İLK YARDIM SAĞLIK YÖNETİMİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI ÖĞR. GÖR. DR. HALİS ÇETİN DEMİRCAN İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ SAĞLIK YÖNETİMİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI İLK YARDIM ÖĞR. GÖR. DR. HALİS ÇETİN DEMİRCAN
ÖNSÖZ Yaşamımızda çeşitli sebeplerle kazalar ve hastalıklar ile karşılaşmamız kaçınılmazdır. Bu gibi durumlarla karşılaşıldığında, müdahalede bulunanların ilk yardım eğitimi almış olmaları, yaşamın sürdürülmesinde, sakatlanmaların önlenmesinde ve iyileşme sürecinin kısaltılmasında belirleyici rol oynayacaktır. I
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I İÇİNDEKİLER... II KISALTMALAR... X YAZAR NOTU... XI 1. GENEL İLK YARDIM BİLGİLERİ... 1 1.1. İlk Yardım Nedir?... 7 1.2. İlk Yardımın Amacı Nedir?... 7 1.3. İlk Yardımda Amaca Uygun Öncelikler Nelerdir?... 7 1.5. İlk Yardımın ABC si Nedir?... 7 1.6. İlk Yardım Yapan Kişinin Müdahale İle İlgili Öncelikli Yapması Gerekenler Nelerdir?.. 8 1.7. 112 nin Aranması Sırasında Nelere Dikkat Edilmelidir?... 8 1.8. İlk Yardım ve Acil Tedavi Arasındaki Fark Nedir?... 9 2. VÜCUDU OLUŞTURAN SİSTEMLER... 15 2.1. İlk Yardım Yapan Kişinin Özellikleri Nasıl Olmalıdır?... 21 2.2. İlk Yardım Yapan Kişinin Bilmesi Gereken ve Vücudu Oluşturan Sistemler Nelerdir?.. 21 2.2.1. Sinir Sistemi... 21 2.2.2. Dolaşım Sistemi... 23 2.2.3. Solunum Sistemi... 27 2.2.4. Sindirim Sistemi... 28 2.2.5. Boşaltım Sistemi... 32 2.2.6. İskelet ve Kas Sistemi... 34 2.2.7. Endokrin Sistem... 37 3. HASTA YA DA YARALININ VE OLAY YERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ... 45 3.1. Yaşam Bulguları İle İlgili Önemli Göstergeler Nelerdir?... 51 II
3.2. Yaşam Bulgusu Olarak Bilinç Durumunun Değerlendirilmesi... 51 3.3. Yaşam Bulgusu Olarak Solunumun Değerlendirilmesi... 51 3.4. Yaşam Bulgusu Olarak Kan Basıncının Değerlendirilmesi... 52 3.5. Yaşam Bulgusu Olarak Nabız Değerlendirilmesi... 52 3.6. Vücutta Nabız Alınabilen Bölgeler Nelerdir?... 52 3.7. Vücut Isısının Değerlendirilmesi... 52 3.8. Hasta ya da Yaralının Değerlendirilmesinin Amacı Nedir?... 52 3.9. Hasta ya da Yaralının İlk Değerlendirilme Aşamaları Nelerdir?... 53 3.10. Havayolu Açıklığının Değerlendirilmesi... 53 3.11. Solunumun Değerlendirilmesi... 53 3.12. Dolaşımın Değerlendirilmesi... 53 3.13. Hasta ya da Yaralının İkinci Değerlendirmesi Nasıl Olmalıdır?... 53 3.14. Olay Yerini Değerlendirmenin Amacı Nedir?... 55 3.15. Olay Yerinin Değerlendirilmesinde Yapılacak İşler Nelerdir?... 55 4. TEMEL YAŞAM DESTEĞİ... 62 4.1. Temel Yaşam Desteği Nedir?... 68 4.2. Solunum ve Kalp Durması Nedir?... 68 4.3. Hava Yolunu Açmak İçin Baş Geri Çene Yukarı Pozisyonu Nasıl Verilir?... 68 4.4. Yetişkinlerde Dış Kalp Masajı ve Yapay Solunumun Birlikte Uygulanması... 68 4.5. Çocuklarda (1-8 Yaş) Dış Kalp Masajı ve Yapay Solunumun Birlikte Uygulanması... 70 4.6. Bebeklerde (0 12 Ay) Dış Kalp Masajı ve Yapay Solunumun Birlikte Uygulanması... 71 4.7. Hava Yolu Tıkanıklığı Nedir? Belirtileri Nelerdir?... 72 4.8. Bilinci Yerinde Tam Tıkanıklık Olan Kişilerde Heimlich Manevrası (=Karına Bası Uygulama) Nasıl Uygulanır?... 73 4.9. Bilincini Kapalı Kişilerde Heimlich Manevrası Nasıl Uygulanır?... 73 4.10. Bebeklerde Tam Tıkanıklık Olan Hava Yolunun Açılması (*)... 74 III
4.11. Kısmi Tıkanıklık Olan Kişilerde Nasıl İlk Yardım Uygulanır?... 74 5. KANAMALARDA İLK YARDIM... 81 5.1. Kanama Nedir?... 87 5.2. Kaç Çeşit Kanama Vardır?... 87 5.3. Vücutta Baskı Uygulanacak Noktalar Nelerdir?... 87 5.4. Kanamalarda İlk Yardım Uygulamaları Nelerdir?... 88 5.5. Hangi Durumlarda Boğucu Sargı (Turnike) Uygulanmalıdır?... 89 5.6. Turnike Uygulamasında Dikkat Edilecek Hususlar Neler Olmalıdır?... 89 5.7. Turnike Uygulama Tekniği... 90 5.8. Şok Nedir? Belirtileri Nelerdir?... 91 5.9. Şokta İlk Yardım Uygulamaları Nelerdir?... 91 5.10. Şok Pozisyonu Nasıl Verilir?... 91 5.12. Kanamalarda Üçgen Bandaj Uygulaması Nasıl Yapılmalıdır?... 92 6. YARALANMALARDA İLK YARDIM... 99 6.1. Yara Nedir? Kaç Çeşit Yara Vardır?... 105 6.2. Yaraların Ortak Belirtileri Nelerdir?... 105 6.3. Yaralanmalarda İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 106 6.4. Ciddi Yaralanmalar Nelerdir?... 106 6.5. Ciddi Yaralanmalarda İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 106 6.6. Delici Göğüs Yaralanmalarında Ne Gibi Sorunlar Görülebilir?... 107 6.7. Delici Göğüs Yaralanmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 107 6.8. Delici Karın Yaralanmalarında Ne Gibi Sorunlar Olabilir?... 107 6.9. Delici Karın Yaralanmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 108 6.10. Kafatası ve Omurga Yaralanmaları Neden Önemlidir?... 108 6.11. Kafatası Yaralanmaları Çeşitleri Nelerdir?... 108 IV
6.12. Kafatası ve Omurga Yaralanmalarının Nedenleri Nelerdir?... 108 6.13. Kafatası ve Omurga Yaralanmalarında Belirtiler Nelerdir?... 109 6.14. Kafatası ve Omurga Yaralanmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 109 7. YANIK, SICAK ÇARPMASI VE DONMADA İLK YARDIM... 116 7.1. Yanık Nedir? Kaç Çeşit Yanık Vardır?... 122 7.2. Yanığın Ciddiyetini Belirleyen Faktörler Nelerdir?... 122 7.3. Yanıklar Nasıl Derecelendirilir?... 122 7.4. Yanığın Vücuttaki Olumsuz Etkileri Nelerdir?... 123 7.5. Isı İle Oluşan Yanıklarda İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 123 7.6. Kimyasal Yanıklarda İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 123 7.7. Elektrik Yanıklarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 124 7.8. Sıcak Çarpması Belirtileri Nelerdir?... 124 7.9. Sıcak Çarpmasında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 124 7.10. Sıcak Çarpmasında Risk Gruplarını Kimler Oluşturur?... 125 7.11. Yaz Günlerinde Sıcak Çarpmasından Korunmak İçin Alınması Gereken Önlemler Nelerdir?... 125 7.12. Donma Belirtileri Nelerdir?... 126 7.13. Donmada İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 126 8. KIRIK, ÇIKIK VE BURKULMALARDA İLK YARDIM... 133 8.1. Kırık Nedir? Kırık Belirtileri Nelerdir?... 139 8.2. Kaç Çeşit Kırık Vardır?... 139 8.3. Kırığın Yol Açabileceği Olumsuz Durumlar Nelerdir?... 139 8.4. Kırıklarda İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 139 8.5. Burkulma Nedir? Burkulma Belirtileri Nelerdir?... 140 8.6. Burkulmada İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 140 8.7. Çıkık Nedir? Çıkık Belirtileri Nelerdir?... 140 V
