DEVLET ARfi VLER GENEL MÜDÜRLÜ Ü Osmanl Arflivi Daire Baflkanl T.C. NARLIDERE KAYMAKAMLI I

DEVLET ARfi VLER GENEL MÜDÜRLÜ Ü Osmanl Arflivi Daire Baflkanl T.C. NARLIDERE KAYMAKAMLI I EKİM 2013

DEVLET ARfi VLER GENEL MÜDÜRLÜ Ü Osmanl Arflivi Daire Baflkanl T.C. NARLIDERE KAYMAKAMLI I EKİM 2013 i

BELGELERLE İZMİR DE İKTİSADİ HAYAT (1720-1920) T.C. BAŞBAKANLIK Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ve Narlıdere Kaymakamlığı www.devlearsivleri.gov.tr www.narlidere.gov.tr Proje Yöneticisi Doç.Dr. Uğur ÜNAL Devlet Arşivleri Genel Müdürü Osman Aslan CANBABA Narlıdere Kaymakamı Proje Sorumluları Doç.Dr. Mustafa BUDAK Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı Sebahattin BAYRAM Daire Başkanı Koordinatör Cevat EKİCİ Belge Hazırlık Eyüp AŞIK Abdurrahman DEMİRBAŞ Salih KAHRİMAN Hümeyra Seren YENİÇERİ Fotoğraf Şefik KANYILMAZ Sergi Tasarım Turgay ÖZEKİCİ Furkan SÜT Grafik Tasarım İsmet FİLİZFİDANOĞLU Teknik Hizmet Mehmet YAĞCI Kapak İzmir Limanı Servet-i Fünun, Sayı: 226, Sayfa: 280 Baskı ve Cilt Ankara Ofset Basım Matbaacılık Reklam İnş. Tur. Teks. Gıda San. ve Tic. Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1.Cadde, Necatibey İş Hanı Alt Kat No: 93/43-44 İskitler / ANKARA Tel: 0.312 384 50 64 Pbx Faks: 0.312 384 50 66 Baskı Yeri ve Tarihi: Ankara - Ekim 2013

Siyasî, askerî zaferler ne kadar büyük olursa olsunlar, iktisadi zaferler ile taçland r lamazlarsa meydana gelen zaferler devaml olamaz, az zamanda söner. Atatürk'ün 1. zmir ktisat Kongresi Aç l fl Konuflmas ndan bir bölüm.

Önsöz Türkiye'mizi layık olduğumuz düzeye eriştirebilmemiz için mutlaka ekonomimize birinci derecede önem vermek zorundayız. Ekonomi demek, her şey demektir. Yaşamak için, mutlu olmak için, insan varlığı için ne lazımsa onların hepsi demektir. Ziraat demektir, ticaret demektir, çalışma demektir, her şey demektir. Bu sözleri, Mustafa Kemal Atatürk, bundan 90 yıl önce düzenlenen İzmir iktisat Kongresi nin açılış konuşmasında söylemişti. Keza ülkemizin ilk İktisat Kongresi İzmir de düzenlendiğinde ne Cumhuriyet ilan edilmişti, ne de Lozan Görüşmeleri tamamlanmıştı. Kongre, İzmir'in işgalden kurtuluşundan birkaç ay sonra ve Lozan görüşmelerine ara verildiği bir dönemde 17 Şubat 1923 yılında toplanmıştı. Devletin kuruluşu tamamlanmadan bir iktisat kongresinin İzmir de düzenlenmesinde, Mustafa Kemal Atatürk'ün zeki bir iması, ince bir düşüncesi var Çünkü Cumhuriyet bile ilan edilmemişken, ekonomik bağımsızlığın ilanı bir nevi İzmir İktisat Kongresi nde duyurulmuştu. Kısacası Savaşı biz kazandık ve küllerimizden yeniden doğuyoruz denmişti yedi düvele. İktisat Kongreleri için ilk adres olarak İzmir in seçilmesinde de ayrı bir neden var. Mustafa Kemal Atatürk, İzmir için Ülkemizin Akdeniz e karşı ışığı demişti. Bu ışık kimin elindeyse, Batı Anadolu ve Ege Denizi hâkimiyeti her daim onun elinde oldu. Tarih boyunca İzmir, Anadolu topraklarının sanayi kenti, liman kenti, ticaret kenti, kültür kenti, turizm kentiydi. Zaman zaman akamete uğrasa da İzmir bugün de bu özelliklerini sürdürüyor. Binali YILDIRIM Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanı Bu yıl 5 incisini düzenlediğimiz Türkiye İktisat Kongresi de İzmir in bu konumunu daha da güçlendirecek. Amacımız, Kongre nin temasında olduğu gibi İzmir i yeniden Akdeniz in marka kenti haline getirmek. Bu amaçla birçok proje başlattık, birçoğunu ise planladık. Bu kongre de bu projelerin tamamlayıcısı olacaktır. 2023 yılında dünyanın en büyük 10 ekonomisinden bir haline gelecek olan Türkiye nin en önemli itici gücü bu kongre ve bu kongrenin düzenlendiği şehir İzmir olacaktır. Narlıdere Kaymakamlığı tarafından Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ile birlikte hazırlanan ve 1720-1920 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu nda İzmir in ekonomik yapısını gözler önüne seren bu yayının da; gelecek kuşaklar için güvenilir bir kaynak olacağına ve tarihi yayınlar içerisinde önemli bir yere sahip olacağına inanıyorum Emeği geçen arkadaşları kutluyorum. Binali YILDIRIM Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanı v

