YAKIN TARİHİMİZİN İKTİSADİ PANORAMASI Prof. Dr. Haydar Kazgan a Armağan Derleyenler: Öner Günçavdı Saime Suna Kayam
İÇİNDEKİLER Yazarlar Önsöz BİRİNCİ BÖLÜM 1. Ailem 2. İtalyan Ana ve İlk Okuluna gidişim 3. Eski Moda da Çocukluk 4. İtalyan Lisesi 5. Gazi Terbiye ye Gidişim 6. Savaş, Askerlik ve Yokluklar 7. İktisat Fakültesi 8. Chicago da İktisada Bakışımız Değişti BİR BİLİM İNSANI PORTRESİ: PROF. DR. HAYDAR KAZGAN 1 Çocukluk ve Gençlik Yıllarım Prof. Dr. Haydar Kazgan 2 Prof. Dr. Haydar Kazgan ve Osmanlı Finans Tarihi Gülten Kazgan 3 Aykırı Bakışlar: Prof. Dr. Haydar Kazgan 4 Prof. Dr. Haydar Kazgan ın Eserleri Üzerine İki Değerlendirme Osmanlı dan Cumhuriyet e Şirketleşme Osmanlı Sanayi Monografi ve Yorumlar XIX. Yüzyıl Osmanlı Para, Banka ve Finans Tarihine Bakış Osmanlı da Avrupa Finans Kapitali ii
5 Prof. Dr. Haydar Kazgan ın İktisat Tarihi Konulu Kitap ve Makaleleri Bibliyografyası İKİNCİ BÖLÜM ÇÖZÜLÜŞ VE UYUM SÜRECİNDE TEHDİTLER VE TEPKİLER 1. Tarihsel ve İktisadi Veriler 2. Siyaset ve Ordu 3. Atalet ve Değişim 4. Kırılma ve Yeniden Yapılanma 6 Çözülüş ve Uyum Sürecinde Tehditler ve Tepkiler ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ATALET VE DEĞİŞİM 7 Gedikler Haydar Kazgan : Osmanlı Lonca Sisteminin 18. Yüzyıldaki Durumu 2. Muhtelif Gedik Organizasyonları 3. Gediklerin, Gedik Taşınmaz Sahipleri ve Vakıf Taşınmazları ile İlişkileri 4. Gediklere Karşı Yasal Hükümler: 8 Zilhicce 1277/1861 Nizamnamesi 5. Gedikler ve Yeni Ekonomik Düzen 6. Osmanlı Parasal Uygulamaları ve Gedikler 7. Bitirirken iii
2. Duhan Çarşısı İnşa Ediliyor 3. Tütün Çarşısı nda Bir Şirket: REJİ 4. Bölge Tütün Piyasasında Çarşının Yeri 5. Çarşıdaki işlemler 6. Çarşı Güvenliği 7. Çarşının Yerel Ekonomiye Katkıları 8. Samsun Tütün Tüccarları 8 Samsun Duhan Çarşısı ndan Merkez Tütün Borsası na Filiz Dığıroğlu 9 Savaşın Zayıf Halkası: Osmanlı Kara Ulaşımı 1853-1918 Saime Suna Kayam ve 2. Geleneksel Kara Ulaştırma Sistemi 3. Tanzimat Sonrası Karayolları 4. Ulaştırma Araçları ve Verimlilik 5. Kaynak Yetersizliği 6. Savaş Hizmeti Üretiminde Yolların Rolü: İktisadi Yaklaşım 7. Sonuç 10 Osmanlı İmparatorluğu nda Dış Denkleşme ve Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri (1844-1913) ve Öner Günçavdı 2. Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri ve Yöntem Sorunu 3. Altın Para Sistemi İçinde Dış Denkleşme Mekanizması 4. Osmanlı İmparatorluğu nda Durum 4.1. Analizler ve Veriler: Bulguların Tutarlılığı Sorunu 4.2. Yeni Bir Yaklaşım Gereği 5. Olgular ve Kısa Vadeli Sermaye Gerçeği 6. Sonuç 11 İktisat tarihi araştırmalarının bir kaynağı olarak hâtırat türünden eserler: M. Şerif Korkut un hâtıratında Burdur un içtimaî ve iktisadî manzarası Ali Birinci iv
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KIRILMA VE YENİDEN YAPILANMA 12 Ekonominin "Türkleştirilmesi" Girişimleri, Osmanlı Bankası Örneği ve Basının Rolü Murat Koraltürk 2. Basında Osmanlı Bankası Aleyhtarlığı 3. Bankanın Karşı Girişimleri 4. Siyasal Rejim Değişikliği ve İsim Tartışması 5. Türkçe Yazışma Zorunluluğu 6. Türk Personel Çalıştırma Zorunluluğu 13 1930lardaki Müdahaleci veya Güdümlü Piyasa Ekonomisi ve Risk Altındaki Demokrasi Tartışmasına Yeniden Bakış Herbert R. Reginbogin 2. Kapitalist Felsefenin Yeniden Şekillendirilmesi ve Ulusal Kapitalizmin Yükselişi 3. İngiltere de Serbest Piyasa Ekonomisinin Çöküşü 4. Kartel Yönetimini Benimseyen Ekonomik Tavizler 5. Sonuç 14 İşletme iktisadı: Türkiye de bir akademik disiplinin oluşumu, gelişimi ve sönüşü Mehmet Erçek ve Behlül Üsdiken 2. İşletme İktisadı Gelmeden Önce 3. İşletme İktisadının Türkiye ye Gelişi ve Yayılışı 4. İşletme İktisadıyla Türkiye ye Neler Geldi? İşletme İktisadının Mahiyeti, Temel Tartışma Konuları ve Yöntemi 4.1. İktisadın Bir Şubesi Olarak İşletme İktisadı 4.2. İktisadi Bir Bütün Olarak İşletme 4.2.1. İşletmenin Bünyesi: Kapital ve Organizasyon 4.2.2. İşletmenin Faaliyetleri: Fonksiyonlar ve Hesap İşleri 4.2.3. İşletme İktisadında Meselelere Temel Yaklaşım: İktisadilik 4.3. İşletme İktisadında Yöntem ve Geçerlilik İddiaları 5. İşletme İktisadının Türkiye deki Seyri 5.1. İşletme İktisadının Türkiye de Kendine Yer Edinmesi 5.2. İşletme İktisadı ve Türkiye nin Meseleleri 6. Sönüş ve İzler v