8.8. Çıkıkta İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 140 8.9. Kırık, Çıkık ve Burkulmalarda Tespit Nasıl Olmalıdır?... 140 8.10. Tespit Sırasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Nelerdir?... 140 8.11. Tespit Yöntemleri Nelerdir?... 141 8.11.1. Kol ve Köprücük Kemiği Kırığı Tespiti... 141 8.11.3. Dirsek Kırığı Tespiti... 142 8.11.4. Kol Askısıyla Ön Kol, Bilek ve El Tespiti... 142 8.11.5. Dirsek Kemiği ve/veya Ön Kol Kemiği Kırığında Sert Malzemelerle Tespit... 142 8.11.6. Pelvis Kemiği Kırığı Tespiti... 142 8.11.7. Uyluk Kemiği Kırığının Tespiti... 142 8.11.8. Diz Kapağı Kırığı Tespiti... 143 8.11.9. Kaval Kemiğinin Tespiti... 143 8.11.10. Bileğin / Ayağın Tespiti... 143 9. BİLİNÇ BOZUKLUKLARINDA İLK YARDIM... 149 9.1.Bilinç Kaybı Nedir?... 155 9.2. Bilinç Kaybı Nedenleri ve Belirtileri Nelerdir?... 155 9.3. Bilinç Kaybı Durumunda İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 156 9.4. Koma Pozisyonu Nasıl Verilir?... 156 9.5. Havale Nedir? Havale Nedenleri Nelerdir?... 157 9.6. Nedenlerine Göre Havale Çeşitleri Nelerdir?... 157 9.6.1. Ateş Nedeniyle Oluşan Havale Nedir? Ateş Nedeniyle Oluşan Havalede İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 158 9.6.2. Sara Krizi (=Epilepsi) Nedir? Sara Krizinin Belirtileri Nelerdir?... 158 9.7. Kan Şekeri Düşüklüğü Nedir?... 159 9.7.1. Kan Şekeri Aniden Düştüğünde Hangi Belirtiler Görülür?... 159 VI
9.7.2. Kan Şekeri Düşüklüğü Yavaş ve Uzun Sürede Oluşursa Hangi Belirtiler Görülür?... 160 9.8. Kan Şekeri Düşmesinde İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 160 9.9. Göğüste Kuvvetli Ağrı Nedenleri Nelerdir?... 160 9.10. Göğüste Kuvvetli Ağrı Belirtileri Nelerdir?... 160 9.10.1. Kalp Spazmı (Angina Pektoris) Belirtileri... 160 9.10.2. Kalp Krizi (Miyokart Enfarktüsü) Belirtileri... 161 9.11. Göğüs Ağrısında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 161 10. ZEHİRLENMELERDE İLK YARDIM... 167 10.1. Zehirlenme Nedir?... 173 10.2. Zehirlenme Hangi Yollarla Meydana Gelir?... 173 10.2.1. Sindirim Yoluyla... 173 10.2.2. Solunum Yoluyla... 173 10.2.3. Cilt Yoluyla... 173 10.3. Zehirlenmelerde Genel Belirtiler Nelerdir?... 173 10.3.1. Sindirim Yoluyla Zehirlenmede İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 173 10.3.2. Solunum Yolu İle Zehirlenmelerde İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 174 10.3.3. Cilt Yolu İle Zehirlenmelerde İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 174 10.4. Zehirlenmelerde Genel İlk Yardım Kuralları Nelerdir?... 175 10.5. Şofben Kazalarında İlk Yardım... 175 10.5.1. Alınması Gereken Önlemler Nelerdir... 175 10.6. Karbonmonoksit Zehirlenmesi... 175 10.6.1. Karbonmonoksit Zehirlenmesi Belirtileri Nelerdir?... 175 10.6.2. Karbonmonoksit Zehirlenmesinde İlk Yardım... 176 11. HAYVAN ISIRMALARINDA İLK YARDIM... 182 11.1. Kedi- Köpek Gibi Hayvan Isırmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 188 VII
11.2. Arı Sokmalarının Belirtileri Nelerdir?... 188 11.2.1. Arı Sokmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 188 11.3. Akrep Sokmalarının Belirtileri Nelerdir?... 188 11.3.1. Akrep Sokmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 189 11.4. Yılan Sokmalarının Belirtileri Nelerdir?... 189 11.4.1. Yılan Sokmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 189 11.5. Deniz Canlıları Sokmalarında Belirtiler Nelerdir?... 190 11.5.1. Deniz Canlıları Sokmalarında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 190 12. GÖZ, KULAK VE BURUNA YABANCI CİSİM KAÇMASINDA İLK YARDIM... 196 12.1. Göze Yabancı Cisim Kaçmasında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 202 12.2. Kulağa Yabancı Cisim Kaçmasında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 202 12.3. Buruna Yabancı Cisim Kaçmasında İlk Yardım Nasıl Olmalıdır?... 202 12.4. Boğulmalarda İlk Yardım... 202 12.4.1. Boğulma Nedir?... 202 12.4.2. Boğulma Nedenleri Nelerdir?... 202 12.4.3. Boğulmalarda Genel Belirtiler Nelerdir?... 203 12.4.4. Boğulmalarda Genel İlk Yardım İşlemleri Ne Olmalıdır?... 203 13. HASTA YA DA YARALI TAŞIMA TEKNİKLERİ... 209 13.1. Hasta ya da Yaralı Taşınmasında Genel Kurallar Nelerdir?... 215 13.2. Acil Taşıma Teknikleri Nelerdir?... 215 13.3. Araç İçindeki Yaralıyı (Rentek) Taşıma Yöntemi... 216 13.4. Sürükleme Yöntemleri Nelerdir?... 216 13.5. Kısa Mesafede Süratli Taşıma Teknikleri Nelerdir?... 216 14. SEDYE ÜZERİNE YERLEŞTİRME TEKNİKLERİ NELERDİR?... 224 14.1. Kaşık Tekniği... 230 VIII
14.2. Köprü Tekniği... 230 14.3. Karşılıklı Durarak Kaldırma... 230 14.4. Sedye İle Taşıma Kuralları Nelerdir?... 231 14.4.1. Sedyenin İki Kişi Tarafından Taşınması... 231 14.4.2. Sedyenin Dört Kişi Tarafından Taşınması... 231 14.4.3. Bir Battaniye İle Geçici Sedye Oluşturma... 232 14.4.4. Bir Battaniye ve İki Kirişle Geçici Sedye Oluşturma... 232 14.5. İlk Yardım Çantası Oluşturma... 232 14.5.1. İlk Yardım Çantasında Bulunması Gereken Malzemeler... 232 KAYNAKÇA... 239 IX
İlk Yardımın ABC'si: KISALTMALAR A. Hava yolu açıklığının değerlendirilmesi B. Solunumun değerlendirilmesi (Bak- Dinle- Hisset) C. Dolaşımın değerlendirilmesi (Şah damarından 5 saniye nabız alınarak yapılır) X
YAZAR NOTU Herhangi bir kaza veya yaşamı tehlikeye düşüren bir durumda, sağlık görevlilerinin yardımı sağlanıncaya kadar, hayatın kurtarılması ya da durumun kötüye gitmesini önleyebilmek amacı ile olay yerinde, tıbbi araç gereç aranmaksızın, mevcut araç ve gereçlerle yapılan ilaçsız uygulamalara ihtiyaç vardır. İlk yardım eğitimi alan herkes böyle bir durumla karşılaştığında gerekli müdahaleyi yapabilir. Amacımız öğrencilerimize bu eğitimi vermektir. XI
1. GENEL İLK YARDIM BİLGİLERİ 1
1.1. İlk Yardım Nedir? 1.2. İlk Yardımın Amacı Nedir? Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 1.3. İlk Yardımda Amaca Uygun Öncelikler Nelerdir? 1.4. İlk Yardımın Temel Uygulamaları Nelerdir? 1.5. İlk Yardımın ABC si Nedir? 1.6. İlk Yardım Yapan Kişinin Müdahale İle İlgili Öncelikli Yapması Gerekenler Nelerdir? 1.7. 112 nin Aranması Sırasında Nelere Dikkat Edilmelidir? 1.8. İlk Yardım ve Acil Tedavi Arasındaki Fark Nedir? 2
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 3
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği İlk Yardım Uygulamaları Kişiye ilk yardımla ilgili ayrıntılı bilgi kazandırmak İlk yardım öncesi ve sonrası neler yapması gerektiğini öğretmek. İlk yardımın amacına uygun olarak yapılmasını sağlamak. İlk yardımda öncelikli yapılması gerekenleri anlatmak. 4
Anahtar Kavramlar 5
Giriş Herhangi bir kaza veya yaşamı tehlikeye düşüren bir durumda, sağlık görevlilerinin yardımı sağlanıncaya kadar, hayatın kurtarılması ya da durumun kötüye gitmesini önleyebilmek ilk yardım uygulamaları ile gerçekleşebilir. 6