Takdim Öncülerin şehri İzmir, Türkiye nin en batısında bulunan ve yüzyıllardır onu gören herkesi kendisine hayran bırakan bir Ege efsanesidir. Kuruluşu M.Ö 6500 yıllarına kadar uzanan İzmir, sayısız medeniyette önemli bir yere sahip olmanın yanında Aydınoğulları, Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet döneminde de bu önemi artarak devam etmiştir. Bir liman şehri olan İzmir sadece Türkiye de değil Akdeniz de de her geçen gün artan önemi ile isminden söz ettirmeye devam etmektedir. Kalkınma Bakanlığı nın organizasyonuyla İzmir Valiliği ve İzmir Kalkınma Ajansı'nın işbirliğinde düzenlenen 5. Türkiye İktisat Kongresi, 30 Ekim - 1 Kasım 2013 tarihleri arasında İzmir'de gerçekleştirilecektir. 1923'ten bugüne uzanan 90 yıllık geçmişiyle tarihi bir önem taşıyan Türkiye İktisat Kongresi, Türkiye nin iktisadi envanterinin ve yol haritasının belirlendiği, dünyaya duyurulduğu bir organizasyon olarak da dikkat çekmektedir. İzmir ticaret, sanayi, liman, kongreler, fuarlar, üniversiteler, arkeoloji ve turizm kenti olmasının yanı sıra sanatın ve kültürün, barışın ve hoşgörünün de kentidir. Tüm bu özelliklerinden dolayıdır ki EXPO 2020 aday şehridir. Ekonominin yanı sıra bu tür uluslar arası toplantılar ile İzmir in potansiyeli biraraya getirilerek oluşturulan sinerjiyle EXPO 2020 aday şehirleri içerisinde de fark oluşturulmaya çalışılmaktadır. Mustafa TOPRAK İzmir Valisi Sayın Başbakanımız tarafından imzalanan 5. Türkiye İktisat Kongresi genelgesine istinaden Narlıdere Kaymakamlığının Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü ile işbirliği yaparak hazırlamış olduğu 1720-1920 yılları arasında İzmir de iktisadi hayatı ilgilendiren 102 belgenin yerli ve yabancı katılımcıların faydalanmalarına sunulması sağlanmıştır. Başta Narlıdere kaymakamı Osman Aslan CANBABA olmak üzere emeği geçenleri kutlar, bu belgelerin ilgililere yararlı olmasını dilerim. Mustafa TOPRAK İzmir Valisi İZKA Yönetim Kurulu Başkanı vii

5. Türkiye ktisat Kongresine thaf Tarih sahip olduğumuz paha biçilmez bir hazinedir ve ders alındığında geleceğin anahtarıdır Osmanlı Arşivi nde bulunan 102 belge İzmir de ticari hayatı anlamamız bağlamında büyük önem taşımaktadır. Geçen yüzyıllarda İzmir, Levantenler, Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar ın birlikte yaşadığı bir metropoldü. Bu metropolde ticari hayatı düzenleyen, tekelleşmeyi engelleyen, yabancı devletlerin ülke içerisindeki faaliyetlerine müdahale eden, mükerrer vergilendirmeyi önleyen, ticari hayatın değişik veçhelerini ilgilendiren bu belgeler, geçmişi anlamamıza yardımcı olacağı gibi geleceği şekillendirmemiz açısından da önemlidir. 1923 yılında düzenlenen ilk İzmir İktisat Kongresi'nin 90. yılını yaşıyor olmamız sebebiyle, düzenlenecek bu kongre tarihi bir anlam da taşıyor. 1. İzmir İktisat Kongresi, savaştan çıkmış Türkiye nin iktisadi envanterinin ve yol haritasının belirlendiği ve dünyaya duyurulduğu bir organizasyon olarak öne çıkmıştı. 1981 yılında 2. İktisat Kongresi, ülkemizin ekonomik ve sosyal politikalarında köklü değişikliklere gidildiği bir dönemde, gerçekleştirildi. Kongrede dışa açık büyüme stratejisi ve bu stratejiye ilişkin politikalar ortaya kondu. 3. İktisat Kongresi, 21.Yüzyıla Doğru Türkiye teması çerçevesinde 1992 yılında gerçekleştirildi. 2004 yılında düzenlenen 4. İktisat Kongresi'nin ana temalarını Türkiye nin uzun vadede bilgi toplumuna dönüşmesi ve AB ye üyelik perspektifi oluşturdu. Bu yıl düzenlenecek 5. Türkiye İktisat Kongresinin amacı; Ülkemizi 2023 hedeflerine ulaştıracak politika ve stratejilerin uluslararası perspektifi de içerecek şekilde yerli ve yabancı katılımcılarla tartışılmasına imkân sağlamak olarak belirlenmiştir. Hazırladığımız kitapla bu perspektifin Osmanlı tecrübesinden de yararlanmasını hedefledik. 09 Mart 2013 tarih ve 28582 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Başbakanlık Genelgesi nde; İzmir de bulunan tüm kamu ve özel sektör ile sivil toplum kuruluşlarının katkılarından azami ölçüde faydalanılacaktır. Kongrenin hazırlık ve toplantı aşamalarında tüm kamu kurum ve kuruluşlarınca her türlü iş birliği ve desteğin sağlanmasını rica ederim. denilmektedir. Genelge ye istinaden 5.Türkiye İktisat Kongresi ne ev sahipliği yapmaya hazırlanan öncülerin şehri güzel İzmir imize ve kongreye, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü ile işbirliği yaparak bir kitap ve sergi ile katkıda bulunmak istedik. Hazırladığımız bu kitabın konu üzerinde çalışanlara ve ilgililere yarar sağlaması dileğiyle emeği geçenlere teşekkür ederim. Saygılarımla. Osman Aslan CANBABA Narlıdere Kaymakamı viii

