ISTANBUL TicARET ODASı Ülke Etüdleri Dizisi No. 29 istanbul - 983
İSTANBUL TİCARET ODASI ^^"^"^ MACARİSTAN istanbul 983
içindekiler Sayfa ÖNSÖZ L COGRAFi VE DEMOGRAFiK YAPI IL POliTiK SiSTEM.... iii.. GENEL EKONOMiK DURUM A. TARlM B. SANAyi C. YATIRIM, inşaat, ULAŞTıRMA D. 'KREDi POliTiKASı VE PARA BiRiMi E. DIŞ TiCARET. F. GÜMRÜK SiSTEMi LV. TÜRKIYE~MACARisTAN TiCARi ilişkileri V. YARARlı BiLGiLER..... Vi. MACARisTAN'IN DıŞTiCARET KURULUŞLARı. o. o - 2 :3 3 6 9 2 2 3. 7 " 22. 25 a 26
Ö N SÖZ Odamız uzun bir süredir dış ülkelerle ticari <ilişkilerimizi geliştirmek için özellikle ihracatçı üyelerimizin yararlanmaları amacıyla «Ülke Etüdleri Dizisi» kapsamında seri etüdler yapmaktadır. Yüzyıllar boyunca süregelen Türk-Macar -ilişkileri geçtiğimiz günlerde Başbakan Sayın Bülend Ulusu'nun Macaristan'a ziyareti ile kuv vetlenmiş ve pekiştirilmiştir. iki ülke arasındaki ekonomik ve sosyal ilişkilerin gel'jştirilmesine katkıda bulunmak amacıyla hazırlanmış bulunan etüdde Türkıye-Macaristan ticari ilişkileri yanı sıra ihracatçı larımıza gerekli bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Araştırmanınihracatçılarımıza ve diğer ilgililere yararlı olmasını duer, etüdü hazırlayan Dışticaret Araştırma Servisi Raportörlerinden N. Yavuz'a teşekkür ederim. Genel Katip
i. COGRAFi VE DEMOGRAFiK YAPI Merkezı Avrupa'da yeralan Macaristan kuzeyde Çekoslovakya, doğuda Sovyetler Birliği ve Romanya, batıda Avusturya ve güneyde Yugoslavya ile çevrilidir. Yüzölçümü 93.036 km 2 ve nüfusu 0,7 milyon olan Macaristan Avrupa'nın yüzölçümü bakımından 6., nüfus açısından ise 3. ülkesidir. Ülkenin 2 milyon nüfuslu başkenti Budapeşte ile birlikte 96 şehri bulunmaktadır. idari yönden 8 eyaleteayrılan Macaristan'da bölge başkenti olarak ayrılmış beş büyük şehir vardır. Bunlar: Miskale Borsad yönetim bölgesi idari merkezi Debrecen Hadju-bihar» Szeg.ed Csongnad " Pecs Baranya " " " )) " })»» Györ Györ-Sopron "»» ]) ]) Coğrafi yapı bakımından ise ülke 6 bölgeye ayrılmaktadır. Great P!ain, Smail Plain, Sub-Alps, Transdanubian Hill Region, Transdanubian Uplands ve Northern Uplands. Macaristan bir kara ülkesi olmasına karşın, kara iklimi yanı sıra Akdeniz ve Okyanus ikliminden de etkilenmektedir. Yıııık ortalama ısı O C dir. En soğuk ve en sıcak ayları Ocak (- C ile -0 0 C) ve Temmuz (2,6 C) aylarıdır. Ana dil Macarca'dır. (% 98,5). Bunun yanı sıra % 0,4 Almanca, % 0,2 Sıovakca ve % 0,3 Romanca vb. konuşulmaktadır. " Tablo i - Nüfus ve Yüzölçümü Yüzölçümü Toplam Nüfus..960..970 Erkek Kadın Toplam 98 93.036 Icm 2 9.96.044 5.003.65 5;38.448 0.322.099 0.7.000 Kaynak: The Europa Year 800k, 983-2-
Tablo il - Nüfusun Ekonomik Etkinliği (Her yılın Ocak ayı itibariyle 000 kişi) 979 980 98 982 Tarım ve Ormancılık Imalat,. madencilik,. Elektrik ve su inşaat Ticaret Taşımacılık ve haberleşme Hizmetler (Havagazı ve sağlık hizmetleri dahil).029,5.809,2 43,2 485, 408,7 935,3.038,9.74,0 403,6 488, 407,3 96,7.032,7.730,5 392,8 488 399,8 970,7..052,8.697,7 382,5 49,5 394,7 932,7 Toplam 5.08 5.073,6 5.04,5 5.00,9 Kaynak: The Europa Year Book, 983. II. POLiTiK SiSTEM II. Dünya Savaşı sırasında Alman,jstilasına uğrayan Macaristan 945 yılında bağımsızlığına kavuşmuştur. 949 yılında yapılan Anayasa'sı ile Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. Ülke halihazırda, 968 yılındaki ekonomik reformların sonucu, 972 yılında değişikliklere uğrayan, 949 Anayasası ile yönetilmektedir.. Bölgesel esaslara dayanarak her 5 yılda bır 352 üye ii tek bir Ulus~i Meclis oluşturulmaktadır. Meclis 2 üye li Temsilciler Konseyini seçer. Konsey başkanıdevlet başkanı olarak görev yapar. Temsilciler Konseyinin önerisiyle Bakanlar Kurulu Ulusal Meclis tarafından seçilir. Halihazırda Temsilciler Konseyi Başkanı Pal LOSONCZI ve Hükü. met Başkanı da György LAZAR'dır. Varşova pakt! üyesi olan Macaristan aynı zamanda IMF ve Dünya Bankası üyesidir. m.,c3enel EKONOMiK DURUM Macaristan Halk Cumhuriyetinde, ekonomik hayatın oluşmasını genelde mülkiyıet ilişkileri belirlemektedir. Kurtuluşharekatı döneminden sonra üretim araçlarındaki sosyal mülkiyet esas hale gelmiştir. Bir taraftan özel mülkiyet mi ii ii eştirııirken, diğer taraftan küçük boyuttaki üı:eticilex (küçük.sanaatkarlar ve köylüler gibi) kooperatifler etra-... 3-
