RADYOAKTİF MİNERALLERİN DÜNYA ÜZERİNDEKİ DAĞILIŞINA UMUMİ BİR BAKIŞ Dipl. İng. Ö. N. DANIŞMAN Radyoaktif minerallere, Dünya üzerinde hemen hemen her memlekette az veya çok rastlanmaktadır.ancak ti carî kıymeti haiz zuhurlar bakımından aşağıda isimleri verilecek olan memle ketler basta gelmektedir. Bunlar arasın da da en önemlileri Birleşik Amerika, Kanada ve Belçika Kongosu'dur. İlk zamanlar uranyum cevheri ih tiyacının büyük bir kısmı Saksonya, Cornwall ve St. Yoachimsthal'daki ma denlerden elde edilmekte idi. Daha sonra radyoterapi ve diğer maksatlar için Radyum'a olan ihtiyaç artınca Colorado ve Utah'daki Carnoti te zuhurları isletilerek Uranyum (Rad yum) ile Vanadyum istihsal edilmiştir. Nihayet Belçika Kongosunda ve Büyük Ayı Gölü çevresinde 1913 ve 1930 senelerinde gayet zengin Pitch blende madenlerinin keşfi üzerine Car notite madenleri işletmeciliği bazı sarsıntılar geçirmiş ise de bilâhare Uranyumun atom silâhları imalinde ve atom enerjisi istihsalinde de kullanılışı Dünyada revolüsyon yaratacak mahiyet ar zetmiş ve bu yüzden önceleri daha az önemli gibi görünen birçok uranyum yataklarında işletmeler kurulduktan başka yeni yeni keşifler peşinde her memlekette hummalı faaliyetlere geçil miştir. Radyoaktif minerallerden Toryum' un atom enerjisi istihsalinde kullanıl ması denemelerinden Uranyum kadar iyi neticeler alınması halinde atom ener jisi ham madde kaynaklarının birden bire bir kaç misline yükselivereceği da ha bugünden anlaşılmaktadır. Şimdi radyoaktif minerallerin Dün ya üzerinde memleketlere göre yayılışı nı görelim : Bölgeler BİRLEŞİK AMERİKA Utah - Colorado 230 Carnotite Gadolinite Zirkon Potasyum - Uranyum Vanadate Uranyum Tantalo - Colombate, Nadir topraklar v.s. Nadir topraklar silikatları, Toryum, v.s. Nadir topraklar ve Toryum silicate ZrO 2. SiO 2 (Th) YPO 4 (U)
Bölgeler Newmexico-Arizona New Hampshire Maine Massachusetts Connecticut North Carolina Petchblende Carnotite Uranite Uranite Autinite Torbernit Petchblende ile birlikte: Malacon Columbite Thorite Uranyum oksit Uranyum oksit Calsiyum - Uranyum phosphate Kurşun - kalsiyum Uranate Calsiyum - uranyum silicate Colombiyumlu nadir topraklar Uranyumlu zirkon silicate Bakır-- Uranyum phosphate Radyoaktif Zirkon (Th) Toryum silicate 231
Bölgeler North Carolina devamı Hyrdofergusonite Anerlite Polycrase Zirkon Virginia Pennsylvania New York 232 Hatchettolite x 2 y 2 (O. OH, F)O6 Rogersite Uranotil Phosphuranylite Manganotantalite Zirkon Hatchettolite Gadolinite Uranothorite Thorite Thorite + P 2 O 5 Terkibi "Euxenite" inkine yakın. gibi x=ca + (Na, Fe, Mg, Ce, U) y=ta, Nb (Ti, Th) gibi 3 (UO 2 )O, P 2 O 5. 10H 2 O CePO 4 (ThO 2 ) MnTa 2 O6 Thoryum - Uranyum silicate Thoryum silicate
Bölgeler New York devamı Texas Arkansas Georgia New Mexico Arizona Uraconite Nivenite Gadolinite Titanium Floresan Opal U. lu kalsit Metatorbernite Carnotite Gummit Petchblende Uranyum sülfat, bakır ve kalasiyum Nadir toprakları ihtiva eden pitchblende Thoryum ve uranyum ihtiva eder Uraniumlu Torbernit gibi, daha az su ihtiva eder + Carnotite 233
Bölgeler South Dakota Oregon Petchblende Uraniumlu Floresan Agat, Kalsedon, Opal Thorium California Wyoming Uraconite Schoepite Floresan Agat ve Opal Schroeckingerite - Uran carbonate (su ihtiva eder) Ideho Brannerite Şamarskite Aeschynite Euxenite Uranyum Titanate Thoryum ile nadir topraklar. Uranyum ile nadir topraklar KANADA Becquerelite Uranyum oksit Betafite Uranyum colombite Carnotite Cuprosklodowskite Uranyum - bakır silikat Curite Uranyum - kurşun oksit Euxenite - polycrase serisi 234