Sunufl Eski çağlardan bu yana birçok önemli medeniyete ev sahipliği yapan İzmir; siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan tarih sahnesindeki canlılığını ve ehemmiyetini kaybetmeyen büyük bir liman kentidir. Antik Yunan ve İyon devletleri ile Roma ve Doğu Roma (Bizans) İmparatorlukları zamanında liman kenti özelliği taşıyan İzmir, Osmanlı Devleti'nin ilerleyen dönemlerinde gerek dünya ticari akışında meydana gelen değişim ve gerekse yabancı devletlere tanınan imtiyazlar sonucunda özellikle ticari hayat açısından daha zengin bir merkez haline gelmiştir. Padişah emirlerine, alınan iktisadi kararlara ve gerçekleştirilen ekonomik faaliyetlere ilişkin belgeleri içerisinde barındıran bu çalışmamız, İzmir açısından ticari önemi büyük olan iki yüz yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Katalogta 1720-1920 yılları arasını kapsayan 102 belge görüntüsü ve bunların özetleri verilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde yer alan çok sayıdaki belgeden örnek olarak sunduğumuz bu belgeler İzmir de ticari hayatın panoramasını sergiler niteliktedir. Osmanlı ticaretindeki gelişmeler ve çeşitlilik belgelerde öncelikli olarak göze çarpar. Yeni kurulan şirket ve fabrikalar ile ihtiyaca binaen açılacak olan ticaret meclisine dair kararlar, iktisadi manada yaşanan gelişmelere birer örnek teşkil ederler. Yayınlanan ticaret gazeteleri, eğitim kurumlarının ticaretle ilgili dallarının geliştirilmesi konusundaki girişimler, yine iktisadi alandaki gelişmelerin bir başka boyutunun tezahürüdür. Mısır, zeytinyağı, susamyağı gibi tarım ürünleri ile fes, kuşak, peştamal vb. mensucat türlerinin ticaretine dair belgeler ise İzmir iktisadi hayatının çeşitliliğine dair ipuçları verir. Çalışmamızda yer alan belgelerde göze çarpan bir diğer önemli nokta ise üretici ve tüketicilerin hukukunun gözetilmesi, haksız rekabetin engellenmesi ve üretimde kalite konularına önemle eğilen ticari düzenin varlığıdır. Haksız yere vergi alınmasının önüne geçilmesi, ticaret hususunda devlet birimlerine iletilen şikâyetlerin değerlendirilmesi hususları da ticari düzenin muhafazası konusunda gösterilen hassasiyetin birer numunesidir. İzmir iktisadi hayatına dair, Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan belge fonları arasından özenle seçilen belgelerin yer aldığı bu çalışmada emeği geçen herkese teşekkür eder, çalışmamızın ilgililere faydalı olmasını temenni ederim. Doç. Dr. Uğur ÜNAL Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürü ix

K saltmalar BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi A.AMD : Sadaret Amedi Kalemi Evrakı A.DVN.DVE : Sadaret Divan Düvel-i Ecnebiye Evrakı A.DVN.MHM : Sadaret Divan Mühimme Evrakı A.DVN.MKL : Sadaret Divan Mukavelenameler A.DVN : Sadaret Divan Kalemi Evrakı A.MKT.MHM : Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı A.MKT : Sadaret Mektubi Kalemi C.İKTS : Cevdet İktisat DH. MKT : Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi DH.EUM.LVZ : Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Levazım Kalemi DH.ŞFR : Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı HR.HMŞ.İŞO : Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası I.DH : İrade Dahiliye İ. MF : İrade Maarif İ.HR : İrade Hariciye İ.HUS : İrade Husisi İ.MMS : İrade Meclis-i Mahsus İ.MVL : İrade Meclis-i Vala İ.TAL : İrade Taltifat MF.MKT : Maarif Nezareti Mektubi Kalemi MV : Meclis-i Vükela Mazbataları ŞD : Şura-yı Devlet Evrakı Y.PRK.ASK : Yıldız Perakende Evrakı Askerî Mevzuat Y.PRK.GZT : Yıldız Perakende Evrakı Gazete x

