarda verilen 1 Haziran 1577 (14 Rebiü l-evvel 985) tarihi hatalıdır. 21 Verilen tarihin atama değil, azil tarihi olması gerekmektedir. 22 Mühimme Defterlerinde Habeş Beylerbeyi sıfatı ile Süleyman Paşa ya gönderilmiş daha önceki tarihlere ait hükümler bulunmaktadır. 23 Süleyman Bey in görev yerine gitmemesi Dersaadette görevi ihmal olarak değerlendirilmişti. Tayin edildiği eyaletin hali ve sancakbeyi olarak bulunduğu Circe nin durumları göz önüne alındığında görevine başlamamasının veya başlayamamasının altında başka etkenlerin olduğu görülmektedir. Mısır beylerbeyi tarafından merkeze yollanan mektuba gelen cevapta Süleyman Paşa nın Sudan ın fethi noktasında bazı düşüncelerinin olduğu, bunları gerçekleştirmek istediği, ancak merkezin bu durumu kabullenmeyip Mısır beylerbeyinden Süleyman Paşa nın eksiklerini biran önce tamamlayarak eyalet merkezine 13 Orhonlu, a.g.e.,120-121. MDZ, a.g.e., s.10. 14 BOA. MD, 21/ 470; 28/562. 15 Orhonlu, a.g.e., s.202; MDZ, a.g.e., s.10. 16 Orhonlu, a.g.e., s.56. 17 A.g.e., s. 94-95, 104. 18 BOA. MD, 28/ 841; 29/ 258, 420, 431, 453, 517, 518; 30/ 34, 35. 19 BOA. MD, 28/833. 20 Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar İslam Devletleri, C.I, İlaveli Üçüncü Baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005, s.1149. 21 Orhonlu, a.g.e, s.183; Öztuna, a.g.e., s.1149. 22 BOA. MD, 30/ 754. 23 BOA. MD, 28/ 833, 841; 29/ 258, 420, 431, 453, 517, 518, 841; 30/ 34, 35, 36, 37.
ivedilikle yollamasını talep etmiştir. 24 Yukarıda da belirtildiği üzere Habeş eyaletinin kendine özgü durumu vardı. Eyalet, kendi ihtiyaçlarını karşılamakta zorlandığı için özellikle Mısır ve Yemen eyaletlerinden para, silah, asker ve zahire takviyesine ihtiyaç duymakta, hem bölgedeki Müslüman aşiretler hem de Portekizliler tarafından desteklenen Hıristiyan Habeş Krallığı ile mücadele etmek durumundaydı. Yani eyaletin tamamı Darü l Harb halindeydi. Mısır beylerbeyi Hadım Mesih Paşa nın da esas itibari ile Süleyman Paşa yı Sudan fethi için desteklediği ihtimal dâhilindedir. Habeş eyaletinin ağırlıklı yükünü Mısır çekmek zorunda kaldığından Mısır beylerbeyinin bizzat Süleyman Paşa yı Sudan ın fethine yönlendirmek suretiyle üzerindeki yükü atmak istemesi de akla makul gelmektedir. Yukarıda da belirtildiği üzere Habeş eyaletinin nevi şahsına münhasır olan özelliği topraksız olarak teşkil edilmiş olması idi. Eyaletin hedef toprakları Habeşistan olarak adlandırılan geniş coğrafya idi. Mısır eyaleti ve diğer eyaletler ile karasal bir bağlantısı tam olarak yoktu. İdari merkez olan Sevakin e Funcistan ve Habeş Krallığı ndan akınlar olurken denizden de Portekizliler saldırmaktaydı. 25 İçinde bulunduğu durum itibariyle ihtiyaçlarını gideremiyor, Mısır ve Yemen eyaletlerine olan bağımlılığı devam ediyor, hedeflenmiş olan sınırlarına ulaşamıyor, sorunları devam ediyordu. Eyalet, kurulduğu 1555 tarihinden Süleyman Paşa nın atandığı tarihe kadar geçen yaklaşık yirmi yıllık sürede kendi kendine yeterli duruma gelemedi. Süleyman Bey, Circe de sancakbeyi olarak görev yaparken Habeş eyaletinin ihtiyaçlarının karşılanması noktasında kendisine de görev düşmekteydi. Sancakbeyliği döneminde Habeş eyaletinin durumuna vakıf olmuştu. Eyalete beylerbeyi olarak tayin olunca da gecikmiş olan Habeş toprakları fethine vakit geçirmeden Sudan da başladı. Sudan, eyaletin ihtiyaçlarının temini noktasında önem arz eden bir konumdaydı. Bununla birlikte arşivde bulunan ve hangi tarihte yazıldığı tam olarak tespit edilemeyen Mühime Defteri Zeyli nde Funcistan ın kolaylıkla fethedilebileceği, Habeş te beylerbeyi, kadı, defterdar ve askerin bulunduğu yani Osmanlı idari düzeninin tesis edilmiş olduğu, buna karşın Sudan da meşru bir devlet düzeninin bulunmadığı, bölgede altının hala terazi ile tartıldığı yani değişim aracı olarak altının kullanılmasına rağmen henüz bölgede hiçbir sultan adına basılmış sikke olmadığı ve Padişah adına basılmasının ihtiyaç olduğu, Sudan ın (Funcistan) geniş bir bölge olduğu, fethedildikten sonra beş sancaklı bir Beylerbeyilik kurulabileceği, her yıl 60.000 sikke vergi alınabileceği ifade edilmiştir. 