fında toplanmışlardır. Böylelikle milli gelirin % 98'i ve faal nüfusun % 90' sosyalistsektörde toplarımıştır. Tarımsektöründekooperatifler egemen iken tarımdışı sektörlerde devlet hakim duruma gelmiştir. Diğer sosyalist ülkelerde olduğu gibi Macaristan da sosyalist düzenin kurulması sırasinda ekonominin hedeflerini. boyutlarını sosyoekonomik faaliyete hazırlanan Devlet Planı tayin etmiş ve ekonomik düzen bu plana uygunolarak yürütülüp gerçekleştirilmiştir. 968 yılında başlatılan «Yenİ Ekonomik Mekanizma» devlet plan. laması Jle pazar gelişmesinin karıştırılması şeklinde tanımlanmaktadır. Ekonomi temelde merkezi planlamaya dayanmakla birlikte yeni me kan.izma ile birlikte sanayide bazı ölçülerde desentrallzation (dağılma) sözkonusu olmağa başlanmıştır. Özel sektörün desteklenmes,i benimsenmektedir. Dördüncü Beş Yıllık Plan döneminde (97-975) millig.elir bir önceki 5 yıllık döneme göre % 35, sınai üretim i% 38, tarımsal üretim % 8 artmış, yatırımlar % 40 genişlemiştk. 976-980 planlı döneminde sanayinin.,modernleştirilmesi esas alınmıştır. Ancak hammadde fiyatlarının çok yüksek olması ve ticaretin yeterli olmaması bu planın amaçlarının başarısızlığını getirmiştir. Milli gelir % 20, sınai üretim % 8-9 ve tarımsal üretım ancak '% 3 artış gösterebiimiştir. Altıncı Beş Yıllık Plan döneminde; hayat standartlarının daha yük~ selme$i, milli gelirde % 7,. sınai üretimde % 22 ve tarımsal üretimde % 5'lik bir artış beklenmektedir.
Tablo III - 980 Devlet Bütçesi (milyar forint) (Ekim 980'de $ == 23,4 forint) Gelirler Kurumların ödemeleri (Kooperatifler) 232, Tarım kooperatiflerin!n ödemeleri '0, Kisilerin ödemeleri 0,7 Tü~etici muamele verg:isi 58,7 Sosyal güvenlik katılımları 53,6 Devlet Bütçesi tarafından finanse ıedilen kurum ödemeleri ve diğer gelirler 57,8 TOPLAM 423,0 Harcamalar Yatırım Amaçlı Ekonomik birimlerin desteklenmesi Tüketicİ fiyat sübvansiyonları Sosyal günveniik Sosyal ve sağlık hizmetleri Eğitim ve kültür Kamu düzeni ve yasal güvenlik Idari Diğerleri TOPLAM 69,6 77,9 53,9 77,7 20,9 35, 0,9 6,6 74,9 427,5 Kaynak: Statistical Pocket Book.af Hungary, 98 980 yılında 423 milyar forint gelire kı;ırşın 427,5 milyarforint gl~ derile kapanan Macaristan bütçesi 98 yılında 472.600 milyar forint gelirekarşılık 482,00 milyar forint giderle kapanmıştır. Gelirlerde % 5.6'lık, giderlerde de % B.B'lık hir artış gerçekleşmiştir. Bütçe, tüketimi arttırmakla birlikte hayat standartlarını da yüksel. miştir. Sağlık ve sosyal hizmetlere olan harcamalar % 0.4, kültür ve eğitim harcamaları 'İse % 9.4 artmıştır. 980 yılında 877,6 milyon forint olan gayrisafi milli hasıla. 98'de 204,2 milyon forinfe ulaşmıştır. Aşağıdaki tabloda 980 ve 98 yıl~ larına ait milli hasıla ve milli gelirler gösterilmiştir. -5-
Tablo LV - Milli Hasıla-Milli Gelir (Cari fiyatlarla, 000 milyar forint) (98 yıl sonunda ABD $ 34,46 forint)." 980 98 Gayri safi milli hasıla Cari üretken tüketimi (-) Brüt katma değer (gayri saflyurt içi hasıla) Referans yıldakisabit sermaye tüketimi Net milli hasıla Materyal malların brüt üretimi (Brüt sosya! ürün) Cari materyal girdisi (-) Referans yılda sabit sermaye tüketimi (-) Milli gelir (Net materyal üretimi) ithalat fazlası (+) 877.6 59. 75.8 92.7 625.8 698.8 040.4 77.4 58.0 5.8 204.2 267.0 774.2 97.2 677.0 844.7 32.6 80.7 63.4 0.0 KaynaK: Statistical Pocket 800k of Hungary, 98. (*) IMF, Exchange Arrangements and Restrictions Annuel RepOl't 982. Milli gelirinın % 2'den fazlasını turızmdan karşılayan Macaristan' ın dış gelirlel'iıiin % 45'i 'İhracata dayalıdır. Yeni plan döneminde ihra~ catın arttırılmasına çalışılırken ithalatın daha düşük seviyede tutulma sı amaçlanmaktadır. A. TARIM Macaristan iklim ve doğa koşuııarı itibariyle tarımsal üretime el verişii bir ülkedir. Toplam alanın % 70.9'unu tarım alanları kapsamak. tadır. Ormanlar% 7.4, mera ve otlaklar % 3.8'lik hir alanı kaplamak. tedırlar. Bugün tnilll gelirin % 6-7'sini tarım oluşturmaktadır.. Tabloda dağılım daha detaylı gösterilmiştir.
