ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2012-10 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
/ Antalya, Kaleiçi 148 Ada 3-4-31 Parsellere Ait Sondaj Kazısı Sounding Excavations at Lots 3, 4, and 31 of Insula 148 in Kaleiçi, Antalya Mustafa DEMİREL Çaylan ULUTAŞ Ferhan BÜYÜKYÖRÜK Antalya, Kaleiçi Kentsel ve III. Derece Arkeolojik Sit alanı içerisinde bulunan 148 ada 3, 4 ve 31 parsellerde (Plan 1) sahiplerinin yapılanma taleplerine dayalı başvurusu üzerine 31 Ocak 17 Haziran 2011 tarihleri arasında aralarla tarafımızca bir sondaj kazısı gerçekleştirilmiştir. 3 Parsel Uzunçarşı Sokağı nın üzerinde yer alan 3 parselde genel bir temizlik sonrası, 2x2,5 m. ölçülerinde üç adet sondaj çukuru açılmıştır. Parselin güneybatısında yer alan komşu okul binası ile bir sınır oluşturan duvarın kenarında eş zamanlı olarak yürütülen çalışmalarda, seramik ve buluntu içermeyen yoğun bir dolgu tabakasından sonra, 3 m. derinlikte bir taş sırasının belirlenmesi üzerine kazı ağırlıklı olarak 1. sondajda sürdürülmüştür. Çalışmalar ilerledikçe taş yüzeylerinin düzgün bir şekilde devam ettiği anlaşıldığında, 1. ve 2. sondaj çukuru birleştirilmiş ve burada düzgün kesme taşlardan oluşan bir duvar, bu duvara bağlı kilit taşı kaybolmuş korniş bezemeli karşılıklı iki kemer parçası ve doğu kenarında karşılıklı iki konsoldan oluşan bir mimari ortaya çıkarılmıştır (Res. 1). Kemerler arasındaki açıklığın sonradan düzgün olmayan taşlarla kapatıldığı anlaşılmaktadır. Yine kemerlerin yan taraflarında karşılıklı simetrik olacak şekilde altı yuvarlak, üstü yamuk köşeli kesite sahip iki silme vardır ve bu silmeler düzgün içbükey bir form yaparak alttaki duvar sırasına bağlanmaktadır. İç duvarlardaki özenli işçilik dışarda görülmemektedir. Yapının bir köşe oluşturan kuzey dış duvarı kenarında bir sondaj açılarak duvar yapısı ortaya çıkarılmış ve düzgün olmayan bloklardan örüldüğü anlaşılmıştır. Alanın kuzeyinde kalan diğer bölümlerde yüzeye dağılmış bloklar dışında hiçbir mimari elemana rastlanmamıştır. Sounding excavations were carried out intermittently from 31 January - 17 June 2011 at Insula 148, Lots 3, 4 and 31 (Plan 1) within the urban preservation area of Kaleiçi. When the owners applied for construction permission to develop the parcel, it was classified as a third degree site. Lot 3 Following a general cleaning, three sounding trenches of 2x2.5 m. were dug at Lot 3 located in Uzunçarşı Street. Work was conducted simultaneously along the wall that separated the school to the southwest. After a thick deposit containing no pottery but only a row of stones was found at a depth of 3 m., the focus of the excavation shifted to the first sounding. As work progressed, it was seen that stones extended regularly, so the first two soundings were united. Architectural elements comprising a wall of cut stone blocks and two voussoirs with cornice as well as two consoles facing each other at the eastern end were uncovered (Fig. 1). The opening under the voussoirs had been later blocked with irregular stones, and the keystones were missing. On the sides of the arches mouldings with a profile round at the bottom and trapezoidal on top were observed. They joined, in a concave fashion, the course of the wall under them. The careful workmanship observed on the interior was not seen on the exterior. A sounding was dug along the north outer wall, which made a corner, thus exposing the wall built with irregular blocks. No architectural elements other than blocks scattered around the other parts of the north section were seen. 218