26 Süleyman Paşa Sudan ı fethedip Habeş eyaletine dâhil etmek suretiyle eyaletin ihtiyaçlarını karşılamayı tasarlamış olabileceği gibi Habeş eyaletinin kurucusu Özdemir Paşa nın yaptığı gibi yeni bir yer fethetmek suretiyle orada (Sudan) beylerbeyi olmayı da istemiş olabilir. Süleyman Paşa nın görev yaptığı Said vilayeti Mısır eyaletinin güney kısmını oluşturmaktaydı. Buranın önemli sancaklarından biri İbrim, diğeri de Circe idi. Circe nin tarım ve ticaret açısından önemli bir konumu vardı. Bölge tahıl üretim merkezi durumundaydı. Bölgede üretilen tarım ürünleri ile yine bölgede dokunan pamuklu bez, Arap zamkı, iç bölgelerden özellikle Darfur ve Sinnar dan getirilen köleler Circe ye bağlı Kina da 24 BOA. MD, 30/ 34. 25 BOA. MD, 16/ 126. 26 Orhonlu, a.g.e. s.77. Bakınız: TSMA, N.E. 3462, nakleden Orhonlu.
toplanıp kervanlarla Kahire ye veya ihraç edilmek üzere Kuseyr limanına sevk ediliyordu. Kuseyr limanından yüklenen tahıl ve diğer ihtiyaç maddeleri Cidde, Yemen, Kızıl Deniz limanlarının yanısıra Habeş eyaletine de yollanıyordu. Circe sancakbeyi bölgesindeki tarımsal üretimden ve Kina da dönen ticaretten hayli yüklü vergi ile gümrük rüsumu tahsil ediyordu. 27 Said kıtasında oturmuş bir idari sistem, kesintisiz ticari ve zirai faaliyet, sıkıntısız bir yönetim söz konusu idi. Süleyman Paşa nın bu şartlara sahip bir yeri bırakarak yeterli geliri olmayan Habeş eyaletinee gitmek istememiş olması da mümkündür. Habeş eyaletinin merkezi kuruluş yıllarında Sevakindi. Daha sonra iç bölgeler fethedilince merkez Debarva ya (Deberoa) taşındı. Sevakin önemli ve canlı bir ticari limandı. Sudan bölgesi dış dünyaya buradan açılıyordu. İhraç edilen ürünler ile ithal edilen ürünler buradan sevk edilmekteydi. Limandan elde edilen hâsılat önemli bir gelir kapısı durumundaydı. Func bölgesindeki aşiretler buranın gelirini elde etmek için daima mücadele içindeydiler. 28 Memluklulardan sonra Mısır eyaletine geçen liman sürekli bir saldırı altında bulunuyordu. Karadan ve denizden yapılan saldırılara karşı var olan kale küçük ve yetersiz geldiğinden daha büyük bir kale yapılma ihtiyacı hâsıl olmuş ve gerekli olan malzemeler Mısır eyaletinden yollanarak inşaata başlanmıştı. 29 Eyaletin ihtiyaç duyduğu zahirenin temininde sıkıntı süreklilik arz etmekteydi. Zahire ihtiyacı zaman zaman Yemen den gelse de esas itibari ile Mısır ın Said kıtasından temin ediliyordu. 30 Ancak Portekizlilerin Kızıl Deniz deki faaliyetleri, iskeleleri tahrip etmeleri, liman şehirleri ile ticaret gemilerine saldırmaları sonucu zahirenin deniz yolu ile tedarikinde zaman zaman sıkıntılar yaşanıyordu. Tedarik noktasında karşılaşılan bu gibi sıkıntılı dönemlerde zahirenin Sudan daki aşiretlerden temin yoluna da gidilmekteydi. 