1.1. İlk Yardım Nedir? Herhangi bir kaza veya yaşamı tehlikeye düşüren bir durumda, sağlık görevlilerinin yardımı sağlanıncaya kadar, hayatın kurtarılması ya da durumun kötüye gitmesini önleyebilmek amacı ile olay yerinde, tıbbi araç gereç aranmaksızın, mevcut araç ve gereçlerle yapılan ilaçsız uygulamalardır. 1.2. İlk Yardımın Amacı Nedir? Yardıma muhtaç hasta veya kazazedeye anında yapılan geçici müdahaleler ile hayatını kurtararak yaşamasını sağlamaktır. 1.3. İlk Yardımda Amaca Uygun Öncelikler Nelerdir? - Hayati tehlikenin ortadan kaldırılması, - Yaşamsal fonksiyonların sürdürülmesinin sağlanması, - Hasta ya da yaralının durumunun kötüleşmesinin önlenmesi, - İyileşmenin kolaylaştırılması. 1.4. İlk Yardımın Temel Uygulamaları Nelerdir? İlk yardım temel uygulamaları koruma, bildirme, kurtarma (KBK) olarak ifade edilir. Koruma: Kaza sonuçlarının ağırlaşmasını önlemek için olay yerinin değerlendirilmesini kapsar. En önemli işlem olay yerinde oluşabilecek tehlikeleri belirleyerek güvenli bir çevre oluşturmaktır. Bildirme: Olay veya kaza mümkün olduğu kadar hızlı bir şekilde telefon veya diğer kişiler aracılığı ile gerekli yardım kuruluşlarına bildirilmelidir. Türkiye'de ilk yardım gerektiren her durumda telefon iletişimleri, 112 acil telefon numarası üzerinden gerçekleştirilir. Kurtarma (Müdahale): Olay yerinde hasta veya yaralılara müdahale hızlı ancak sakin bir şekilde yapılmalıdır. 1.5. İlk Yardımın ABC si Nedir? Bilinç kontrol edilmeli, bilinç kapalı ise aşağıdakiler hızla değerlendirilmelidir: A. Hava yolu açıklığının değerlendirilmesi B. Solunumun değerlendirilmesi (Bak- Dinle- Hisset) 7
C. Dolaşımın değerlendirilmesi (Şah damarından 5 saniye nabız alınarak yapılır) 1.6. İlk Yardım Yapan Kişinin Müdahale İle İlgili Öncelikli Yapması Gerekenler Nelerdir? - Hasta veya yaralıların durumu değerlendirilir (ABC) ve öncelikli müdahale edilecekler belirlenir. - Hasta veya yaralının korku ve endişeleri giderilir. - Hasta veya yaralıya müdahalede yardımcı olacak kişiler organize edilir. - Hasta veya yaralının durumunun ağırlaşmasını önlemek için kendi kişisel olanakları ile gerekli müdahalelerde bulunulur. - Kırıklara yerinde müdahale edilir. - Hasta veya yaralı sıcak tutulur. - Hasta veya yaralının yarasını görmesine izin verilmez. - Hasta veya yaralıyı hareket ettirmeden müdahale yapılır. - Hasta veya yaralının en uygun yöntemlerle en yakın sağlık kuruluşuna sevki sağlanır (112). (Ancak, ağır hasta veya yaralı bir kişi hayati tehlikede olmadığı sürece asla yerinden kıpırdatılmamalıdır). 1.7. 112 nin Aranması Sırasında Nelere Dikkat Edilmelidir? - Sakin olunmalı ya da sakin olan bir kişinin araması sağlanmalı, - 112 merkezi tarafından sorulan sorulara net bir şekilde cevap verilmeli, - Kesin yer ve adres bilgileri verilirken, olayın olduğu yere yakın bir caddenin ya da çok bilinen bir yerin adı verilmeli, - Kimin, hangi numaradan aradığı bildirilmeli, - Hasta veya yaralının adı ve olayın tanımı yapılmalı, - Hasta ya da yaralı sayısı ve durumu bildirilmeli, - Eğer herhangi bir ilk yardım uygulaması yapıldıysa nasıl bir yardım verildiği belirtilmeli, - 112 hattında bilgi alan kişi, gerekli olan tüm bilgileri aldığını söyleyinceye kadar telefon kapatılmamalıdır. 8
1.8. İlk Yardım ve Acil Tedavi Arasındaki Fark Nedir? Acil tedavi bu konuda ehliyetli kişilerce gerekli donanımla yapılan müdahaledir. İlk yardım ise bu konuda eğitim almış herkesin olayın olduğu yerde bulabildiği malzemeleri kullanarak yaptığı hayat kurtarıcı müdahaledir. 9
Uygulamalar 10
Uygulama Soruları 11
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti İlk yardımın tanımını, amacını, öncelikle yapılması gerekenleri, ilk yardımın öncesi ve sonrasında yapılması gerekenleri öğrendik. 12
Bölüm Soruları 1) İlk yardım kimlere uygulanır? a) Yaralılara b) Kaza geçirenlere c) Kalp krizi geçirenlere d) Sara nöbeti geçirenlere e) Hepsi 2) İlk yardımın öncelikli amaçları nelerdir? a) Hayati tehlikenin ortadan kaldırılması b) Yaşamsal fonksiyonların sürdürülmesinin sağlanması c) Hasta ya da yaralının durumunun kötüleşmesinin önlenmesi d) İyileştirmenin kolaylaştırılması e) Hepsi 3) Aşağıdakilerden hangisi ilk yardımın temel uygulamalarından biridir? a) İlaç verme b) Kurtarma c) Dikiş atma d) Besleme e) Hiçbiri 13
4) Aşağıdakilerden hangisi 112 nin aranması sırasında dikkat edilmesi gereken kurallardan biri değildir? a) Kimin hangi numaradan aradığı bildirilmeli b) Hasta ya da yaralının kimlik bilgileri verilmeli c) Hasta ya da yaralının sayıları bildirilmeli d) Hasta ya da yaralının yakınlarına haber verilmesi istenmeli e) Hasta ya da yaralının durumu bildirilmeli 5) Aşağıdakilerden hangisi ilk yardım yapan kişinin öncelikli yapması gerekenlerden biri değildir? a) Hasta ya da yaralının ABC sini belirlemek b) Hasta ya da yaralının endişelerini gidermek c) Kırıklara müdahale etmek d) Hasta ya da yaralıyı sıcak tutmak e) Hasta ya da yaralıya bir şeyler yedirmek Cevaplar 1)e, 2)e, 3)b, 4)d, 5)e 14
2. VÜCUDU OLUŞTURAN SİSTEMLER 15
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz? 2.1. İlk Yardım Yapan Kişinin Özellikleri Nasıl Olmalıdır? 2.2. İlk Yardım Yapan Kişinin Bilmesi Gereken ve Vücudu Oluşturan Sistemler Nelerdir? 2.2.1. Sinir Sistemi 2.2.2. Dolaşım Sistemi 2.2.3. Solunum Sistemi 2.2.4. Sindirim Sistemi 2.2.5. Boşaltım Sistemi 2.2.6. İskelet ve Kas Sistemi 2.2.7. Endokrin Sistem 16
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 17
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği İnsan Vücudunu Oluşturan Sistemler İlk yardım yapan kişinin özelliklerinin nasıl olması gerektiği İlk yardım yapan kişinin bilmesi gereken insan vücudunu oluşturan sistemler nelerdir İnsan vücudunu oluşturan sistemleri kısaca öğrenmek 18
Anahtar Kavramlar 19
Giriş Bu bölümde, ilk yardım yapan kişinin bilmesi gereken ve insan vucudunu oluşturan sistemler ele alınmıştır. 20