Res. 1 3 Parsel Fig. 1 Lot 3 Lot 4 Plan 1 Kaleiçi Kentsel ve Arkeolojik Sit Alanında parsellerin yeri Plan 1 Map of Kaleiçi showing the lots with archaeological and urban protection sites 4 Parsel 4 parsel üzerinde yer alan ve yine aynı şahsa ait bir bölümde 2010 yılında sondaj kazısı yapılmış, herhangi kalıntıya rastlanmadığından inşaat izni verilmişti. Bu kez, 3 parselde ortaya çıkan anıtsal yapının 4 parsele doğru devam edip etmediğinin anlaşılabilmesi için her iki parsel arasındaki duvar kaldırılarak kazıya bu yönde de devam edilmiş, ancak düzensiz bloklar dışında herhangi bir mimari kalıntıya rastlanmamıştır. Oysa, 3 parseldeki yapının konumu dikkate alındığında 4 parsele doğru uzanıyor olması beklenirdi. Olasılıkla farklı zamanlarda bloklar yerlerinden sökülerek başka yerlere taşınmış olmalıdır. 31 Parsel (Plan 2) 3 ve 4 parsel kazıları devam ederken yine 2010 yılında sondaj kazısı yapıldıktan sonra inşaat izni verilen, aynı şahsa ait 31 parsel de, yıkılan bir toprak setin altındaki bazı taş oturma sıraları görülünce, kazının bu parsele de kaydırılmasına karar verilmiştir. Alanda ana kottan 3 m. derinlikte ortaya çıkarılan üç sıra basamak sanki bir Tiyatro, Odeon veya Bouleuterion un izleri olabilirdi (Res. 2-3). Bu nedenle, kazı batı yönünde Soundings in Lot 4 in 2010 did not bring to light any remains; therefore, permission for construction was granted. This time we extended our excavation into Lot 4 in order to see whether the remains continued in that direction. So the wall between the two lots was removed, but only some irregular blocks were uncovered. However, positioning of the finds in Lot 3 suggested the structure extended into Lot 4. It is likely that blocks were removed from their sites at different times and taken away. Lot 31 (Plan 2) As the excavations were under way in Lots 3 and 4, part of earth collapsed in Lot 31, where construction was permitted following excavations in 2010, exposing some rows of stone seats. Thus, excavations shifted to this lot and three rows of seats were exposed at a depth of 3 m. They may belong to a theatre, bouleuterion or odeon (Figs. 2-3). When excavation was extended westward, it was thus seen that the rows ended. In the west part of the steps is a course of wall built with stones with rectangular holes from the later periods. this course of wall sits on filled earth rather than strong ground, and the inferior quality of the stone used compared to the rows suggests that later constructions aimed at rearrangement. The eastern and northern parts of the rows could not be uncovered as they lay under the adjoining lot. However, irregular remains to the east suggest that the building has deteriorated and was discontinued. Although not excavated yet, there is no evidence that 219
Res. 2 31 parsel Fig. 2 Lot 31 Plan 2 148 ada 31 parsel kazı krokisi Plan 2 Insula 148 Lot 31, excavation sketch plan the rows of seats continue northward. In addition, no trace of flooring was attested where the orchestra was expected. Res. 3 31 parsel Fig. 3 Lot 31 sürdürüldüğünde basamakların devam etmeyerek kesildikleri tespit edilmiştir. Basamakların batısında, üzerinde dikdörtgen oyuklar bulunan taşlardan oluşan sonraki dönemlere ait bir duvar sırasına rastlanmıştır. Bu duvar sırasının düzgün bir zemine değil de toprak dolgu üzerine oturuyor olması ve basamaklardan daha kalitesiz ve gözenekli bir taş kullanılması daha sonraki dönemlerde ki inşaatlar için bir düzenleme amacıyla yapıldığını düşündürmektedir. Basamakların doğusu ve kuzeyi bitişik parseldeki yoğun dolgu altında kaldığı için kazılamamıştır. Ancak doğusundaki düzensiz kalıntılardan yapının bu yönde bozularak devam etmediği anlaşılmaktadır. Henüz kazılamamış olmakla birlikte oturma sıralarının kuzey yönde devam ettiğine