31 Ancak yukarıda zikredilen belgenin 32 tetkikinden anlaşıldığı üzere mecbur kalındığı için Sudan daki aşiretlerden ( belgede asilerinden yazmakta) zahire alındığı, karşılığında her sene 200 top (kürrec) bez verildiği, bu miktarın hazine için önemli olduğu anlaşılmaktadır. Askerin ihtiyacını karşılayacak kadar zahire karşılığı bölgedeki aşiretlerden her sene mezkûr miktar bez verilmesi, bölgede zahirenin fazla miktarda olduğu, bezin kıymetli bir meta olduğu, beze olan talebin yüksek olduğu ve ticarette değişim aracı olarak kullanıldığı, sikke olmadığı için mübadele usulünün geçerli olduğunu göstermektedir. Eyaletin asker ihtiyacının yanında silah ve cephane ihtiyaçları da tam olarak karşılanamıyordu. Bunların tedarikinde çeşitli yolların olması yanında çeşitli sıkıntılar da mevcuttu. 33 Mısır ve Yemen den tedarik mümkün olmadığı zamanlarda ise Kıbrıs ve Dersaadet ten temin yoluna gidiliyordu. 34 Mesafenin uzaklığı ve ihtiyaçların zamanında karşılanamıyor olması önemli bir sorun olmanın yanında başka sorunlara da sebebiyet 27 A.g.e., s.101. 28 BOA. MD, 26/ 457. 29 BOA. MD, 28/ 564, 565. 30 Orhonlu, a.g.e., s.112. 31 BOA. MD, 26/ 27, 35; 28/ 562, 563. 32 BOA, MDZ, a.g.e., s.10. 33 BOA. MD, 7/ 72, 198, 950; 14/ 913; 16/ 600; 24/ 818; 26/ 20, 457; 28/ 564; 30/ 111, 114. 34 BOA. MD, 14/ 883.
vermekteydi. 35 Sevakin liman ve şehrini korumakla görevli kale muhafızlarının bu tür ihtiyaçlarının zamanında temin edilememesi sebebiyle asker zaman zaman görevini yapamamış, bir keresinde kaleyi terk etmek zorunda kalmıştı. Askerin ulufelerinin ödenmesinde de sıkıntı çekilmekteydi. 36 Asker ve zahire navlun paralarının temini konusu da ayrıca sorun olmaktaydı. 37 Süleyman Bey in ikinci defa eyalete beylerbeyi olarak atanması 30.03.1579 tarihidir. 38 Ancak ikinci defa Habeş beylerbeyi olarak atanmasına rağmen görev yerine yine gitmemiştir. Uyarı mahiyetinde hükümler yazılmış, fakat Beylerbeyilik merkezine giderek görevine başlamamıştır. 39 Sonuç Süleyman Paşa, Sudan toprakları fethedilmeden Habeş eyaletinin gerekli işlevini yerine getiremeyeceğini, kendi kendine yeterli bir duruma gelemeyeceğini, Mısır eyaletine olan bağımlılığından kurtulamayacağını, sorun üreten bir yer olarak kalacağını görmüş, bunun tedbirini almak istemişti. Güneyden Portekiz destekli Habeş Krallığı, Kızıl Deniz tarafından Portekiz donanmasının saldırılarına maruz kalan eyaletin batı tarafını aşiret saldırılarına karşı güvenceye almak için Sudan ın fethine girişti. Sudan ın fethi ile yeni bir eyalet kurmayı, Osmanlı Devleti nin sınırlarını Afrika nın içlerine doğru genişletmeyi, bölgedeki ticaret ve güvenliği yaygınlaştırmayı arzulamış, ancak başarılı olamamıştı. İleriki dönemlerde de durum değişmemiş, eyalet itibardan düşmüş, düşük rütbeli memurlar, yerel kadınlarla evlenmiş görevlilerin çocuklarından oluşan yeni sınıfın idare ettiği veya üst düzey yöneticilerin görev yerine gitmeden yerlerine kendi adamlarını yollayarak vekâlet ile yönettikleri bir yer haline geldi. Özdemir Bey in Said vilayeti dâhilindeki faaliyetleri ile Sevakin i ele geçirmesi dışında Süleyman Paşa nın Sudan da yapmaya çalıştığı ancak sonuç itibari ile başarılı olamadığı teşebbüsler Osmanlı-Sudan ilişkilerinin başlangıcını teşkil etmektedir. 35 BOA. MD, 33/ 48. 36 BOA. MD, 7/ 580; 16/ 599; 33/ 93 37 BOA. MD, 26/380. 38 BOA. MD, 36/ 423 (2 Safer 987). 39 BOA. MD, 36/ 829, 831, 901, 902.
Kaynakça HOLT, P.M., Sultan Selim I and the Sudan, Journal of African History, VIII, v.1, 1967. ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu nun Güney Siyaseti ve Habeş Eyaleti, TTK, Ankara, 1996. ÖZTUNA, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar İslam Devletleri, C.I, İlaveli Üçüncü Baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2005. SEARCY, Kim, The Formation of the Sudanese Mahdist State, Brill, Leiden-Boston, 2011. BOAMD (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühime Defteri) BOAMDZ (Başbakanlık Mühime Defteri Zeyli)