2.1. İlk Yardım Yapan Kişinin Özellikleri Nasıl Olmalıdır? Olay yeri genellikle insanların telaşlı ve heyecanlı oldukları ortamlardır. Bu durumda ilk yardım görevlisi sakin ve kararlı bir şekilde olayın sorumluluğunu alarak gerekli müdahaleleri doğru olarak yapmalıdır. Bunun için bir ilk yardım görevlisinin aşağıdaki özelliklerinin olması gerekmektedir: İnsan vücudu ile ilgili temel bilgilere sahip olmalı, Önce kendi can güvenliğini korumalı, Sakin, kendine güvenli ve pratik olmalı, Eldeki olanakları değerlendirebilmeli, Olayı anında ve doğru olarak haber vermeli (112 yi aramak), Çevredeki kişileri organize edebilmeli ve onlardan yararlanabilmeli, İyi bir iletişim becerisine sahip olmalıdır. 2.2. İlk Yardım Yapan Kişinin Bilmesi Gereken ve Vücudu Oluşturan Sistemler Nelerdir? İlk yardım görevlisinin insan vücudu, yapısı ve işleyişi konusunda bazı temel kavramları bilmesi, ilk yardım görevlisi olarak yapacağı müdahalelerde bilinçli olmasını kolaylaştırır. 2.2.1. Sinir Sistemi Sinir sistemi vücudun her köşesinde, her organında olup bitenleri başlatan, devam ettiren ve sonlandıran muhteşem bir koordinatördür. Konuşmak, yürümek, yazmak, ağlamak gibi irade dâhilinde olan işleri de, vücut ısısı ve kan basıncı ayarı, solunum, dengede durmak, uyanıklık gibi irade dışı işleri de sinir sistemi yapar. Sinir sistemi, vücudu bir ağ gibi saran milyarlarca sinir hücresinden meydana gelir. Sinir sistemi iki bölüme ayrılır: Merkezî sinir sistemi Çevresel sinir sistemi Sinir sisteminden vücudun çeşitli dokularındaki hücrelere uyarı gönderilir. Gelen uyarılar algılayıcı hücreler tarafından algılanır. Organlardaki cevap verici dokular, uyarılara tepki verir. 21
Merkezi sinir sistemi Vücudun yönetimini ve denetimini merkezî sinir sistemi sağlar. Merkezî sinir sistemi beyin, beyincik, omurilik soğanı ve omurilikten oluşur. Beyin, beyincik ve omurilik soğanı kafatasının içinde yer alır, omurilik ise omurganın içinde yer alır. Beyin Merkezî sinir sisteminin en gelişmiş organıdır. Milyarlarca sinir hücresinden meydana gelir. Öğrenme, hafıza ve yönetim merkezidir. Beyin Lobları Ön lob: Duygulardan, bilinçli düşünmeden ve hareketlerden sorumludur. Üst lob: Acıyı hissetmeyi, dokunma duyusunu ve vücut ısısının düzenlenmesini sağlar. Arka lob: Görme duyusuyla ilgili bilgileri işler. Yan lob: Ses ve kokunun algılanmasını sağlar. Yüzler, mekânlar gibi karmaşık uyaranların işlendiği ve söylenmek istenilen kelimelerin organize edildiği yer de bu lobdur. Beyincik Vücudun hareket ve denge merkezi beyinciktir. Beynin arkasında ve alt tarafında yer alır. Duyu organlarından veya vücudun diğer kısımlarından gelen bilgileri alarak vücudun dengesini sağlar. Omurilik soğanı Beyin ve diğer vücut organları arasındaki bağlantıyı sağlar. Karaciğer, mide, böbrek gibi isteğe bağlı olmadan çalışan iç organları kontrol eder. Nefes alma, yutma, öksürme, çiğneme, hapşırma ve kusma gibi isteğe bağlı olmaksızın gerçekleşen olayları kontrol eder. Omurilik Omurga içerisinde yer alan bir sinir halatıdır. Omurilik soğanından başlayıp kuyruk sokumuna kadar uzanır. 22
Organlardan beyne ve beyinden diğer organlara gelen sinirler omurilikten geçer. Omurilik, beyinle organlar arasındaki bilgi iletişimini sağlar, refleks davranışları gerçekleştirir. Omurilik zarar görürse kesintiye uğradığı yerden itibaren ayaklara kadar hareket ve algı fonksiyonları biter. Çevresel Sinir Sistemi Merkezî sinir sistemi dışında yer alan milyonlarca sinir, çevresel sinir sistemini oluşturur. Çevresel sinir sistemi, merkezî sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağlar. Merkezî sinir sistemine bilgi sağlar ve hareketleri yönetir. Sıcaklık, soğukluk gibi dışarıdan algılanan değişiklikleri merkezî sinir sistemine nakleder. Mesanenin dolması gibi vücut içinden algılanan değişiklikleri merkezî sinir sistemine nakleder. Merkezî sinir sisteminden gelen uyarıları hedef organlara nakleder. 2.2.2. Dolaşım Sistemi Hücreler yaşamlarını sürdürebilmek için beslenme, solunum ve boşaltım gibi faaliyetleri yaparlar. Vücudumuzdaki her bir hücrenin besin ve oksijen ihtiyacını karşılamak; metabolizma sonucu oluşan artık madde ve karbondioksitleri uzaklaştırmak için bir araya gelmiş organ sistemine dolaşım sistemi denir. Dolaşım sistemi yapıları, tüm vücut organları arasında madde iletimini sağlar. Kanın kalpten pompalandıktan sonra vücudu dolaşıp tekrar kalbe geri dönmesine dolaşım denir. Dolaşım sistemimizi kalp, damarlar ve kan oluşturur. Kan sıvı olan bir karışımdır ve madde taşınması işlemini yapar. Kan damarları kan sıvısının organlara iletilmesini sağlar. Kalp kanın damarlarda akması için pompa görevi görür. Dolaşım sistemi kan yolu ile; Hücrelere besin ve oksijen taşır. Vücudu mikroplara karşı korur. Hücrede oluşan atık maddelerin vücut dışına atılmasını sağlayan organlara (akciğer, böbrek) taşır. Kalp Kanın damarlar ile vücudumuzun her tarafını dolaşmasını sağlayan kaslı organımıza kalp denir. 23
Kalp; göğüs kafesi içinde ve iki akciğer arasında bulunur. Yumruk büyüklüğünde bir organımızdır. Kalbimiz iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere dört odacıktan oluşur. Üstteki kalp odacıklarına kulakçık, alttaki kalp odacıklarına karıncık denir. Kalbin soldaki odacıkları temiz kan, sağdaki odacıkları kirli kan doludur. Kalbin çalışması sırasında, akciğerlere çarparak zarar görmesini önleyen koruyucu zar ile çevrilidir. Kalp Kasları: Kalbin duvarlarını oluşturur. Hızlı ve güçlü olarak kasılıp gevşer. İstemsiz(isteğimiz dışında) çalışır ve kanın damarlarda dolaşması için motor görevi yapar. Kalbin karıncıklarındaki kas tabakası, kulakçıklara göre daha kalın bir yapıya sahiptir. Bundan dolayı karıncıkların kanı pompalama gücü kulakçıklara göre daha fazla olur. Karıncıklar kanın vücut organlarına iletilmesini sağlar. Kalp Kapakçıkları: Kulakçık ile karıncıklar arasında bulunur. Açılıp kapanabilme özelliğine sahiptir. Kalp çalışması sırasında, kanın karıncıktan kulakçıklara doğru geriye dönmesini önler. Oksijen oranı yüksek olan kana temiz kan; karbondioksit oranı yüksek olan kana ise kirli kan denir. Temiz kan açık renkli, kirli kan ise koyu renkli olarak görünür. Alyuvarlarında oksijen bulunan kan temiz kan, alyuvarlarında karbondioksit bulunan kan ise kirli kan özelliğe sahiptir. Kalbin Çalışması Kalbin kulakçık ve karıncıkları sırayla kasılıp gevşerler. Kulakçıklar kasıldığında karıncıklar gevşer, karıncıklar kasıldığında kulakçıklar gevşer. Kalbin kulakçıkları kasıldığında kulakçıklar ile karıncıklar arasındaki kapakçıklar açılır. Kulakçıklardaki kan, karıncıklara doğru geçer. Kalbin karıncıkları kasıldığında kulakçıklar ile karıncıklar arasında bulunan kapakçıklar kapanır. Bu sırada karıncıklardan vücuda ve akciğerlere kan pompalanırken, kulakçıklara kan dolmaya başlar. Kalbin kasılıp gevşemesi dakikada 70 80 kez tekrarlanır. Kalp kasılıp gevşeme sırasında kısa bir süre (0.40 sn) dinlenir. Dinlenme sırasında bir sonraki kasılma için kimyasal enerji üretilmiş olur. Damarlar İçerisinde kanın dolaştığı boru şeklindeki yapılar kan damarlarıdır. Ağ şeklinde vücudun her tarafına yayılmış olup, madde taşınmasında görev alırlar. Vücudumuzda; yapısı ve görevlerindeki farklılığa göre, üç çeşit kan damarı vardır. 1) Atardamar Kalpten vücut organlarına doğru kan taşıyan geniş, esnek ve sağlam duvarlı damarlardır. En yüksek kan basıncı atardamarlarda, özellikle aortta bulunur. Genellikle kalpten organlara doğru oksijence zengin olan temiz kan taşırlar. Akciğer atardamarı kirli kan taşır. Akciğer atardamarı hariç, diğer bütün atardamarlarda temiz kan bulunur. En büyük atardamar aort atardamarıdır. Aort atardamarı kollara ayrılarak bütün organlara temiz kan taşır. 24