Gevherin ismi Lyndolite Gadolinite Kasolite Liebigite Pyrochlore - Microlite serisi Ellsworthite Hatchettolite Thorianite Thorite Thucholite Toddite Uraconite Uranothorite Uranothorianite Petchblende Zeunerite Zippeite Kanada'da son senelerde radyoaktif mineral aramalarına karşı çok büyük alâka uyanmış ve bunun neticesi olarak % 0,-05 den yüksek tenörlü yüzlerce keşif yapılmıştır. Bunlar daha ziyade pegmatitik ve hidrotermal zuhurlar halinde bütün Kanada içine serpilmiş bir halde tezahür etmektedirler. Bu tip madenlerin bulunduğu başlıca eyaletler şunlardır : Saskatchewan, Ontario, Northwest Territories, British Columbia, Yüksek kalsiyum ve Uranyum, Düşük Thoryum tenörü Kursun - Uranyum silicate Calsiyum - Uranyum carbonate Calsiyum - Titano Columbate (U). Yüksek uranyum tenörlü... Uranyumlu hidrokarbon Demir - Uranyum - Tantalo Columbate Toryum oksid (az Uranyumlu) Uranyum - bakır arsenate Uranyum sulfate Quebec. Büyük Ayı gölü civarı petchblende madenleri Gilbert La Bine tarafından gayri meskûn bir arazide uçakla yapılan istikşaflar sırasında keşfedilmiştir. Büyük Ayı Gölü cevherlerinin 6 1/2 tonundan, Belçika Kongosu cevherlerinin lo tonundan, Birleşik Amerika'daki Carnotitlerin ise 128 tonundan bir gram Radyum elde edilebilmektedir. 235
Kuzey kutup bölgelerinden Büyük Ayı Gölü civarından başka, Skandinavya ve Sibirya'da uranyum madenlerinin bulunduğu bilinmekte, Güney Kutup bölgesine ait de bazı malûmat derlenmiş bulunmaktadır. Bölgeler Cornwall Bakır ile birlikte : Zippeite İNGİLTERE Yoachimsthal Guarda bölgesi PORTEKİZ Puy de Dome Norveç îsveç FRANSA (malûmat az) İSKANDİNAVYA (malûmat az) Thoryum? Uranyum? RUSYA Türkistan - Altay dağları etekleri - Fergana madeni. 4 Barite damarı Uranyum, Vanadyum ve bakır ihtiva eder, 3 Barite damarı Uranyum ile bakır ihtiva eder, 30 Barite damarı içinde metal cevheri yoktur. 236
Bu damarlar takriben 3 km. uzunluğunda bir sistem teşkil ederler. Terkipleri bir hayli karışıktır. Kalsit, kil ile birlikte bilhassa uranovanadatlar, karbonatlar ve bir miktar sulfid ve silikat mevcuttur. Uranovanadatalar kısmen Tyuyamunite've kısmen de terkibi değişen şekilsiz, kahverengi bir cevherden ibaret olup, uranyum muhteviyatına nispetle anormal derecede radyuma maliktirler. Sovyet jeologları bu zuhurun teşekkülünü, derinlerden yükselen ve bu arada şeyl altındaki cevherleri beraberinde sürükleyerek daha yükseklere ve bilhassa mağaralarla sair boşlukların duvarları boyunca tekrar yığan "Vadose" sularına etmektedirler. Rusya'da Fergana madeninden gayri ticarî kıymeti haiz yeni zuhurlar bulunup bulunmadığı hakkında malûmat noksandır. Yalnız isveç'in doğusunda Kareli'de birçok pegmatitlerde uraninit bulunmuş ise de bunlar tıpkı Kanada ve Birleşik Amerika'dakiler gibi dağınık olup fazla ehemmiyet taşımamaktadır. Bundan başka Tyuya-Muyun'da zuhur eden uranyum filizi Tyuyamunittir. Bu madenin tunç devrinden beri işlediği, bir zamanlar Çinlilerin de bu madenlerden bakır çıkardıkları sanılmaktadır. Orta Asya'da Ucta bölgesinde Radyum ve Mesothoryum ihtiva eden membalara rastlanmıştır. Tabiî memba sularından radyoaktif maddelerin istihraç edildiği yegâne mahal burasıdır. Ayrıca Yenesei nehri bölgesindeki altın madenleri sahasında tezahürleri mevcuttur. Bölgeler Rajputana HİNDİSTAN Uranyum Ocher benziyor Travancore Thoryum Okuma - Ohari utunite JAPONYA Dogo - lyo, Lezaka, Iwasiro, Kinosaki, Tazıma, Uosina, Idu, Johsina... v.s. Radyoaktif kaplıcalar Naegite Zirkon, Nadir topraklar + U ve Th. oksit. Hatchettolite 237
ÇİN Bölgeler Sinkiang fiunan Kangsu Kiangsi Güney Mançurya Uranyum zuhurları Cevherin cinsi Minas Gerais BREZİLYA Annerodite Polycrase gibi AVUSTRALYA Güney Avustralya Batı Avustralya Mackintoshite Thorogummite Pilbarite Euxenite Orangit + (UO 2 ) Uranyum ve Nadir topraklar Transval - Messina GÜNEY AFRiKA 238
Bölgeler Luiswishi Chinkolobwe Curite Kasolite BELÇİKA KONGOSU Cevherin cinsi Euxenite Betafite TANGANIKA MADAGASKAR 239