15 Savaş Ekonomisi ve Piyasa Yönetimi II. Dünya Savaşı nda İhtikâr ve İaşe Sorununa Karşı Çözümler Kerem Coşkuner 2. II. Dünya Savaşı nda Türkiye Ekonomisi: Yokluk ve Yoksulluk 3. İhtikâr ve İaşe Buhranına Karşı Alınan Tedbirler: Tüketimin Daraltılması ve İkame Ürünler 3.1. Tek Tip Ekmek Üretimi 3.2. Halk Tipi Sadeyağ Üretimi 3.3. Et İhtikârına Karşı Balık Tüketiminin Özendirilmesi 3.4. Lokanta Vitrinlerinde Yemek Teşhirinin Yasaklanması 3.5. Lüks Mağazalar Bonmarşeler Meselesi 3.6. Ucuz Giyim Eşyası 4. Sonuç 16 Yapılacak Daha Çok İş Var Türkiye'de Finans Tarihi Araştırmalarının Öncüsü Prof. Dr. Haydar Kazgan İle Söyleşi Murat Koraltürk 1. Galata Bankerlerinin Doğuşu 2. Geri Kalmışlık Sorunsalı, 1960 larda İTÜ ve Tarih Merakım 3. Daha Neler Yapmak İstiyorum? 4. Azınlıklar, Selanik Ve Atatürk vi
ÖNSÖZ Sıradışı soruları ve bu soruların ürünü olan bilimsel çalışmaları ile bilim dünyasındaki yerleşik kalıpları kıran ve yeni bakış açıları öneren bilim insanlarımızdan hocamız Prof.Dr. Haydar Kazgan ı 23 Ağustos 2009 tarihinde kaybetmiş bulunuyoruz. Hazırlık çalışmaları, aramızdan ayrılışından çok önceleri başlayan bu kitapta, Prof. Dr. Haydar Kazgan ın bilimsel yaklaşımından hareketle yakın tarihimizin iktisadi panoramasını vermeye çalıştık. Kitapta yer alan bilimsel yazıların yanı sıra onun bilim ve eğitim yaşamındaki yerini ve etkileyici kişiliğini tanıklıklarımızla da gelecek kuşaklara ileterek bir vefa borcunu yerine getirmeyi umuyoruz. Prof.Dr. Haydar Kazgan ın bilim ve eğitim faaliyetleri çok geniş bir yelpazede yer almıştır. Mensubu bulunduğu İstanbul Teknik Üniversitesi dahil, başta İstanbul ve Marmara Üniversiteleri olmak üzere birçok yüksek öğretim kurumunda dersler veren Prof. Dr. Kazgan ın o renkli ve sorgulayıcı ders anlatımından öğrencileri kadar bilimsel çalışmalarını sunduğu birçok kongre, konferans, sempozyum ve açık oturum katılımcıları da faydalanabilmiştir. Lisans düzeyinde iktisat, yönetim-organizasyon ve finansman gibi derslerin yanında Prof. Dr. Kazgan yüksek lisans düzeyinde de Türkiye deki bankacılık ve finans tarihi üzerine dersler vermiştir. Hocamızın gazete ve dergilerdeki yazıları bilim dünyasının yanı sıra, toplumdan da yakın ilgi görmüştür. Makale ve kitaplarının konuları da esas itibariyle para, banka, sanayi ve şirketleşme tarihi alanında toplanmıştır. Prof. Dr. Kazgan, yaptığı bilimsel çalışmalara tarihsel bir boyut dahil ederek, bir arka plan kazandırmış ve günümüz olaylarına geçmişin tecrübeleriyle bakabilmenin yollarını ortaya koymuştur. Kendisi için yayımladığımız bu armağan eserde, onun öncelikli ilgi alanlarını hatıra getirecek yazılara özel bir önem atfetmiş bulunmaktayız. Gelecek kuşakların Prof.Dr. Kazgan ı, yetişme ortamı, Türkiye de ve Türkiye dışında içinde yer aldığı akademik ve kültürel çevreler, tanıştığı ve tanığı olduğu dünya ve insanlarla tanımaları gerekir. Kişiliğinde, yaşadığı dünyanın bilgi, kültür ve yaşam deneyimi, sanat ortamı, zevk ve görgüsünü bütün incelikleriyle temsil eden Prof.Dr. Kazgan, konuşmalarında ve derslerindeki anlatım zenginliği ile muhataplarını büyüleyen bir aydındı. Bugünkü ve yarınki kuşakların onu, kendi eserleri yanında bir de kendisine ithaf edilen böyle bir eser yardımıyla da tanıma zevkine erişmelerinin yararlı olacağı düşüncesindeyiz. Bu kitap böyle bir inancın ürünüdür., Öner Günçavdı ve Saime Suna Kayam Maçka - 2010 vii