2) Toplardamar Organlardan toplanan kirli kanı kalbe getiren damarlardır. Fakat akciğer toplardamarı temiz kan taşır. Vücut organlarından kirlenmiş olan, akciğerlerden ise temizlenmiş kanı da kalbe taşırlar. En düşük kan basıncı toplardamarlarda görülür. Bazı toplardamarların içinde atardamarlardan farklı olarak kapakçıklar bulunur. Bu kapakçıkların görevi kanın yerçekimi doğrultusunda geriye doğru akmasını önlemektir. 3) Kılcal Damar Vücudun hemen her yerinde atardamarlar ile toplardamarlar arasında ağ şeklinde bulunan damarlardır. Kan ile hücreler arasındaki madde alış verişini sağlarlar. Kılcal damarlar incedirler. Bir atardamar ile bir toplardamar arasında yaklaşık olarak 400 tane kılcal damar bulunur. Kılcal damarlardan; oksijen ve besin hücrelere geçer, karbondioksit ve artık maddeler de hücrelerden kılcal damarlara geçer. Dolaşım Şekilleri: Kalpten çıkan kanın organlara ulaşıp tekrar kalbe dönmesine kadar iki farklı dolaşım şekli görülür. 1) Büyük Kan Dolaşımı Kalbin sol karıncığından çıkan temiz kanın, vücutta kirlendikten sonra kalbin sağ kulakçığına gelmesine büyük kan dolaşımı denir. Büyük dolaşımda kan akciğer dışındaki tüm organlara ulaştırılır. Bundan dolayı akciğer haricindeki her bir organ büyük dolaşımda görev yapar. Kalbin sol karıncığından çıkan temiz kan, aort atardamarı ile tüm vücuda dağılır. Kan içinde bulunan oksijen ve besin kılcal kan damarlardan hücrelere geçer. Hücrelerdeki karbondioksit ve artık maddeler de kana geçer. Kirlenmiş olan kan, kılcal damarlar ile organ toplardamarına ve ana toplardamar ile de kalbin sağ kulakçığına gelir. 2) Küçük Kan Dolaşımı Kirli kanın kalbin sağ karıncığından çıkıp akciğerlerde temizlendikten sonra tekrar kalbin sol kulakçığına gelmesine küçük kan dolaşımı denir. Küçük dolaşımda kan, sadece akciğere gönderilir. Kirlenmiş olarak kalbe gelen kan, kalbin sağ karıncığından pompalanarak akciğer atardamarı ile akciğere götürülür. Burada temizlenen kan (oksijen oranı artan), akciğer toplardamarı ile kalbin sol kulakçığına getirilir. Kan Kalp ve damarlar içerisinde dolaşan sıvıya kan denir. Kan hücreler ve plazmadan oluşur. Hücreler sıvı olan kan plazmasında yer alır. Kan plazmasının yapısında % 90 oranında su bulunur ve akışkan bir yapıya sahiptir. İçerisinde besin, oksijen, karbondioksit, artıklar, tuzlar, hücreler, hormonlar ve antikorlar vardır. Kan serumu, kanın sıvı kısmıdır. Kan serumu sindirilmiş besinleri ve oksijeni hücrelere taşır. Hücrelerde oluşan karbondioksit gazı ve zararlı maddeleri ise akciğer ve böbreklere taşır. 25
Kan, vücut ısısının düzenlenmesinde ve organların mikroplara karşı korunmasında ve organlar arası kimyasal iletişimin sağlanmasında görev yapar. Kanın yapısında değişik görevleri olan üç çeşit kan hücresi bulunur. Kan Hücreleri Alyuvarlar Alyuvarların görevi, akciğerden aldığı oksijeni vücut hücrelerine, hücrelerde oluşan karbondioksiti de akciğerlere taşımaktır. Kırmızı renklidir. Çekirdeksiz hücrelerdir. Başlangıçta çekirdeklidir fakat olgunlaştıklarında daha çok oksijen taşıyabilmek için çekirdeklerini kaybederler. Yapısında kana kırmızı rengini veren hemoglobin bulunur. Kanda en çok bulunan kan hücreleridir (1 mm 3 kanda yaklaşık 5 milyon). Kemik iliğinde üretilirler. Yuvarlak, ortası çukur olan kan hücreleridir. Akyuvarlar Akyuvarların görevi mikroplara karşı vücudu savunmaktır. Akyuvarlar mikropların etrafını sarıp onları içine alarak veya özel salgılar üreterek yok ederler. Beyaz renkli olan kan hücreleridir. Çekirdekli hücrelerdir. Akyuvarlar, alyuvarlardan daha iri yapıda olup, sayıları ise daha azdır (1 mm 3 kanda yaklaşık 7 bin tane bulunur). Hastalanma sırasında kandaki akyuvar sayısı artar. Kan Pulcukları Yapısında özel proteinler vardır ve kanın pıhtılaşmasında görev yaparlar. Damar kesildiğinde hava ile etkileşerek delinen damarın kapatılmasını sağlarlar. Çekirdeksiz ve çok küçüktürler.1 mm 3 kanda yaklaşık 300 bin tane kan pulcuğu vardır. Kan Grupları İnsanlarda dört farklı kan grubu bulunur. Bunlar A, B, AB ve 0 kan gruplarıdır. Kan alış verişi aynı kan grupları arasında yapılır. Bunun yanı sıra 0 kan grubundaki kişiler diğer bütün kan gruplarına kan verebilirler. Bu nedenle 0 kan grubuna genel verici adı verilir. AB kan grubu ise diğer bütün kan gruplarından kan alabilir. Bu nedenle AB kan grubuna genel alıcı adı verilir. Kan alış verişi için kan grupları dışında Rh faktörüne de dikkat edilir. Bu faktör, ilk olarak Rhesus (Resus) maymunlarında keşfedilmiştir. Bu nedenle maymunun adının ilk iki harfi ile isimlendirilir. Alyuvarlarında Rh faktörü bulunan kan Rh(+) faktörü, bulunmayan ise Rh( ) olarak adlandırılır. Rh faktörleri aynı olan canlılar birbirlerine kan verebilir. Lenf Dolaşımı Vücudumuzda kan dolaşımına yardımcı olan organlar lenf dolaşımını oluşturur. Lenf sistemini lenf damarları ve lenf düğümleri meydana getirir. Lenf borularında dolaşan akıcı özellikteki sıvıya lenf denir. Lenf sistemi, kan damarlarından hücreler arasına sızan maddeleri 26
toplayarak, tekrar kan dolaşımına kazandırır. Lenf düğümleri vücudun mikroplara karşı savaşmasına yardımcı olan yapılardır. Lenf düğümleri kanı süzerek, mikropların etkisiz hale getirilmesinde görev yaparlar. Bademcikler birer lenf düğümüdür. Vücut, mikroplarla savaşırken bademcikler şişebilir. Vücutta bademcik gibi birçok düğüm vardır. Dolaşım Sisteminin Sağlığı Dolaşım siteminin sağlığını etkileyen en önemli dış etkenler, hava kirliliği ve sigaradır. Dolaşım sistemini olumsuz etkileyen zararlı alışkanlıklardan biri de alkoldür. Çocuklukta geçirilen enfeksiyonlar ve bademcik iltihapları, zamanında iyi tedavi edilmezse kalp kapakçıklarını olumsuz etkiler ve kapakçıkların bozulmasına neden olur. Kalp, damarlar ve kanda meydana gelen olumsuzluklar diğer organ ve sistemlerin çalışmasını doğrudan etkiler. Dolaşım sistemi hastalıkları kalp yetmezliği, kalp krizi, tansiyon, kalp romatizması, damar sertliği, varis, damar tıkanıklığı, AIDS, lösemi (kan kanseri), kansızlık, hemofili (kanın pıhtılaşmaması), gibi hastalıklardır. Damar tıkanıklığının görüntülenmesi için yapılan tıbbı işleme, anjiyo adı verilir. Bazı damarların tıkanması sonucu, kalbin beslenmesi aksar. Böyle durumlarda, vücudun başka kısmında yer alan bir damardan, damar parçası alınır. Bu parça, kalpte tıkalı olan damarın yerine eklenir. Bu cerrahi işleme baypas ameliyatı denir. 2.2.3. Solunum Sistemi Solunum, atmosferden alınan oksijen ile vücuttaki karbondioksitin yer değiştirmesidir. Bunu sağlayan sisteme solunum sistemi denir. Solunum 2 kısma ayrılır. Dış solunum akciğerlerde olur. Oksijen havadan kana geçer, kandaki karbondioksit dışarı verilir. İç solunum, kanla dokular arasında olur. Oksijen kılcal damarlardaki kandan dokuya girer, karbondioksit dokudan kana geçer. Solunum sistemi organları Burun Yutak Gırtlak Soluk borusu Akciğer Diyafram 27