ilişkin bir iz görünmemektedir. Ayrıca orkestra olması gereken alanda da herhangi bir taş döşeme kalıntısı bulunmamıştır. Small Finds The scarcity of small finds from excavations in all three lots is worth noting. Apart from a few potsherds of late periods, there are no finds of significance (Figs. 4-5). One reason for this may be the presence of a thick earth deposit. Conclusion Remains of the Roman period monumental architecture uncovered in Lots 3, 4 and 31 in Insula 148 could not be exposed entirely due to the unfavourable conditions of the terrain with its thick earth deposit and danger of collapse. However, they provide us with evidence suggesting that they may belong to the theatre, odeon or bouleuterion. Considering the rows of seats and the depth of 11 m. that the building reaches, it is plausible to think that this part is a narrow gallery (hyposkenion?) under a proskenion providing access to where the actors exited or where items of setting were stored. The wall exposed in Lot 3 displays the high quality workmanship known from 220
Küçük Buluntular Her üç parseldeki kazılarda küçük buluntuların azlığı dikkat çekmektedir. Az sayıda Geç döneme ait seramik parçaları dışında dikkate değer hiçbir buluntu yoktur (Res. 4-5). Alanın tümünün kalın dolgu toprak ile örtülü olması bu durumun sebeplerinden biri olabilir. Sonuç ve Değerlendirme 148 ada 3, 4, 31 parsellerde yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkarılan Roma Dönemi anıtsal mimarlık anlayışını yansıtan yapı kalıntıları, arazinin mevcut haliyle çalışmaya elverişli olmayan koşulları, yoğun toprak dolgusu ve yıkılma tehlikeleri nedenleriyle bütünüyle kazılıp ortaya çıkarılamasa da, bir Tiyatro, Odeon veya Bouleuterion a ait olduğunu düşündürecek ipuçlarını sunabilecek niteliktedirler. 31 parseldeki oturma sıraları ve yapının 11 m. derinliğe kadar inmiş olduğu dikkate alınarak proskenion altında kalan ve sahneye ait eşyaların depo edildiği veya oyuncuların çıkışlarını yaptıkları mekâna girişi sağlayan dar bir galeri kalıntısı olduğu düşünülebilir (hyposkenion?). 3 parseldeki duvar sırasında Antik Roma tiyatrolarının bilinen kaliteli işçiliği göze çarpmaktadır. Dar bir koridor şeklinde olan alanı bağlayan kemerde görünen kısmıyla basık bir yapıya sahipti. Kemerin iç kısmında ise güney duvara bitişik bir kapı açıklığı görülmüş ancak güneydeki toprak setin yıkılma tehlikesinden ötürü ortaya çıkarılamamıştır. Duvarların parselin güneyinde kalan okul binasının altına doğru devam ettiği düşünülebilir. Doğu yönünde yapının kuzey duvarının 4 parsel sınırında kesildiği görülmekte, ancak güney duvarı toprak set ve okul sınır duvarı altında kaldığı için takip edilememektedir. Batı yönünde ise parsel sınırı dışına yönel mektedir. 31 parselin kuzey doğusunda Karanlık Sokak ta bulunan 148 Ada 15 parselde, 2003 yılında müze uzmanlarınca yapılan bir sondaj kazısında, bir girişe ait ayak olduğu değerlendirilen podyum görüntüsünde bir yapı kalıntısı bulunmuş ve koruma altına alınmıştı. Konumu nedeniyle bu kalıntılarla da yapısal bir ilişki kurarak Attaleia nın Roma Dönemi tiyatrosunu (?) 3, 4, 31, 15 parselleri kapsayan bir alana konuşlandırmak tartışılabilir (Plan 3). Attaleia kenti anıtsal yapılarına ait elemanların Bizans Dönemi nden itibaren devşirilerek özellikle kentin savunma sisteminde kullanıldığı örneklerle bilinmektedir. Lanckoroński ye göre Kışla kapısının biraz doğusunda surun dış duvarına örülmüş yunuslarla süslü taş bir koltuk (günümüzde Antalya Müzesi nde) tiyatronun varlığına işaret eden tek kanıttır. Prof. Dr. H. Hellenkemper saat kulesindeki devşirme oturma sıralarına işaret ederek muhtemel bir tiyatronun Kılıçaslan Res. 4-5 Küçük