Belge Referanslar A.AMD, 14/50-1 93/85 A.DVN, 14/96 76/75 A.DVN.DVE, 19/73 A.DVN.MKL, 24/11 28/18 32/10 A.MKT, 10/10 155/2 17/50 21/12 59/66 59/89, 2 A.MKT.MHM, 123/40 155/18 37/1 38/89 C. İKTS, 11/524 11/507 12/582 13/633 16/779 17/828 17/835 17/836 18/892 19/922 19/934 2/91 21/1007 21/1034 23/1148 25/1234 28/1393 29/1408 29/1412 29/1435 3/122 3/125 30/1469 30/1488 31/1514 31/1517 31/1530 33/1645 34/1655 39/1941 41/2026 42/2069 44/2183 45/2257 5/245 5/248 7/348 9/423 DH. ŞFR, 97/329 DH.EUM.LVZ, 37/42 DH.MKT, 1083/19 1414/31 1648/139 2693/59 996/50 HR.HMŞ.İŞO, 211/18 İ.DH, 230/13823 272/16993 54/2668 9/420 İ.HR, 19/923 20/943 İ.MMS, 140/7 İ.HUS, 25/48 İ.MF, 8/16, 3 İ.MVL, 484/21944 İ.TAL, 119/25 MF.MKT, 131/71 526/11 952/49 MV, 249/43 253/68 ŞD, 1181/15 1192/32, 1 1220/3, 2 1224/59, 1 1225/67 1227/7, 4 1233/21, 1 1235/12 1243/18 1244/22 1244/31 1257/23 1272/16 1239/35 Y.PRK. GZT, 62/12 Y.PRK.ASK, 202/104 xi

çindekiler Meyve sandıklarının Sandalyeci Esnafı tarafından imal edilmesi...1 Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa'nın İzmir'deki vakıflarının muhasebe kayıtları...2-5 İzmir'deki susam yağcı esnafı reisinin görevlerine hariçten kimsenin karışmaması...6 İzmir'deki fesçi, kuşakçı ve peştemalci yöneticisi Seydi Ahmed'in görevini bırakması...7 İzmir'deki mısırcılar esnafına yönetici tayini...8 İzmir'deki oduncu esnafının ipekçi esnafına ait olan malzemeleri satmaması...9 Ankara'dan İzmir'e yün iplik getirenlerden haksız vergi alınmaması...10 İzmir'de izin verilen dükkânlar haricinde hiçbir yerde yünlü ve pamuklu kumaş alınıp satılmaması...11 İzmir, Midilli ve civarında üretilen zeytinyağlarının satışına dair olan yasağın kaldırılması...12 İplik tüccarının Ankara'dan İzmir'e getirdikleri yünlü iplikleri hazırlayan Abdal oğlu Karabet ve Sai oğlu Bedros'un işlerine hile karıştırdıkları...13-14 İzmir Gümrüğü'ne giren eşya ve alınan vergilere ait aylık muhasebe kayıtları...15-16 İzmir'de dokunan kumaşları parlatmak üzere mengenehane kurulması...17 İzmir Kasab Hızır Mahallesi'ndeki Basmahane'nin dokuduğu kumaşın başka dükkânlarda dokunmaması...18-19 Felemenk taraflarından İzmir Limanı'na giren eşyalar...20 İzmir Beyaz dülbentçi esnafı simsarlığının Bedros oğlu Bogos'a verilmesi...21 İzmir tüccarına ait olup Kahire'de Fransızların elinden kurtarılarak İzmir'e getirilen eşyalar...22 İzmir'deki ibrişim bükücülerinin oluşturdukları tekelin kaldırılması...23 Sabun Nazırı Ahmed Ağa'nın İzmir'den İstanbul'a gönderdiği sabun miktarı...24 İzmir'deki ibrişim bükücü ve dolapçı dükkanlarına dışarıdan bozuk ibrişim getirilmemesi...25 İzmir ve civarındaki mendilci esnafı için bir yönetmelik hazırlanması...26-27 İzmir'de üretilen sabunların İstanbul'a gönderilmesi...28 İzmir'deki Taze Meyve Gümrüğü'ne mal taşıyan kayıkların sahiplerinin Osmanlı tebaasından olması...29-30 İzmir ve civarında yetişen zahire ile İzmir'e dışarından getirilen zahirelerin İstanbul'a sevki...31 İzmir'de bulunan esnafın istediği kişi ve kuruluşlarla alış-veriş yapabilecekleri...32 İzmir'e getirilen ve İzmir'den Anadolu ve İstanbul'a gönderilen eşyaya damga vurulması...33 İzmir'e dışarıdan getirilen her türlü mala damga vurulması...34 İzmir'e gelen afyonun kalitesini ölçen Yahudi'nin görevinde yolsuzluk yapması...35 İzmir'de bulunan Beşir Ağa Vakfı'na ait Büyük Han'daki kiracıların yolsuzlukları nedeniyle vergi muafiyetlerinin kaldırılması...36 İzmir İhtisab Nazırı Dede Mustafa Efendi'nin Karantina Meclisi Nazırlığına tayini...37-38 İzmir-İstanbul arası yük ve yolcu taşıma işinde önceliğin Peyk-i Şevket Vapuruna ait olduğu...39 Menemen, Güzelhisar ve sair şehirlerde afyon ticaretiyle uğraşan karaborsacıların kaçakçılık yapmalarının önlenmesi...40 xii