Göğüs kasları Solunum sisteminin esas organı akciğerlerdir. Oksijen ve karbondioksit gazlarının değişimi bu organda olur. Soluk alma (İnspirasyon) Göğüs kasları ve diyafram kasılır. Göğüs boşluğunun hacmi artar. Akciğer genişler. Oksijence zengin hava içeri girer. Oksijen kana, karbondioksit hava keseciklerine geçer. Soluk verme (Expirasyon) Göğüs ve diyafram kasları gevşer. Göğüs boşluğunun hacmi azalır. Akciğer küçülür. Kirli hava dışarı atılır. 2.2.4. Sindirim Sistemi Bütün canlılarda olduğu gibi insan organizması da canlılığını sürdürebilmesi ve fonksiyonlarını devam ettirebilmesi için enerjiye ihtiyaç duyar. Enerji vücuda alınan besinlerden sağlanır. - Sindirim olayının aşamaları: - Yeme: Sindirimin ilk aşaması olan yeme, besinlerin ağız yoluyla vücuda alınmasıdır. - Mekanik sindirim: Besin maddelerinin yutulabilmesi için dişler aracılığı ile koparılması, parçalanması, ufalanıp öğütülmesi ve mideye gönderilmesi işlemidir. - Sindirim: Besin moleküllerinin daha küçük yapı taşlarına ayrılması, kimyasal olarak yıkımıdır. - Salgılanım: Sindirim kanalının epiteli ve bezler tarafından su, asit, enzim ve tuzların serbestleşmesi ile gerçekleşir. Salgılanan sıvılar besinlerin sindirim ve emiliminde rol oynar. - Emilim: Yapı taşlarına ayrılmış olan besin moleküllerinin bağırsak duvarlarında kan ve lenfatik sisteme emilerek alınması işlemidir. 28
- Dışkılama: Sindirilemeyen ve emilemeyen besin artıklarının vücuttan dışarı atılmasıdır. Sindirim kanalı, ağız boşluğundan başlayarak anüste sonlanır. Sindirim olayını gerçekleştiren organ ve yapılara sindirim sistemi denir. Sindirim sistemi iki temel bölüme ayrılarak incelenir. - Sindirim kanalı: Ağızdan anüse kadar uzanan 8-10 metrelik bir kanaldır. Bu kanalın ağız, yutak, yemek borusu, mide, incebağırsaklar, kalın bağırsaklar ve anüs olarak adlandırılan bölümleri vardır. - Sindirime yardımcı organ ve bezler: Yaptıkları salgılarını özel boşaltım kanallarıyla sindirim kanalına boşalttıklarından sindirim kanalının eklenti organları olarak da adlandırılır. Bunlar karaciğer, pankreas ve tükürük bezleridir. 1. Sindirim Kanalı 1.1. Ağız Besin maddelerinin ağız yoluyla alınan besinler tükürük salgısı tarafından ıslatılır, dil, yanak ve çene kasları yardımıyla dişler tarafından da mekanik olarak parçalanır. 1.2. Yutak Ağız boşluğu, yemek borusu diğer taraftan burun boşluğu ve gırtlak ile bağlantı kuran yutak, sindirim ve solunum sistemlerinin ortak bölümüdür. 1.3. Yemek Borusu Sindirim borusunun yutak ile mide arasında kalan kısmıdır. Yutaktan başlayan yemek borusu diafragmadaki deliğinden geçerek midenin cardia denilen bölümüyle birleşir. 1.4. Mide Mide diafragmanın altında, karın boşluğunun sol üst kısmında yer alan sindirim kanalının en geniş bölümüdür. Ösofagus ile duodenum arasında yer alır. 1.5. İnce Bağırsak İnce bağırsak sindirim kanalının mideden sonra başlayıp yaklaşık 5-6 metre uzunluğunda kalın bağırsakla sonlanan en uzun organıdır. Çapı 3-4 cm dir. Yiyeceklerin kimyasal sindirimi ve emilimi ince bağırsakta gerçekleşir. Bu işlemler emilim yüzeyinin genişliği, özel yapılar (villus), mukus, ferment ve hormon salgılanımıyla gerçekleşir. İnce bağırsakların besinlerin sindirimini, emilimini sağlamak ve emilemeyen besinlerin kalın bağırsağa geçişini sağlamak gibi görevleri vardır. 29
1.6. Kalın Bağırsaklar İnce bağırsakların son bölümü olan ileum ile kalın bağırsakların ilk bölümü olan kapaktan başlayarak anüse kadar uzanır. Kalın bağırsaklar yaklaşık1,5-1,8 m uzunluğunda ve 6 8 cm çapındadır. Kalın bağırsağın çapı anüse doğru gittikçe daralır. Kalın bağırsaklar ince bağırsağın etrafını çevrelemiş ve abdominopelvik boşlukta yerleşmiş durumdadır. Dışkının Oluşumu Sindirim sonucu emilmeyen atık maddeler kalın bağırsak vasıtasıyla rektuma iletilir ve dışkılama ihtiyacı olur. Dışkılama isteği ile makatı kontrol eden rektumdaki kaslar gevşer, karın içi basıncı artar ve atık maddeler (dışkı, feçes, gaita) rektuma itilir. Kalın bağırsakta oluşan dışkı içeriğinde; bakteri, su, inorganik maddeler, sindirilmemiş bitki lifleri, mukoza hücreleri ve sindirim enzimleri vardır. Kalın bağırsaktan günlük atılan dışkı miktarı 200-400 gr.dır. 2. Sindirime Yardımcı Organ ve Bezler Besinlerin sindirilmesi için bazı salgılara ihtiyaç vardır. Tükürük bezleri, karaciğer, safra kesesi ve pankreas salgıladıkları salgılarla sindirime yardımcı olur. 2.1. Tükürük Bezleri Tükürük bezleri, ağız boşluğu etrafında ve ağız mukozasında bulunur. Tükürüğün Görevleri - Pityalin enzimi sayesinde karbonhidratların sindirimi ağızda başlar. - İçinde bulunan lizozim gibi enzimler sayesinde doğal bağışıklamada etkilidir. - Ağız boşluğunu ıslak tutarak kurumasını önler. - Çok sıcak ve soğuk besinlerin ısısını ayarlayarak sindirim kanalını korur. - Besin maddelerini sulandırıp yumuşak hale getirerek yutmayı kolaylaştırır. - Bileşiminde bulunan florür iyonları sayesinde dişlerin çürümesini önler. - Miktarı azaldığında susama hissi uyandırır. 2.2. Karaciğer Karaciğer, sindirim sisteminin en büyük bezidir. Ağırlığı yaklaşık 1,5 kg dır. Karaciğerin büyük bir bölümü karın boşluğunun sağ yukarı kısmında bulunur. Diyafragmanın altında, mide ve bağırsakların üstünde yer alır. Karaciğerin büyük bir kısmı da 30