Tablo V - Toprak Kullanımına Göre Toprak Alanı 975 98 000 hektar % işlenebmr toprak Bahçeler Meyve bahçeleri ve bağlar Otlak ve meralar Tarım Ormanlar Sazlıklar alanları Balı k gölleri Ekili alanlar EkHi olmayan alanlar TOPLAM 4.975.6 52.2 367.3..,.274.8 6.769.9.545.3 34. 23. 8.372.4 930.9 9.303.3 4.687.8 50.4 343. -3.7 286.3 3.0.284.0 3.8 6.60.2 70;9.620.2 7.4 38.4 0.4 25.2 0.3 8.285 89.0.08.7.0 9.303.7. 00.0 Kaynak: Statlstical Pocket 800k of Hungary, 98. Macfiristan'da üretilen' tarım ürünleri ülke ihtiyacını karşıladıktan başka gıda mamulleri ihracatında da öneml-j yer almaktadır. Genel bir değerlendirmeye göre tarım ve gıda maddeleri üretininin % 0'u ihraçolunmakta ve bu miktar Macar,lstan'm tüm ihracatının % 25'lne, sosyalist olmayan ülkeıer~ yapılan ihracatın ise % 35'ine eşit bulunmaktadır. Devlet, tarım sektörünü ve küçük çiftçileri desteklemekte ve teşviketmektedir. Bunun yanı sıra küçük çiftçiden gelir vergisi alrnmamakta ve sanayi Işletmelerinin küçükçapta traktör ve tarım aletleri üretmesi öngörülmektedir.. Ekilen arazinin % 20'sinde ekmeklikbuğday, % -2'sinde pata; tes, meyve ve sebzeler. % 5"inde sınai bitkiler üretiimektedir. Bunun yanı sıra tarım arazisinin % 60' yemliktera ayrılmış olup, buralardan sağlanan ürünler ile yaklaşık 2 milyon sığır cinsi hayvanın, 8 milyon domuzun ve 2 milyon kadar kümes hayvanının beslenmesi sağlanmaktadır. -7-
Tablo Vi - Canlı Hayvan Sayısı (000 Baş) Yıllar Sığır Cinsi Domuz Koyun Kümes hayvanları 980 98 98 945 8330 8300 3090 340 42.74 42.787 Tablo~dan da görüleceği üzel'e Macaristan'ın başlıca tarım urun leri buğday, mısır, arpa, şeker pancarı, patates, sebze, şaraplık taze üzüm ve meyvelerdir. Tablo Vii --:- Tarım Ürünleri Üretim Yapısı (Sahit fiyatlara göre) % 980 98 Tarımsal üretim 52.4 Buğday 9.5 Mısır 0.6 Şeker pancarı.7 Patates 2.2 Sebzeler 4.8 Taze üzüm 5.6 Meyva 4.9. Hayvancılık 47.6 --~-- Sığır 4.4 Domuz 7.2 Kümes hayvanları 2.4 TOPLAM 00.0 5.3 7.2.2 2. 2.6 4.6 4.0 5.0 48.7 4.8 7.6 2.6 00.0 ~-- Kaynak: Statistical Pocket Book of Hungary, 98. Tarım ürünlerinin hektar başına ortalama üretim miktarlarıise şöyledir: -8-
Tablo Viii. _. Ortalama.Üretim (Kg.jHektarl Maddeler 980 98 Buğday 4,760 4,000 Çavdar.900.560 Pirinç.520 2.630 Arpa 3.770 3.40 Yulaf 3.030 2.850 Mısır 5.320 5.860 Şeker pancarı 37.640 38.560 Ayçiçeği.660 2.060 Patates 4.960 8.520 Yonca 5.920 5.280 Saman (red c!orer-kızıl yonca) 3.950 3.360 Yemlik dan 20.070 20.430 Mera ve otlak samanı.680.550 Tablo ix - Gübre Üretimi (000 ton) 970 980 98 Azotlu gübreler 39 537 547 Fosforlu gübreler 27 390 39 Potash gübreler 229 472 487 TOPLAM 837 399 425 Tarım alanı başına (kg/hektar) gübre tüketimi 22 2 26 Kaynak: Statistical Pocket Baak of Hungary, 98. Kaynak: Statistical Pocket Boak of Hungary, 98. --------- -------------- Milli gelirde önemli bir yere sahip o[an tarımın etkinliğinin arttı, rılmasına çalışılmaktadır. Bu nedenle hitki kültüvasyonu ve hayvan besiciliğine büyük ağırlık verilmektedir. Bu da daha fazla gübre kullanımını, zirai ilaç, makine ve proteinu yem talebini getirmektedir B. SANAYi Macaristan sanayiinde en önemli nokta kalitedir. 98 yılı sonu Itibariyle devlet sanayiinde 75. koopeı-atif sanayiinde 665 ve toplam -9-
olarak sosyalist sanayiinde 380 kuruluş bulunmaktadır. Tablo X'da sanayiile ilgili bilgiler verıımiştir. Tablo X - 'Temel Sanayi Verileri, 98 Devlet Kooperatif Sosyalist Sanayi Sanayi. Sanayi Yıl sonundaki kuruluş sayısı Yılbaşındaki sınai tesis sayısı Cari fiyatlarla gayrj safi üretim [milyar forint) Çalışan işçi sayısı [000 kişi) Kişi başına ortalama ücret (forint) 75 4992 94. 36.2 434 665 4005 57.9 27.9 3487 380 8997 999.0 579. 