İzmir'e Mısır'dan getirilen kahvenin kalbur ile elendikten sonra satılması...41 Felemenk tüccarlarının Sakızlı Rum dükkancılarda olan alacakları...42-44 İzmir'de yeni fesçi dükkanı açılmamasına dair olan yasağın kaldırıldığı...45 İzmir'de bulunan sabuncu esnafının işlerinde hile yapmalarına engel olunması...46 İngiltere, Fransa ve diğer bazı ülkelerle imzalanan yeni ticaret anlaşmasındaki yazım hatasının düzeltilmesi...47-48 Aydın ve bazı şehirlerde üretilen palamutların İzmirli alıcılara satılması...49 İzmir ve civarında bulunan tuzlaların ihalesi...50 İzmir'de bazı Avrupalılar tarafından kurulan bankadaki İsveç Devleti himayesinin kaldırılması...51 İzmir İsveç konsolosu ile diğer İsveç konsolos ve memurlarının banka kuran yabancıları himaye etmemeleri...52 Avusturya ve Yunan tüccarlarının İzmir'de bir Rum mektebi kurma teşebbüsleri...53 Anadolu'nun çeşitli yerlerinden İzmir'e satılmak üzere getirilen eşyadan haksız vergi alındığına dair şikâyet...54 Yabancı tüccarlara tanınan hak ve imtiyazların yerli esnafa da tanınması...55 İzmir tüccarından Abrahamoğlu Danon'un hizmetkarı Yasefoğlu Musa'nın korunması...56 Yeni tarife düzenlenene kadar İstanbul gümrüğü tarifesinin İzmir Gümrüğü'nde de uygulanması...57 İzmir'de dükkanı yanan Seyyid Mehmed Emin Efendi'nin İzmir Zahire Pazarı Zahire Memurluğu'nda görevlendirilmesi isteği...58 Resmi dairelerin kağıt ihtiyacının İzmir'de kurulan kağıt fabrikasından karşılanması...59 Tedavülü yasaklanan paraların İzmir'de kullanımının engellenmesi...60 Sardunya Devleti tüccarından Viçinso'nun Aydın'dan ihraç edeceği zeytinyağlarından vergi alınmaması...61 İzmir ve Halep'te kendi gayretleri ile makine imal ve tamir ederek iplik fabrikası kuran şahısların ödüllendirilmeleri...62 İngiltere tüccarından Ellia Formello ve hizmetkârından kanunla belirtilen miktardan fazla vergi alınmaması...63 İzmir'de bir ticaret meclisi kurulması...64 Beratlı Hayriye tüccarlarının İzmir vekili Acemzade Osman'ın azli...65 İzmir'de faaliyete geçen makinalı un değirmeni...66 İzmir basma fabrikalarında kullanılan boya ve sair eşyalardan %12'den fazla vergi alınmaması...67 Anadolu'dan İzmir'e getirilen ve işlendikten sonra başka yerlere götürülen kozalardan vergi alınması...68 Laleli Vakfı'na ait İzmir'deki basma fabrikası ustalarından Burdur'a giden şahısların geri getirtilmesi...69 İzmir'deki motorlu un değirmeninin Temmuz-Aralık dönemine ait hesap dokumu...70-71 Tüccardan Hüseyin Ağa'ya keten tohumundan bezir yağı üretmek üzere İzmir'de fabrika kurmasına izin verilmesi...72 İzmir Kağıt Fabrikası kapısının üzerine tuğra asılması, fabrikaya ait kayıklara sancak çekilmesi...73 İzmir Kağıt Fabrikası'ndan Resmi dairelere verilen kağıtların bedelinin ödenmesi...74 İzmir Ticaret Meclisi yönetmeliğinin bazı değişikliklerle Kıbrıs adasında da uygulanması...75 xiii