arkada, sağda ve önde kaburgaların altındadır. Karaciğerin bir bölümü önde karın duvarı ile temas eder. Karaciğerin Görevleri - Safra yapımı: Karaciğer hücreleri safra üretir ve salgılar. Günde yaklaşık 600 1000 cc kadar safra, safra yolları aracılığı ile duodenuma boşaltılır. Yağların sindirim ve emiliminde rol alan safranın büyük bir kısmı, ince bağırsağın son kısmı olan ileumdan geri emilir. Geri kalan kısım ise gaita ile dışarı atılır vegaitanın rengini verir. - Karbonhidrat metabolizması: Karaciğer karbonhidrat ürünü olan glikozu glikojene çevirerek depolar. İhtiyaç olduğunda tekrar glikoza çevirerek kana gönderir. - Yağ metabolizması: Karaciğer yağ asitleri ve nötr yağların metabolizması ile kolesterolün metabolizmasında rol alır. - Plazma proteinleri sentezi: Karaciğer aminoasitlerden yararlanarak çeşitli proteinleri sentez eder. Albumin, fibrinojen, protrombin ve diğer pıhtılaşma faktörlerinin sentezini yapar. - Detoksifikasyon: Zehirsizleştirme anlamına gelen bu işlemde, vücut için zararlı olan maddeler zararsız hâle getirilir. Alkol, nikotin, barbütüratlar vb. - Vitamin metabolizması: Bazı mineral ve A, K, D vitaminlerini depolar. K vitamini protrombin sentezi için gereklidir. - Bağışıklık ve fagositoz: Retiküloendotelial sistemin % 60 ı karaciğerde bulunur. Karaciğerde bulunan ve fagositoz yapan kupffer hücreleri, kandaki yabancı hücreleri, parazit ve bakterileri fagosite eder. Karaciğerin diğer görevleri - Vücut sıcaklığını ayarlar. - Kansızlık hâlinde alyuvar üretir. - Yaşlı alyuvarları parçalar. Parçalama ile biluribin pigmenti açığa çıkar. - Embriyo safhasında kan yapar. - Damar içindeki kanın pıhtılaşmasını önleyen heparin hormonunu salgılar. - Proteinlerin enerjiye dönüşmesinden oluşan amonyağı (NH3) üre ve ürik asidine çevirir. Ürik asidi parçalar. - Glikozu depolar. 31
2.3. Safra Kesesi Karaciğerin altında kas ve zardan yapılı kesedir. Safra Kesesinin Görevleri - Yağların mekanik olarak sindirilmesini sağlar. - Yağda eriyen A - D - E - K vitaminlerinin emilimini artırır. - Mideden gelen asidik besinleri bazik hâle getirir. - Bağırsakta zararlı bakterilerin üremesine engel olur. - Bağırsak villuslarının hareketini artırır. 2.4. Pankreas Pankreas, yaklaşık 15 18 cm uzunluğunda, 60-70 gram ağırlığındadır. Karın arka duvarında, sağda duedonuma, solda dalağa kadar uzanan bir bezdir. Pankreasın Görevleri Pankreas hem endokrin hem ekzokrin salgı yapan bir bezdir. Pankreas iç salgı olarak insülin ve glukagon salgılar ve direkt kana verir. Pankreasta bulunan langerhans adacıklarından beta hücreleri insülin hormonu, alfa hücreleri glukagon salgılar. Her iki hormon da kandaki glikoz düzeyine göre salgılanır. Bu hormonların yetersizliği veya organizmada kullanılamaması diyabete (şeker hastalığı) neden olur. Pankreas, dış salgı olarak sindirim enzimleri salgılar ve bunları duodonuma boşaltır. Dış salgı görevi akinus keseciklerine aittir. Bu salgı kesecikleri, pankreas salgısı denen ve onikiparmak bağırsağına dökülen alkali bir sıvı salgılar. Salgı içinde çeşitli enzimler bulunur. Enzimler, proteinlerin sindiriminde kullanılan tripsin, kimotripsin ve karboksipeptidazdır. Bunlara proteolitik (parçalayıcı) enzimler de denir. Diğerleri ise karbonhidratların sindiriminde rol alan amilaz, yağların sindiriminde rol alan pankreatiklipaz ve nükleik asidin yıkımını sağlayan nükleaz enzimleridir. Pankreasın sindirim enzimlerini salgılaması için duodenumdan salgılanıp pankreasa gelen sekretin hormonu tarafından uyarılması gerekir. Yetişkin bir insanda, günde 1,5-2 litre pankreas özsuyu salgılanır. 2.2.5. Boşaltım Sistemi 1. Böbreklerin Yapı ve Fonksiyonları Boşaltım sistemi, kanı böbrekler aracılığı ile süzen, oluşan idrarı mesane üreterler ve üretra aracılığıyla vücuttan uzaklaştıran sistemdir. 32
1.1. Böbrekler Böbrekler abdomenin arka duvarında vertebralisin her iki yanında sağ ve sol tarafta yer alan, fasulye biçiminde bir organdır. Böbreğin boyutları yaklaşık olarak, 11-12 cm boyunda, 6-7 cm eninde, 4 cm derinliğinde ve yaklaşık 120-200 gram ağırlığındadır. 1.2. Böbreğin Fizyolojisi Metabolizma artıklarının vücut dışına atılmasına boşaltım denir. Vücuda alınan ve kullanılan her şey artık maddelerin oluşumuna neden olur. Hayatın devamı için metabolizma artıklarının vücuttan uzaklaştırılması zorunludur. İnsan vücudunun % 60 70 kadarı sudur ve bu miktarın korunması gerekir. Normalde vücudun kaybettiği ve kazandığı su miktarı birbirine eşittir. Boşaltımda direkt görev alan organ böbreklerdir. Üreterler, mesane ve üretra bu sisteme yardımcı organlardır. Süzülme ve idrar oluşumu böbreklerde gerçekleşir. Boşaltımla vücuttan uzaklaştırılan zararlı maddelerin başında üre gelir. Böbreklerin görevleri: - Sıvı atılımını gerçekleştirerek vücuttaki plazma ozmolaritesinin normal sınırlar (300 m Osm/1) içinde kalmasını, - Plazma H+ iyon konsantrasyonunun normal sınırda kalmasını, - Vücutta fonksiyonel olarak bulunan sıvı, elektrolit dengesinin korunmasını, - Metabolik artık ürünlerin (üre, ürik asit, kreatinin) atılımını, - İlaçlar, toksinler ve metobolitlerinin vücuttan atılmasını, - Ekstrasellüler, sıvı hacmini ve kan basıncının hormonal olarak düzenlenmesini, - Peptit hormonlarının yıkımını, - D vitaminin aktif hâle gelmesini, - Adrenal medulladan prostaglandin hormonunun salgılanmasını sağlar. 1.3. İdrar Oluşumu Böbrekler, idrar miktarını azaltarak ya da çoğaltarak vücudun su miktarını dengede tutar. Glomerüler süzüntü, kimyasal olarak kan plazmasına benzer. Bu süzüntünün hepsi vücuttan atılmaz. Ama bu süzüntünün büyük bir kısmı, tekrar emilerek dolaşıma geri döner. Sadece zararlı maddeler idrar yoluyla vücuttan atılır. Bir gün boyunca süzülen plazma miktarı, 180 litreyi bulur. Kan plazması ortalama olarak günde 60 defa böbreklerden süzülmektedir. Bu 33
miktarın % 99 u geri emilerek dolaşıma katılır. Böylece bir günde yaklaşık olarak 1,5 litre idrar dışarı atılmış olur. Böbreklerde idrar oluşumu üç aşamada gerçekleşir. Bunlar; filtrasyon (süzülme),reabsorpsiyon (geri emilim), sekresyon (salınım)dur. 2.2.6. İskelet ve Kas Sistemi 1. Kemik ve İskelet Hareket sistemi, insan vücuduna şekil veren ve ona hareket etme imkânı sağlayan bir sistemdir. Hareket sistemi iskelet, kaslar ve eklemlerden oluşur. Kemikler ve eklemler hareket sisteminin pasif elemanlarıdır. Kaslar ise hareket sisteminin aktif elemanları olup kemik ve eklemlere etki ederek vücudun hareketini sağlar. 1.1. Kemik Tipleri İskeleti oluşturan kemikler, biçimlerine göre sınıflandırılır. - Uzun Kemikler: Kemiğin uzunluğu, genişlik ve kalınlığından fazladır. Özellikle iskelette üst yan ve alt yanlarda bulunurlar. Kol, ön kol, uyluk, bacak ve parmak kemikleri uzun kemiklerdir. - Kısa Kemikler: Uzunluğu, genişliği ve kalınlığı birbirine eşit olan kemiklerdir. El bileği ve ayak bileği kemikleri kısa kemiklerdir. - Yassı Kemikler: İnce, yassı ve kavisli kemiklerdir. Kafatası kubbesi kemikleri (alın kemiği, duvar kemiği, şakak kemiği, artkafa kemiği), kaburgalar, kürek kemiği, göğüs kemiği ve kalça kemikleri yassı kemiklerdir. - Düzensiz Kemikler: Uzun, kısa ve yassı kemik tiplerinden herhangi birine uymayan, belli bir şekli olmayan kemiklerdir. Düzensiz kemikler baskılara karşı son derece sağlam kemiklerdir. Omurlar, temel kemik, kalbur kemik, alt çene ve üst çene kemikleri ve elmacık kemikleri düzensiz kemiklerdir. - Susamsı Kemikler: Bazı tendonlar ile kasları kemikleri bağlayan fibröz bağlar içinde bulunan kemiklerdir. El bileği kemiklerinden nohut kemik ile diz kapağı kemiği tipik susamsı kemiklerdir. - Havalı Kemikler: İçerisinde hava dolu boşluklar bulunan kemiklerdir. Bu kemikler, baş iskeletinde bulunur. Alın kemiği, temel kemik, kalbur kemik, üst çene kemiği, şakak kemiği havalı kemiklere örnektir. Kemik Gelişimi Büyüme çağında kemik gelişiminin zamanında ve sağlıklı olması, yetişkinlerde ise kemiklerin sağlığının korunması için yeterli ve dengeli beslenilmesi gereklidir. Kemik dokunun 34