4245 Kaynak: Statistical Pocket Book of Hungary, 98. -------- Aşağıdaki tablolarda ise sektörlere göre sosyalist endüstrinin yapısı ve temel mall.arın (sermaye ve tüketim malları) üretimleri verilmiştir. Tablo Xi - Sektörlere Göre Sosyalist Endüstrinin Yapısı (%) 980 fiyat- Çalışan ları ile kişi sa brüt üretim yısı 975 98 975 98 Madencilik 7. 6.0 7.2 7.2 Elektrik enerjisi sanayi 3.8 4.3 2.2 2.2 Metalurji.2 9.9 6.0 5.9 Mühendislik 23.0 23.4 3.6 32.0 inşaat malz. san. 3.2 3.2 4.8 4.8 Kimya sanayi 7.0 9.2 6.8 7.0 Hafif sanayi 4.8 4.0 26.4 25.2 Çeşitli sanayi/er.3.4 3.6 3.4 Gıda sanayi hariç sanayi 8.4 8.4 88.6 87.7 Gıda sanayi 8.6 8.6 L4 2.3 TOPLAM 00.0 00.0. 00.0 00.0 Sabit üretken kıymetlerin brüt değeri 975 98 9.0 8.3 5.2 4.6 0.8 9:9 7.6 8.5 6.9 6.9. 5.9 5:8 2.2.8.. 88.7 86.9.3 3. 00.0 00.0 Kaynak: Statistical Pocket Book of Hungary, 98. -- 0-
Tablo XII - Temel MaHarın Üretimi Madde 979 980 98 982 (Ilk 4 ay) Kömür (000.ton) 25.659 25.70 25.942 2.523 Hektrlk enerjisi (milyon kwh} 24.54 23.874 24.207 2.483 Doğal gaz (milyon ms) 6.52 6.42 5.997 3.452 Baksit (000 ton) 2.976 2.950 2.94.26 Pikdemir,. 2.369 2;24 2.93.7 Çelik " 3.908 3.764 3.645.898 Çimento» 4.857 4.660 4.635 2.04 Otobüs (adet) 3.386 2.406.097 5.757 Gübre (000 ton).043.046.2 58 Sentetik mad.» 294 328 32 57 Etilen» 266 276 262 22 Propilen» 3 33 38 66 Yanmış tuğla (milyon adet).96 -.946.97 866 Yer karasu (m 3 ) 250.804 268.437 240.559 38.76' Radyo (000 adet) Televizyon» Elektrik ampülü (milyon) F0resan tüpleri (000) 257 42 27 47 80 424 75 56 Çamaşır makinası (adet) Kurutma makinası (adet) Buzdolabı Pamuklu mamül (000 m 2 ) Yünlü mamü[ (000 m 2 ) Ayakkabı (000 çift) Kemikli et (ton) Tereyağ (ton) Şeker (ton) Bira(iODO It) 367 405 48 23 6.727 4.058 4.560 8.876 28.85 232.597 256.3 32.387 94.840 9.997 80.00 74.020 458.587 499.36 504.64 220.646 348.988 332.22 39.557 6.569 40.985 42.709 44.473 2.928 44.883 43.225 43.366 23.57 59.572 607.953 595.493 287.596 29.90 3.57 32.30 6.044 -, 497.566 467.63 490.068 25.263 74.24 784.092 793.078 397.272 Kaynak: Economic BuIletin of National Economy, May 982. Yeni planlı dönemde, en fazla artışların; kimya sanayı, makina ve techizat, otobüs üretimi, elektrikli aletler, yarı iletkenler, ışık kay nakları, elektran valfleri, büro malzemeleri, -Inşaat sektörü, kamyon, traktör lastiği, PVC, tıbbi ve zirai mücadele ilaçları, çimento, tuğla ile cam ve porselen ev :eşyaları üretiminde olması beklenmektedir. - -
Planın temel hedeflerinden biri, iç pazarın doyurulması yanı sıra ihracata da ağırlık verilmesidır. C. VATIRIM. inşaat. ULAŞTıRMA Macaristan'da milli gelirin büyük kısmını sabit sermayeler, tamamlanmamış maddi yatırımlar ve stoklar gibi toplulaşmış maddi araçlar oluşturmaktadır. Bu planlı dönemde mevcut yatırımların hızlarının arttırılması ve inşaat kalitesinin yükseltilmesine önem verilmektedir. Yeni yatırımlara başlanması yerine önceki yatırımların bitirilmesi amaçlanmaktadır. Bunun yanı sıra ithalatı sınırlayıcı. ve ihracata dönük yatırımların genişlemesi teşvik edilmektedir. Üretim artışı, hayat düzeyinin yükselmesi ve uluslararası ilişkilerin gelişmesi Macaristan'da ulaşım ve telekominikasyonun gelişmesinde etkin.olmuştur. Macaristan'da demiryolu ve karayolu taşımacılığının yanı sıra su taşımacılığı da oldukça gelişmiştir. Tablo XIII - Mal Taşımacılığının % Dağılımı (98) Ağırlık Navlun Ton-Km. Demiryolu taşımacılığı 33.4 54.3 Karayolu» 6. 4.5 Suyolu». 9.2 Havayolu» 0.0 0. Boru hattı» 4.4 8.9 Kaynak: Statistical Packet Boak of Hungary, 98. D. KREDi POLiTiKASı VE PARA BiRiMi Macaristan'daki bankacılık sisteminde, krediler, esas olarak yatırım malları üretiminin finansmanın'a tahsisedilmiştir. Özellikle döviz getiren sanayi dalları ile ithal ikamesine yönelik sanayiye kredi verilmektedir. Dünya pazarlarında rekabet edebilecek ürünlerin kapasitelerinin artırılmasına tahsis edilen krediler dış ticaretin gelişmesine yardımcı olmuştur. Macaristan ayrıca gelişmekte olan ülkelere dekredi vermektedir. -2 -