buluntular Fig. 4-5 Small finds ancient Roman theatres. The arch connecting the narrow corridor-like room seems to be a low type. On the inner side of the arch is a doorway adjoining the south wall, but it could not be excavated due to danger of collapse. It can be projected that the walls extend under the school building south of the lot. In the east, the north wall ends into Lot 4, but the south wall cannot be traced any further as it extends under the earth deposit and the school. On the west it extends out of the lot. In 2003 a rescue excavation was conducted at Lot 15 of Insula 148 located in Karanlık Sokak to the northeast of Lot 31. In the sounding the remains of what looks like a platform belonging to a pier of an entranceway was uncovered and taken under protection. Thanks to their location, it is possible to argue the presence of the Roman theatre of Attaleia stretching across the Lots 3, 4, 31 and 15 (Plan 3). It is known that monumental buildings of ancient Attaleia were dismantled in the Byzantine period and reused, especially in the defence system. According to Lanckoroński, the only evidence for the theatre is a stone armchair decorated with dolphins built into the exterior face of the fortification to the east of the barracks gate (now housed at the Antalya Museum). H. Hellenkemper, on the other hand, states that a theatre may have been located in the sloping area in Mermerli Sokak of Kılıçaslan Mahallesi based on the rows of seats embedded in the clock tower. This opinion has also been proposed by other scholars, but there is no evidence available to substantiate it. According to the study by C. C. Sönmez, rows of seats from the theatre were reused on the Middle Bastion (or B63 as named by him). This bastion is located in the middle of the harbour s east wall and can be accessed only from the harbour level. On the east side of the bastion in the eighth course from the top, there is a row of cornices built with rows of seats. Sönmez believed these 221
Mahallesi Mermerli Sokak taki eğimli bir alanda olabileceğinden, ancak hiçbir iz bulunamadığından bahseder. Bu fikir birçok araştırmacı tarafından da öne sürülmüştür. C. C. Sönmez in tespitine göre Orta Burç veya B63 olarak adlandırdığı burçta tiyatro oturma sıraları devşirme olarak kullanılmıştır. Limanın doğu surunun ortasında yer alan bu burcun sadece liman kotunda girişi vardır. Burcun doğu yüzünde üstten 8. taş sırasında oturma sıralarından yapılmış bir korniş sırası dikkati çekmektedir ki yazar bunu stadion koltuğu olarak tanımlar. Nitekim planında da tiyatroyu Balık Pazarı Hamamı nın yakınlarına yerleştirir. Kaleiçi ve civarında yaptığımız araştırmalar sırasında yeniden restore edilen Pazar Hamamı nın önünde duran tek bir oturma sırasına rastladık. 31 parselde yer alan yapının kimliği ve boyutları hakkında bir fikir sahibi olmak şimdilik çok zordur. İleride kamulaştırma çalışmalarından sonra yapılacak uzun soluklu kazı ve araştırmalar sonucunda konunun aydınlanacağını ve Antalya nın önemli bir anıt esere sahip olacağını umuyoruz. Plan 3 148 ada kalıntı dağılımı Plan 3 Insula 148, distribution of remains seats came from the stadion, while he placed the theatre near the baths of the fish market (Balık Pazarı Hamamı). During our surveys in Kaleiçi and its environs we were able to identify only a single row of seats in front of the newly restored Pazar Hamamı. For the present time it is not possible to conjecture too much regarding the building uncovered in Lot 31. It is hoped that longitudinal excavations to be conducted once the lots are expropriated will shed further light and that Antalya will regain one of its former monuments. 222