çindekiler Bazı sanayicilere verilecek olan nişanların imal ettirilmesi...76 İzmir Gümrüğü'nün Hazine'ye devri...77 İzmir'de kurulacak olan Ticaret Mahkemesi Müfettişliği'ne Vahan Efendi'nin tayini...78 İzmir Körfezi ile Karşıyaka, Karataş ve sair yerler arasında vapur işletmek üzere Yahya Hayati Efendi'ye imtiyaz verilmesi...79 İzmir'de buz imali ve satışı amacıyla fabrika depolar kurmak üzere ruhsat verilmesi...80 Ticaret ve ziraata ait konularda yayın yapmak üzere izin verilen Hürmüz gazetesinin siyasi yazılar yayınlamaması...81 İzmir'de buz imali ve satışı amacıyla fabrika kurmak üzere Abdullah Bey ve yardımcısı Şükrü Bey'e imtiyaz verilmesi...82-83 İzmir Ticaret Odası Gazetesi'nin neşrine izin verilmesi...84 İzmir gaz sandıklarının korunması amacıyla mağazalar inşa etmek üzere Vezir Agob Paşa'ya imtiyaz verilmesi...85 Şarl Koziner'in inşa edeceği buharlı iplik fabrikası için getirilecek eşya ve aletlerin gümrük vergisinden muaf tutulması...86 Maarif Müdüriyeti'nin nezaretinde yabancı diller okulu açılması...87-88 İzmir'de kuru üzümden içki üretiminin tekelleştirilmesinin söz konusu olmadığı...89 İzmir halkından Münih'te ticarethane açmış olan Moiz Diyaman'ın ödüllendirilmesi...90 İzmir'de Janop Vanderya tarafından Fransızca olarak hazırlanan Ticaret Yıllığı'nın basımına izin verilmesi...91 İzmir İdadi Mektebi bahçesinde, ziraat, sanat ve ticaret şubeleri için dershane inşası...92 İzmir'de ip ve saire üretmek üzere fabrika kurma imtiyazı verilmiş olan Hikmet Bey'e şirket kurmak için verilen mühletin uzatılması...93 İzmir Sanayi ve Ticaret Sergisi'nin Açılması...94 İzmirli Gilya Franko'ya el-commercial isimli Musevice bir gazete çıkarmak için ruhsat verilmesi...95 Bayraktarzade Abdullah Rahmi Efendi'ye Ticaret ismiyle bir gazete çıkarmak için izin verilmesi...96 İzmirli Mihail A. Mihailidi tarafından telif edilen Rehber-i Umumi-i Ticaret isimli eserin basımına izin verilmesi...97-98 İzmir Hükümet Konağı civarında Ziraat Bankası için arsa satın alınması ve bina inşası...99 İstanbullu Albert Moli Havzen'in İzmir'de inşa edeceği pamukyağı fabrikası için dışarıdan getireceği alet ve eşyaların gümrük vergisinden muaf tutulması...100 Mantoşof Rus Ticaret Şirketi'ne İzmir Karşıyaka'da petrol depoları ve havuz yapımına izin verilmesi...101-102 İzmirli Uşşakizade Mahmud Efendi tarafından İzmir Osmanlı Emlak Bankası tesis etmek üzere kurulacak olan Osmanlı Anonim Şirketi Yönetmeliği...103 İzmir sokaklarında otobüs işletmek üzere yeni bir şirketin kurulmasına izin verilmemesi...104 İzmir'de Osmanlı Anadolu Ticaret Şirketi adıyla anonim bir şirket kurulmasına izin verilmesi...105 Leonidas Arvanitidi tarafından kurulacak olan İzmir ve Beyrut Osmanlı Bira Fabrikası Şirketi Tüzüğü...106-116 xiv

İzmir'de Pamuk İmalatı Osmanlı Anonim Şirketi kurucularından Alber Alyoti'ye ait arsayı şirkete satması...117 İzmir'de kurulacak olan Osmanlı İncir Anonim Şirketi'ne ait içtüzük hakkında Aydın Valiliği'nden mütalaa istenmesi...118 Uşşakizade Muammer Bey tarafından kurulmak istenen İzmir Ticaret-i Berriye ve Bahriye ve Umûr-ı Nafia Anonim Şirketi içtüzüğünde belirtilen eksikliklerin giderilmesi...119 Mehmed Saim Bey tarafından İzmir'de kurulacak Seyyar Osmanlı Anonim Vapur Şirketi hakkında bilgi talebi...120 İzmir'de faaliyet gösteren Ze Smyrna Fig Bakeries Limited Şirketi'nin Mahsulat-ı Mahalliye Osmanlı Anonim Şirketi haline dönüştürülmesi...121 Polis memurları için İzmir Aba Fabrikası'nda üretilen kumaşların kış mevsimi gelmeden önce dokunması...122-123 Polis memurları için İzmir Mensucat Fabrikası'nda dokunan ve Teshilat Şirketi ile gönderilen kumaşların teslim alındığı...124 İzmir Ticaret Anonim Şirketi'ne ait ve Şura-yı Devletçe bazı maddelerinde değişiklik yapılan içtüzük sureti...125-129 İzmir'de çimento ve inşaat malzemeleri üretmek ve ticaretini yapmak üzere İzmirli Ahmed Hersa Paşazade Zeki ve arkadaşlarına izin verilmesi...130 I.Dünya Savaşı nedeniyle yayınına ara veren Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi'nin İzmir'de tekrar yayına başlaması...131-136 İngiliz Komiserliği nin isteği üzerine İzmir ve civarı hakkında istatistiki bilgi verilmesinin istenmesi...137 İzmir Çimento Osmanlı Anonim Şirketi adıyla bir şirket kurmak üzere Emin Fuat ve Moris Nikyan'a izin verilmesi...138 İzmir'de kurulmuş olan Osmanlı Anonim Şirketi İçtüzüğü...139-143 xv