Para birimi torint olup,00 torint = alış 3.864,09 ABD $'sve satış 3.87,83 ABD $' (26 Ekim 982 tarihi itibariyle) dır. Halihazırda torint paf'itesinin iki resmi döviz kuru karşılığı vardır. Bunlardan birisi ticari diğeri ise ticari olmayan döviz kurudur. İki kur arasındaki fark % 40 dolaylarında olup, farkın düşürülmesi amaçlanınaktadır; E. DIŞTiCARET 44 ülke Ile ticari ilişkilerini sürdüren Macaristan Halk Cumhuriyetrnde dış ticaret devlet tekehndedir. Bunun sonucu olarak devletin uyması gereken 3 esas vardır: Devletin Uluslararası dış ticaret ilişkilerini geliştirmesi. faaliyetleri idare.ve kontrol etmesi ve dış başarılması için gerekli uluslararası organizasyonlara katılmasıdır. ticaretin Devlet dış ticaretini kuruluş bünyesini kendisinin saptadığı kısmen ihtisaslaşmış şirketler veya ekonominin icabı olarak ıkurulmuş bazı bi rimlerle gerçekleştirmektedir. Doğrudan doğruya devlet tarafından yü. rütülen ve kontrol edilen dış ticaret faaliyetleri ile ilgili kurum Dış Ticaret Bakanlığı'dır. Macaristan dış ticaret dengesi incelendiğinde 980 yılı için ihracatta % O.9'luk bir artış, ithalatta ise %.3'lük bir azalma olduğu görülmüştür. 979 yılında ihracat miktarı ithalatın % 9 'ini karşılarken, bu rakam 980 yılında % 5S'ini sosyalist ülkelere, /3'ünü gelişmiş Macaristan ihracatının % 94'e çıkmıştır. ülkelere, (konvertible döviz ile özellikle Avusturya,!Fransa, İsviçre ve IFinlandiya), /0'unu da gelişmekte olan ülkelere yapmıştır. Ülkenin sosyalist ülkelere yaptığı ihracatta % 7'lik ve bu ülkelerden yaptığı ithalatta ise i% 9'luk bir artış olmuştur. Macaristan bu ülkelere daha ziyade mal değiş tokuşu yaparken; diğer ülkelerle serbest döviz karşılığıithalat ve ihracat yapmaktadır. Macaristan <İthalatının yarıdan fazlasını sosyalist ülkelerden. % 40'- nı gelişmiş ülkelerden (özellikle ABD, Japonya; İngiltere v.e Batı Almanya) v,e % 7'lik kısmını da gelişmekte olan ülkelerden karşılamaktadır. -3 -
Tablo XIV...:. ithalat ve ihracatın Döviz Gruplarına Göre Dağılımı (982'de ABD $ = 38,57 forint) Yıllar Ruble sahası Ruble sahası dışı ülkeler Toplam ithalat (Milyon forint) 978 35.070,8 60.74,4 295.785,2 979 43.048,2 60.975, 304.023,3 980 35.255,5 59.39,3 294.574'8 98 4.970,. 65.947,0 307.97, 982 ı-vı 7.23,5 72.394,5 43.58,0 Ihracat (Milyon forint) 978 20.973,5 24.875,4 245.848,9 979 30.85,0 57.42,2 288.263,2 980 20.924,5 66.075,0 286.999,5 98 3.724,8 74.466,8 306.9,6 982 ı-vı 62.33,0 77.230, 39.363, Kaynak: Economic Buııetin of the National Economy, May 982. -4-
Tablo XV - ithalat ve İhracatın Mal Gruplarına Göre Dağılımı (%) Makinalar, Taşı- Gıda mad- Hammad- ma araç- Sanayi deleri ma~ de, Yarı,ları vd. orjinli teryalleri Fuelve mamul sanayi tüketim canlı Yıllar enerji madde çal!an malları hayvan Toplam ithalat 978 2.6 48. 22. 8.4 8.8 00.0 979 4.8 46.8 22.0 8.2 8.2 00.0 980 4.8 49.2 9.3 8.3 8.4 00.0 98 5. 49.0 7.6 9.2 9. 00.0 982 (-VI) 7.9 49.3 7. 8.7 7.0 00.0 IHRACAT 978 3.0 29.6 27.5 8.3 2.6 00.0 979 3.8 3. 27.6 6.6 20.9 00.0 980 4. 3.2 26.2 6. 22.4 00.0 98 4. 29.5 25.3 5.9 25.2 00.0 982 (ı-vi) 4.3 27.8 27.3 Ş.2 25.4 00.0 Kaynak: Economic Bulletinof the National Economy, May 982. Firmalar kendi sürekli üretimleri veya yatırımları için gerekh olan malları ithal etmekte serbesttirler. BunuFl için ithalatçı Hsansına sahip olmaları ve döviz alabilecek farintleri olması yeterlidir. Genel kural olarak ticari döviz alımında bir kısıtlama yoktur, kısıtlamalar sadece sınırlı sayıdaki ve özellikle tüketim malları ile ii g,jlidir. Eğer ithalat sosyalist olmayan bir ülkeden yapılacaksa, ödemelerde,iki tür süreç sözkonusudur: - ithal edilen malın ödemesinde herhangi bir banka teminatı sözkonusu değilse, forinfin karşı değeri yurtiçi veya sosyalist ülkelerden yapılan ithalatta yapılan ödemelerdeki gibi olur. - Ödemeler banka teminatı gerektiriyorsa (kredi mektubu, banka garantisi gibi) banka teminat ile birl'ikte forinfin döviz değerini de bloke eder. -5 -