büyük bir bölümünü oluşturan inorganik maddeler kemiğe sertlik verir. Organik maddeler ise esneklik kazandırır. Kemik gelişim için gerekli faktörler şunlardır: - Yeterli miktarda kalsiyum, fosfor gibi minerallerden zengin besinler tüketilmelidir. Yetersiz alınmaları durumunda kemikler kolay kırılabilir bir hal alır. - D vitamini kemik gelişimi için çok önemlidir. Vücuda alınan kalsiyumun bağırsaklardan emilimini ve kemiklerde çökmesini sağlar. Kişi, besinlerle yeterince kalsiyum alsa dahi D vitamini yetersizliği varsa kalsiyumun emilimi gerçekleşemez. - Güneşin ultraviyole ışınları kemik gelişimi için gereklidir. Besinlerle alınan D vitamininin ön maddesi ultraviyole ışınlarının deriye teması ile D vitamini (kalsiferol) hâline dönüşür. - A vitamini kemik dokudaki osteoblast ve osteoklast faaliyetlerini dengeleyerek sağlıklı büyümeyi sağlar. - C vitamini kemiğin yapısındaki kollajen liflerin yapımında etkili olup, büyümeyi olumlu etkiler ve kırıklarda kemiğin iyileşmesini sağlar. - Kemik gelişiminde büyüme hormonu, parathormon, kalsitonin, tiroksin ve cinsiyet hormonları etkilidir. 1.2. İskelet Kemiklerin eklemler aracılığıyla bir araya gelmesiyle oluşan kemik çatıya, iskelet denir. Yeni doğan iskeletinde 270 kemik, yetişkin iskeletinde ise 206kemik bulunur. İnsan iskeleti; baş, gövde, üst yanlar, (üst ekstremiteler) alt yanlar, (altekstremiteler) olarak dört bölümde incelenir. İskeletin Görevleri: - Kemikler, yumuşak dokulara destek sağlayarak vücudun mevcut şeklini korur. - Kemikler, vücut boşluklarındaki organları korur. Örneğin: Kafatası beyni, omurga omuriliği, göğüs kafesi akciğerleri ve kalbi korur. - Kaslara yapışma yeri oluşturarak, eklemler ve kaslarla birlikte vücudun hareketini sağlar. - Kalsiyum, fosfor gibi mineralleri depo eder. - Kemiklerin yapısındaki kırmızı kemik iliğinde kan hücreleri üretilir. 35
Kasların Yapısı, Fizyolojisi ve Vücuttaki İskelet İnsan vücudunun en önemli özelliklerinden biri hareket edebilme yeteneğidir. Vücudun hareket edebilmesi için hareket sistemini oluşturan kemik, (iskelet) eklem ve kasların uyumlu bir şekilde çalışması gerekir. Kaslar, hareket sisteminin en aktif öğesini oluşturur. İnsan vücudunda 600 den fazla iskelet kası vardır. Bunlara iç organların yapısındaki kasları da eklersek vücut ağırlığının %35-45 ini kaslar oluşturur. Kasların Görevleri Hareket, kasların en başta gelen fonksiyonudur. İskelet sistemi, kasların yardımıyla vücudun hareketini sağlar. - İskeletin üzerine yapışarak vücuda şekil verir. - İskelet kasları, kasılma esnasında ısı oluşturur. (Vücut ısısının %85 ini kaslar oluşturur). - İç organların yapısında bulunan kaslar (kalp, dolaşım, solunum, sindirim, üriner, genital sistem, göz) bu organların önemli fonksiyonlarını yapmasını ve organizmanın düzenli olarak çalışmasını sağlar. Kas Çeşitleri Yapısal ve fonksiyonel özelliklerine göre üç tür kas vardır: Çizgili kaslar, (iskelet kası) kalp kası ve düz kaslardır. Çizgili Kaslar (İskelet Kası) İsteğimiz doğrultusunda çalışır. Düz Kaslar İsteğimiz dışında çalışırlar. Mide gibi. Kalp Kası Yapı bakımından çizgili kasa benzese de çalışması çizgili kas gibi isteğimizle değil, istemsizdir (otonom). Bu mekanizma kalbin kendi iç uyarımı sayesinde olmakta ve bu uyarımın esas iki öğesi bulunmaktadır. Bunlar atrio- ventrikuler düğüm ve sinoatriyal düğümlerdir. Her ne kadar kalp kendi iç uyarım sistemi ile çalışsa da neticede kalp kasılma gücü ve kalp atım hızı otonom sistem tarafınca kontrol edilmektedir. Bu sistem ise nöro- humoral bir mekanizmadır. Hormonların da kalp atımı üzerine olan etkisi otonom sinir sistemi tarafından regüle edildiği gibi epinefrin gibi hormonlar direkt olarak kalbin frekansını artırabilir. 36
2.2.7. Endokrin Sistem 1. Endokrin Sistem Canlılar yaşadığı dış ortamda meydana gelen değişimlere uyum sağlamak ve iç ortamlarındaki dengeyi korumak zorundadır. İç ortamın değişmez tutulması işinde iki sistem görev alır. Bu sistemlerden birisi sinir sistemi, diğeri ise endokrin sistemdir. Bu iki sistem gerektiğinde koordineli çalışırlar. Endokrin sistem, salgılarını belli bir kanal sistemine ihtiyaç hissetmeden doğrudan kana veren bezlerin bir araya gelmesi ile oluşan sistemdir. Endokrin sistemin üreme, beslenme, maddelerin hücreler tarafından kullanımı, tuz ve sıvı dengesini ayarlama, metabolik aktiviteyi düzenleme, büyüme, gelişme gibi pek çok görevleri vardır. 1.1. Endokrin (İç Salgı) Bezler Salgılarını bir kanala ihtiyaç duymadan direkt olarak kana veren bezlere endokrin bezler (iç salgı bezler) denir. Ekzokrin (dış salgı) bezler ise salgılarını bir kanal aracılığı ile vücut boşluğuna bırakan bezlerdir. İç salgı bezleri; çok sayıda damar, sinir ve salgı epiteli hücrelerinden oluşur. İç salgıbezlerini oluşturan hücreler salgı (hormon) üretir. Damarlar, salgı üretimi için hücrelere madde taşırlar ve üretilen salgıları kan yolu ile ilgili yerlere götürür. Sinirler ise salgının miktarını denetler. İç salgı bezleri vücudun belli bölgelerine yerleşmiştir. Tamamı iki avucu ancak doldurur. Fakat güçlü bir etkiye sahiptirler. Bu güç salgıladıkları hormonlar sayesinde gerçekleşir. 1.2. Hormonlar Hormon; harekete geçiren, uyaran madde demektir. Hormonlar; endokrin bezler tarafından salgılandıktan sonra kana verilen, kan yoluyla çeşitli organ ve dokulara taşınarak bunların yapı ve fonksiyonlarını, vücudun ihtiyaçlarına göre düzenleyen kimyasal maddelerdir. Hormonlar salgılandıktan sonra direkt olarak kan dolaşımına katılırlar ve bütün vücuda yayılarak etkileyeceği hedef dokuya ulaşırlar. Ulaşılan hedef hücrenin yüzeyinde bulunan reseptör (duyu alıcısı) molekülü ile hormon molekülü etkileşime girer ve hücrelerde bir dizi reaksiyon başlar. Gelişen bu reaksiyonlar hücrenin fizyolojisinde değişiklikler oluşturur. Böylece ulaştıkları dokularda, hücrelerin görevlerini yerine getirmelerini sağlayacak aktif etki yaparlar. Yapılan bu etki uyarıcı, ya da durdurucu niteliktedir. Her hormonun etkisi kendine özgüdür. Bir hormon hedef hücresine varıncaya kadar geçtiği dokularda fark edilemez. Reseptörler bir kilit, hormonlar ise farklı bir anahtar özelliğindedir. Bir hormon yalnız bir kilide uyar. 37