Teflekkür Narl dere Kaymakaml ve Baflbakanl k Devlet Arflivleri Genel Müdürlü ü olarak zmir 1. ktisat Kongresi'nin 90. y l nda yap lacak olan 5. Türkiye ktisat Kongresi dolay s yla haz rlam fl oldu umuz Osmanl Belgelerinde zmir de ktisadi Hayat (1720-1920) sergi ve kitap projesini destekleyen Ulaflt rma, Denizcilik ve Haberleflme Bakan ve zmir Milletvekili Say n Binali YILDIRIM a, zmir Valisi ve zmir Kalk nma Ajans Yönetim Kurulu Baflkan Say n Mustafa TOPRAK a, Devlet Arflivleri Genel Müdürü Say n Doç.Dr. U ur ÜNAL a, Devlet Arflivleri Genel Müdür Yard mc s Say n Doç.Dr. Mustafa BUDAK a, Daire Baflkan Sebahattin BAYRAM a, Koordinatör Cevat EK C ye, Belge Haz rl k çal flmalar n gerçeklefltiren Eyüp AfiIK, Abdurrahman DEM RBAfi, Salih KAHR MAN ve Hümeyra Seren YEN ÇER ye, Narl dere Tapu Sicil Müdürü Zekeriya BENC K e, Narl dere Halk E itim Müdürü Ekrem SARI ya, Yrd. Doç.Dr. lyas KARABIYIK a, Belgeleri foto raflayan fiefik KANYILMAZ a, Sergi Tasar m n gerçeklefltiren Turgay ÖZEK NC ve Furkan SÜT e, Grafiker smet F L ZF DANO LU na, kitab n bas m n gerçeklefltiren Ankara Ofset e, kitab n bas lmas na katk da bulunan TANYER NfiAAT sahibi Münir TANYER e teflekkür ederim. Osman Aslan CANBABA Narl dere Kaymakam xvi

BOA, C.İKTS, 17/828 zmir de, imali sandalyeci esnaf na ait olan üzüm, incir ve nar sand klar n n, do ramac esnaf na imal ettirilmemesi hakk nda emir. 10 Ekim 1720 1

BOA, C.İKTS, 19/922 Köprülüzade Faz l Ahmed Pafla'n n zmir'deki vak flar n n muhasebe defteri. [26 07] 1729 2

BOA, C.İKTS, 19/922 3

4 BOA, C.İKTS, 19/922

BOA, C.İKTS, 19/922 5

BOA, C. İKTS, 11/524 zmir de susamya c esnaf n n reisi Mihal in görevine esnaftan baz lar taraf ndan müdahale edildi ine dair flikayette bulunuldu undan bu müdahalenin önlenmesi hakk nda zmir kad s na hitaben yaz lan Sultan I. Mahmud un ferman. 12-21 Aral k 1730 6

BOA, C.İKTS, 17/836 zmir deki fesçi, kuflakç ve pefltemalci esnaflar n n yöneticisi Seydi Ahmed in kendi r zas yla bu görevi eski yönetici Hac Said e devretmesinin uygun görüldü ü hakk nda buyruldu. 24 Temmuz 1734 7

BOA, C.İKTS, 13/633 zmir de m s rc lar esnaf n n yöneticisi Ali nin vefat üzerine yerine fierafettin o lu Hac Ahmed in görevlendirildi ine dair emir. 6 Ocak 1743 8

BOA, C.İKTS, 16/779 zmir de ipekçi esnaf na ait eflyay oduncu ve çukac esnaf n n satmas yasak oldu u halde, oduncu esnaf n n bu emre uymad klar ve ipekçi esnaf n n ifllerine ve düzenlerine zarar verdiklerine dair flikâyette bulunuldu undan buna engel olunmas hakk nda zmir kad s na yaz lan emir. 20-29 Mart 1750 9

BOA, C.İKTS, 33/1645 Ankara sanca ndan yün iplik getirerek zmir de satan tüccarlardan, zmir ayanlar n n haks z yere vergi talep etmemeleri hakk nda zmir kad s na hitaben yaz lan Sultan I. Mahmud un emri ve bu emrin Sultan III. Osman taraf ndan yenilenmesi. 10 Nisan 1755 10

BOA, C.İKTS, 23/1148 zmir de bulunan Köprülü Mehmed Pafla vak flar ndan Bezzasistan ile Darüssaade A as Beflir A a vak flar ndan Han- Kebir içindeki dükkanlar ve bunlardan baflka padiflah izniyle ticaret yap lan reaya dükkanlar d fl nda baflka bir yerde yünlü ve pamuklu kumafl al n p sat lmamas hakk nda emir. 31 Temmuz 1763 11

BOA, C.İKTS, 2/91 12 zmir, Midilli ve civar ndan elde edilen zeytinya n n üçte ikisi stanbul a üçte biri de zmir e gönderilmekte olup, bu miktar, zmir in ihtiyac n karfl lamad gibi stanbul da da fiyatlar yükseltti inden; ya sevkiyat n düzenlemek üzere önceden ç kar lan ferman n kald r lmas hakk nda Padiflah [III. Mustafa Han n] emri. 8 A ustos 1769

BOA, C.İKTS, 3/125 plik tüccar n n Ankara taraflar ndan sat n alarak zmir Riflte-i Sof [yün iplik] Mukataas na getirdikleri iplerini ba layarak sat fla haz rlayan Abdal o lu Karabet ve Sai o lu Bedros un vazifelerinde hile yap p tüccar ve devleti zarara soktuklar anlafl ld ndan azledilmeleri hakk nda emir. 19 Eylül 1771 13

14 BOA, C.İKTS, 3/125

BOA, C.İKTS, 30/1469 Gümrük Emini Hasan A a zaman nda, Avrupa gemileriyle zmir gümrü üne giren eflya ile al nan gümrük vergisini gösterir bir ayl k muhasebe kay tlar. 17 Ekim 1773 15

16 BOA, C.İKTS, 30/1469

BOA, C.İKTS, 18/892 zmir de dokunmakta olan kumafllar parlatmak üzere bir mengenehane aç lmas ve bunun müderrislerden Halifezade Hamdullah Efendi ye kiralanmas hakk nda Padiflah [III. Selim Han n] emri. 24 fiubat 1779 17