Tablo XVi - Macaristan'ın MaIlar itibariyle ithalatı {99) 000.ton Taze et Konserve et Taze meyve Taze sebze Tereyağ Margerin Peynir vb. Yumurta Şeker Bal Kahve çay Şarap (000 HL) 7 3 00 2 7 2 73 2 35 2 236 784 Bira» işlenrnemiş tütün ve ürünleri {m.$) 8 Sigara 000 Ağaç vb. 47 Lastik5 Tekstil fibre 92 Pamuk 67 Gübre Petrol ve ürünleri Doğa! ve işlenmiş gaz Çamaşır makinası Buzdolabı Teyp Siyah beyaz televizyon Radyo Kara yolu araçları Mobilya Seyahat çantaları vb. Elbise. Ayakkabı Saat. oyuncak vb. Tıbbi müstahzar Sabun temizlik maddeleri ve kozmetik Plastik 0 59 22 (000) adet 76 44 75 60 34 Milyon mı 579 25 20 85 2 99 94 25 28 Kaynak: European Marketing Dataand Statistics, 982.
Macaristan 979 yılında 288.263,2 ve 980 yılında 286.995,5, 98 'de 306.9,6 ve 982 (ilk 4.ay) 39.363, milyon forint olarak gerçekleşen 979 yılında 304.023, 980 yılında 294.575, 98'de 307.97 ve 982 (ilk 4 ay) de 43.58 milyon farint olarak başlıca Sovyetler Birliği, canlı hayvan, et ve ürünleri, sebze. meyve, tarımsal ürün ve mamulle~ rı, içki, tütün,,kimyasal ürünler, ilaç ve parfümeri,çeşith mineraller, tekstil ürünleri, makinalar ve ulaşım ekipmanları, elektrlkli makina ve aletler,petrol ve petrol ürünleri, demır çelik, vb. ihracatını esas olarak Sovyetler Birliği, Federal Almanya, Demokratik Almanya, Çekoslavakya, Avusturya, İtalya, Polanya, Yugoslavya, Fransa, isvlçre, iran'a yapmaktadır. Federal Almanya, Demokratik Almanya, Avusturya, Polanya, ıtalya, Çekoslovakya, isviçre ve ABD 'den yaptığı Ithalatını çay, kahve, kakao, baharat, hayvan yemi, ham maddeler, kömür,briket, petrol ve petrol' ürünleri, kimyasal maddeler, suni reçine ve plastik maddeler, kağıt, tesktil ürünleri, demir çelik ve çeşitli metaller, makinalar, özellikle sanayi makinaları ve çeşitli ulaşım araçları vb. oluşturmaktadır. Genel ihracatıiçinde makina ve taşıma araçları ihracatı % 30, gıda ve tarım maddeleri ihracatı '% 25 paya sahiptir. Macaristan'ın özellikle son yıllarda et ve kesilmiş kümes hayvanları ihracatı (özellikle Arap ülkeierine) büyük artış göstermiştir. F. GÜMRÜK SiSTEMi Ocak 963 yılında Macaristan'da yeni gümrük sistemi yürürlüğe girmiştir. Bu sistem ile vergilerin onları ödemeye gerçekten yükümlü olan kişııer tarafından ödenmesi amaçlanmıştır. Böylece güm~ rük vergneri fiyat yükseltjei etkilerini ithalatçılar, kuııananlar veya tü w ketenler üzerinde gösterecektir.. Macaristan'a yurt dışından giren bütün mallar iç ticaret için mal gümrükten çekilene kadar gümrüğe tabi mallar olarak kabul edilmektedir. Bu mallar gümrük vergisi ödenene kadarihtiyati haciz altındadır. Gümrük bürosunca doğrudan kontrolda tutulmayan gümrüğe tabi malların vergi ve muamele üer,etinden muaf tutulduğuna dair senet güvenliği gerekmektedir. Bu senet dışındagüvenlik Macaristan devlet kurumları, kooperatifler. hükümet büroları vb. ce sağlanmaktadır. -7 -
Macaristan!da yürürlükte 3 tarife vardır:. Yolculara ait,eşyalar için yolcu tarifeleri. 2. Hediyelikeşya 'için hediye tarifeleri. 3. ithal edilen gümrüğe tabi ticari mallar için ticari ~(!!T!rük tarifeleri. Ticari gümrük tarifeleri 3 sütundan oluşmaktadır. ı. sütun: Avrupa ülkesi olmayan gelişmekte olan ülkeler menşeii mallar için otonam oranlar. II. sütun: En çok kayırılan ülke anlaşması olan ülkeler uygulanan oranlar. iii. sütun: Tercihli veya en çok kayırılan ülke anlaşması olmayan mallara uygulanan oranlar. a. Gümrüğe Tabi Malların Menşei, Menşe Sertifikası: Macaristan'da malların menşei ya üretildikleri ülke ya da esas işlemin (essential processing) yapıldığı ülke esasına göre tesbıt edilir. En çok kayırılan ülke menşeli ve iç ticaret Için ithal edilen 50.000 forintten daha yüksek değerdeki mallar beyan edilmelidir. Bunun için menşe şehadetnamesi, çalışma sertifikası (menşei gösteren) veya sağ/ık (phytosanitary) belgesi 'istenmektedir. Kayıtlı ticari marka/ı mallar için sunucunun beyan ettiği dökümanlar ve menşe göstermesi yeterli kabul edilmektedir. Preferans anlaşmalr gelişmekte olan ülkelerden doğrudan ithal edilen mallarda A Tipi menşe sertifikası gerekmektedir. Ticari gümrük tarifarefınde ii. sütunda yer alan oranların uygufandığı maflarda menşe belirten belgeye gerek yoktur.. Her yıl belli özel amaçlar için küçük sayıdaki bazı mallar özel kurallarla vergiye tabi olmadan ithal edilebmrler. Bu mallarda değer veya 'miktar kısıtlanması yoktur. Belirlenen gümrük kotaları değer veya miktar için sabittir. Ticari anlaşmalardaki zorunlu kafalarda yer almayan ithalat uygulamalarında malın değerinin % 2'slnın önceden ödenmesi şarttır. Gümrüğe tabi malların gümrükten çekilmesinde mallar için beyan formu doldurulmalıdır. Vergiye tabi' mal ithal edildiğinde ve iç ticaret için gümrükten çekileceğinde mal beyanı He birlikte faturanın da 'ibraz edilmesi gereklidir. '- 3-
Gümrüklerde aşağıdaki bilgileri içeren faturalar kabul edilir: - Sunucunun isim ve adresi, ~ Fatura no. ve tarih,, - Macar dış ticaret firmasının Ismi,.,..- ithalat kontrat no.; - Malların cins ve miktarı, - GGN'ye göre gümrük tarife no., - Menşe ülke, --:- Satış fiyatı, GıF fiyat, Macar sınırına kadar olan nakliye tutarı. Kayıtlı olduğu gümrük btirosundan çekileıneyen gümrüğe tabi mal lar sınır gümrük ofisine nakledilebilirler. Nakliye için malların yazılı beyanı gereklidir. Gümrükten çekilmeyen gümrüğe tabi maııar sadece antrepolarda. gümrük bürolarının depolarında, ambarlarda, yükleme depolarında veya resmi müsadeli özel depolarda veya emanet bürolarında,depolanabilir. Gümrükten malı çekmek için, görevli gümrük bürosuna yazılı mal beyanı ile başvurulur. Bu; girişte. sınırda ve yurt içinde gereklidir. Gümrük memurları çekilen malı kontrol etmek zorundadırlar. Gümrükten malı kişisel ve firma adına çekecek kişi gümrük vergisi ödemekle yükümlüdür. Gümrük vergisi, malın gümrük değerine göre belirlenir. Bir malın gümrük değerı, gümrük vergisi konulması esnasında alıcı ve satıcı arasında belirlenen malın fiyatıdır. GUrrirük vergisi, iç ticaretiçin malların çekiminde gümrük bürosu tarafından konur ve vergiyi ödemekle yukümlü kişiye miktarı bildirilir. Gümrük vergisinın ödemesi, beyan edildiği gün yapıhnalıdır. Dışticaret kuruluşları para havalesi ile vergileri öderler. Vergi Ile birlikte gümrük bürosu gümrük değerinin %.oranında muamele ücreti ahr. Zorunlu şartlarda, tamir. 'işleme vb. nedenlerle gümrüğe tabii mallar gürmük vergilerinden muaf olarak geçici kabul yolu ile ithal edi Jebilirler,. Geçici kabul yolu aşağıdakilere' uygulanmaktadır. aı. Gümrüğe tabi mallar uluslararası anlaşmalar temelinde geçici olarak ithal edilebilirler. (ATA anlaşması vb.) b) Gösteri veyafuarlarda sergilenrnek veya test edilmek amacıy la geç,ici olarak ithal e.dilen mallar. t) 'Tamir'at; bitirme, değişim, test veya kontrol içingeçici olarak ithal edilen mallar, - HL-
Geçici kabul yolu aşağıdakitere uygulanır: a) Ticari karakteri olmayan gümrüğe tabi mallar ve geçici kullanım içinödeme yapılmadan nhaledilen mallar. b) Tesisler için gerekli aletler, makinalar, gümrüğe tabi malın bitiş işlemi için gereken örnekler, modeller, vb. Gümrük veriglerinden muaf mallar: - Uluslararası anlaşmalarla kabul edilen vergiden muaf mallar, - Ülkeden geçen yabancı marıar (geçiş malları) - Umulmadık nedenlerle yurt dışına çıkarılan ve daha sonra de ğişmeden yurda getirilen maııar (dönüş malları) - Zorunluluk karşısında dışarı çıkarılan ve daha sonra değişmeden getirilen mallar - Develope mikro veya dlaposltif filmler, dökümanlar, örnekler, fiyat listeleri, kata!oglar ve ticari amaçlı