BOA, C.İKTS, 45/2257 18 Sultan Mustafa Han n stanbul da Laleli Çeflme de infla ettirdi i cami ve imareti vakf na ilhak edilen zmir de Kasab H z r Mahallesi ndeki Basmahane nin 17 gedik itibar olundu u ve burada üretilen Mûmî tabir edilen sade basman n zmir ve civar nda bulunan kazalarda üretilmemesi ve üretenlerin cezaland r lacaklar na dair Padiflah n [Sultan III. Selim in] emri. 27 Aral k 1790

BOA, C.İKTS, 45/2257 19

BOA, C.İKTS, 30/1488 Felemenk taraflar ndan zmir Liman na giren Rainer Yakopsi gemisinde bulunan tüccar eflyas ve üzerlerindeki niflanlar. 8 May s 1794 20

BOA, C.İKTS, 29/1435 Bedros o lu Bogos un, zmir beyaz tülbentçi esnaf simsarl n n [komisyonculuk] bir bedel karfl l nda kendisine verilmesini talep etti i. 6 Ocak 1800 21

BOA, C.İKTS, 31/1517 22 Padiflah taraf ndan M s r a gönderilen ve zmir tüccarlar n n Kahire deki ortaklar n n mallar n Frans zlar n elinden kurtararak zmir e getiren Yamandi, Mihal ve Yorgi reislerin gemilerinde bulunan eflya miktarlar n gösterir liste. 29 Kas m 1800

BOA, C.İKTS, 5/245 zmir deki ibriflim bükücülerinden baz lar n n oluflturduklar tekelin kald r lmas hakk nda emir. 2 Kas m 1802 23

BOA, C.İKTS, 9/423 24 Sabun Naz r tayin olunan Seyyid Ahmed A a taraf ndan zmir de bulunan 25 adet sabunhaneden, 1804 y l zarf nda gemilere yüklenerek stanbul a gönderilen sabunlar n miktar n belirtir liste. 11 Nisan 1805

BOA, C.İKTS, 21/1034 Padiflah vak flar ndan olan zmir deki ibriflim bükücü ve dolapç lar na ait dükkanlara d flar dan ibriflim ve saire getirenlerin bozuk mal getirmemeleri ve getirdiklerini yüksek fiyatla satmamalar hakk nda Padiflah [III. Selim Han n] emri. 19 Ocak 1807 25

BOA, C.İKTS, 29/1412 zmir ve civar ndaki Mendilci esnaf n n dükkan, tezgah ve iflçilerinin tamam tespit edilerek çal flma, damgalama ve vergilendirme iflinin bir nizama ba lanmas hakk nda Padiflah [II. Mahmud Han n] emri. 21 Kas m 1809 26

BOA, C.İKTS, 29/1412 27

BOA, C.İKTS, 17/835 28 zmir de imal edilen sabunlar n hiçbir yere ihraç edilmeden tamam n n stanbul a gönderilmesine dair verilen emir gere i üretilen sabunlar peyderpey stanbul a gönderilmifl olup bundan sonra üretilecek olan sabunlar n da peyderpey gönderilece ine dair zmir Kad s Seyyid Ebubekir fiefik in yaz s. 27 Aral k 1815

BOA, C.İKTS, 12/582 zmir de taze meyve gümrü ü ile Avrupal lara ait gümrükte gemilerden karaya ve karadan gemilere yük nakli için kullan lan ve halk aras nda pereme olarak isimlendirilen kay klar bir flekilde ele geçiren Avrupal lar n her biri bir konsolosun himayesine girerek birtak m yolsuzluk yapt klar ndan perme iflletmecili inin sadece Osmanl vatandafllar na ait olmas na dair emir. 5 Aral k 1818 29

30 BOA, C.İKTS, 12/582

BOA, C.İKTS, 11/507 Özel bir görevle zmir taraf na gidip gelen Posta Memuru Ahmed in getirdi i yaz larda M s r dan zmir e gelen kahve, pirinç; Mihaliç ve Band rma da yetiflen so an, bu day, arpa, peynir; Kufladas nda yetiflen susam n karaborsac lara verilmeden stanbul a gönderilece inin belirtildi i. 11 fiubat 1819 31

BOA, C.İKTS, 21/1007 32 zmir de al n p sat lan tülbent ve sair mallar n, beratl komisyoncular vas tas yla al n p sat lmas yasaklanm fl olan inhisar (tekel) do uraca ndan; esnaf, bayi ve müflterinin raz olduklar kiflilerle çal flmalar hakk nda emir. 16 Aral k 1819

BOA, C.İKTS, 17/818 zmir e getirilen ve zmir den Anadolu ve stanbul a götürülen ticari mallara, yolsuzlu un önlenmesi için damga vurulmas ve bu mallardan yüzde bir damga vergisi al narak askerlere masraf tahsisi hakk nda zmir Muhaf z Hasan Pafla, zmir kad s ve htisab [belediye ifllerini yürütmekle görevli] Naz r Ömer Lütfü ye yaz lan Padiflah [II. Mahmud Han] emri. 4-13 A ustos 1827 33