broşürler. - Yabancı alıcı veya temsilcinin gönderdiği ihraç malında kullanılacak bağlama v,e paketleme materyarıeri. - Yabancı araçlar ülke içinde kaza geçirdiklerinde lazım olan yedek parçalar. Macaristan'da sadece bir tane Ulusa! ve Serbest Sape! Liman böl gesinde serbest bölge vardır. b. Mal Sevkıyatı ile ilgili Dökümanlar: Macaristan'a ihracat yapacak firmaların, Uluslararası ticarette kullanılan dökümanları kuııanmaları gerekmektedir. Yapılan anlaşmaya göre istenilen dökümanlar (örneğin teklifler, te~ yit formlan, proforma fatura ve hatta kontratın kendisi gibi) malın spesifik karakterine veya durumuna göre değişebilir. ECE formları tercih edilmekle birlikte yabancı firmanın telgrafı, ticari mektup formları kabul edilebilir. Bu dökümanlarda gösterilen bilgiler Macar itha/atçısının önceki belgelerine göre belirlenmelidir. Bu nedenle, teklifin yapılabilmesi için öncelilde istek, sipariş teyidi veya sipariş kontratı ol malıdır. Eğer kontratta şart koşulduysa, yabancı sunucu malın sevkiyata hazır oıdu~unıı telgraf, mektup vh. ile alıcıya önceden bildirmek zo~ rundadır. ilgili bilgiler daha önce yapılan kontratta veya siparişte be- -20-
Hrlenmiş olup, 'bunlar; - Kontrat no., - Sunucunun isim ve adresi, - Malın gönderildiği kişin'in adresi, - Teslim yeri. - Navlun. - Tarlfe no. vb. dir. Yabancı ihracatçı demiryolu. karayolu, havayolu, TIR veya posta olan nakliye için gereken belgeleri kontrattaki v-eya si~ esasa göre yerine getirir. yolu esasında parişteki ise; ithalatçının malı çekmesi için gereken nakliye ne ilgili belgeler - Demiryolu taşımacılığında; her vagon için genel yük cinsi, - Gemi.taşımacılığında; toplam yük birimleri, ağırlık ve -genel yük cinsi, - Uçak kargolarında; yüklerin etiketleri. numaraları ve toplam sayıları, - TIR nakliyesinde (lorry); TIR anlaşmasının şart koştuğu bilgiler, - Posta gönderilerinde; 2000 forinti aşan değerlerde malın değeri ile ilgili bilgiler. Sevkiyatla ilgili olarak ticari fatura, paket listesi, gümrük faturası, menşe şehadetnamasi, sağlık belgesi, vb. belgeler gerekmektedir. -- 2 -
ıv. TÜRKIYE-MACARisTAN TicARi ilişkileri Macaristan'ın genelithalatı ~çinde % 0.7 ve genelihracatı içinde %. 'lik bir paya sahip olan Türkiye, Macaristan ile ticari mşkilerini 974 yılına kadar 2 Mayıs 949 yılında imzalanan kliring sistemine dayalı anlaşma esasına göre yürütmüştür. 974 yılında imzala\lan yeni anlaşmayla bu sistem bırakılarak serbest döviz esasına geçilmiştir. i'mzalanan anlaşma ve bunu takip eden protokollerle her iki ülke de ihracatlarını arttırmayı ve karşılıklı işbirliğini geliştirmeyi istediklerini belirtmişlerdir. Halen yürürlükte bulunan ihracat YönetmeliğFne ekli ihracatın tescije tabi olduğu ülkeler listesinde daha önce bulunan Macaristan, bu ülke ile olan ticaretimizin.8.982 tarihinden itibaren serbest döviz esasına dayalı olarak yürütülmeye başlanması nedeniyle sözkonusu listeden çıkarılmıştır. iki ülke arasındaki mevcut ekonomikişbirliği sahaları şunlardır: Perlit sanayi, Çatalağız Termik Santralının ka.zan imalatı, Kangal Termik Santralının i ve II. ünitelerinin kazan imalatı ile Allağa Kombine Çevrim Gaz-Buhar Santralı için bazı malzeme ve techizat imali. 978, 979, 980, 98 ve 982 yıllarında Macaristaıi'la olim ticari iişkilerimizi şöyle özetliyebilirz. Tablo XVii Dışticaret Dengesi Yıllar Ithalat ihracat Dışticaret 000 ABD $ 978 29.446 42.70 + 2.724 979.54.557 5.999-39.55B 980 58.789 4.23-7.666 98 52.09 5.66-45.289 982 (8 ay) 3.044 8.33 + 5;269. Türkiye Macaristan'dan kimyevi ve tıbbi müstahsallar, gübreler, fotoğraf ve sinema malzemeleri. sun'ı plastik maddeleri vb:, dökme, demir, çelik, alüminyum, kazanlar, makinalar, vd.;' elektrikli makina ve cihazlar vb. ithal etmekte, buan karşılık nohut, limon, mercimek, tütüh,, pamuk, boratlar, pamuk ipliği ve tütün ihraç,etmektedir.