İSLAM TARİHİ II. Hafta 11. Prof. Dr. Levent ÖZTÜRK SAKARYA ÜNİVERSİTESİ

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İSLAM TARİHİ II Hafta 11 Prof. Dr. Levent ÖZTÜRK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2012 Sakarya Üniversitesi

İÇİNDEKİLER 11.1. Siyasî Tarih ÜNİTE11 Anadolu da Kurulan İlk Müslüman Türk Devleti: Anadolu Selçuklu Devleti HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Anadolu ya gerçekleştirilen Büyük Selçuklu akınlarını ve özellikle Malazgirt Savaşı sonrasında gerçekleşen Anadolu nun Türkler tarafından iskânını anlatabilecek, Anadolu nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında rol oynayan Türk boylarını ve beyliklerini listeleyebilecek, Büyük Selçuklu Devleti nden ayrılarak bağımsız hareket eden ve önce İznik de ardından Konya da müstakil bir devlet kuran Anadolu Selçuklu Devleti nin tarihsel serüvenini özetleyebilecek, Anadolu Selçuklularının Haçlılara ve Bizans Devleti ne karşı yürüttüğü mücadeleyi anlatabilecek, Anadolu Selçuklu Devleti nin siyasî gücünü kaybetme sürecini analiz edebileceksiniz. 2

ÖNERİLER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; Hasan İbrahim Hasan, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit v.dğr.), I-VI, İstanbul 1985-1986; Hitti, Philip K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1980; Öztürk, Levent, İslâm Toplumunda Hristiyanlar, İstanbul 2012 isimli kitaplardan ilgili halifeler dönemlerini okuyunuz. Diyanet İslâm Ansiklopedisinden Selçuklular, Haçlılar maddelerini gözden geçiriniz. 3

Anadolu da Kurulan İlk Müslüman Türk Devleti: Anadolu Selçuklu Devleti 11.1. SİYASÎ TARİH Önceki ünitelerimizde Dandanakan Savaşı ndan sonra Selçuklu birliklerinin, Bizans hâkimiyetinde bulunan Anadolu içlerine yoğun bir şekilde akınlarda bulunduklarını, Bizans Devleti nin bu akınlara karşı mukavemetinin zayıfladığını öğrenmiştik. Bizans Devleti nin bu akınları durdurmak ve Türkleri geldikleri Horasan bölgesine kadar geri döndürmek amacıyla büyük bir ordu hazırladıklarını ve Malazgirt ovasında yapılan meydan muharebesinde hezimete uğradıklarını da burada hatırlatmak istiyorum. Malazgirt Savaşı ndan (1071) sonra Selçuklular artık Anadolu ya yurt tutmak üzere göç etmeye başladılar. Anadolu Selçuklu Devleti bu yoğun Türkmen göçlerinin sonucunda ortaya çıktı. Anadolu fetihlerinin baş ismi ve Anadolu Selçuklu Devleti nin kurucusu Selçukluların atası Selçuk beyin torunu Kutalmış ın oğlu Süleymanşah dır. Süleymanşah Kutalmış ın Alparslan a isyanı ve öldürülmesinden (1064) sonra, çocukları Süleymanşah, Mansur ve diğer kardeşleri Alp İlig ve Devlet, Melikşah ın sultanlığının (1072-1092) başlarında 1073 yılında Urfa ve Birecik yakınlarına kaçmış veya sürülmüşlerdi. Onlar Selçuklu arazinde tutulmayarak sürülen ve hudutlarda yaşayan Türkmen gruplarıyla temas kurmuşlar; sultan ailesinden oldukları için onlar tarafından hükümdar olarak kabul edilmişlerdir. Kutalmış ın çocuklarından muhtemelen Alp İlig ve Devlet, Selçuklu yönetimine muhalif gruplara destek vermişler, ancak Suriye de Atsız tarafından yakalanarak Melikşah a gönderilmişlerdi (1075). Bu arada Süleymanşah Haleb i ve Antakya yı kuşatma altına almış; ancak vergiye bağlamak suretiyle başarı elde edebilmişti. Bu arada Malazgirt Savaşı ndan sonra yeni Bizans Kralı VII. Mikhail Dukas ın (1071-1078) anlaşmayı tanımaması üzerine Alparslan tarafından Anadolu ya gönderilen birlikler önemli faaliyetlerde bulunmuşlardı. Ancak hâlihazırda daha önce Anadolu ya gelerek yerleşmiş olan Türkmen beyleri bulunuyordu. Ancak bu beylerin bu ilk faaliyetleri ve Alparslan tarafından gönderilen komutanların faaliyetleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. Faaliyetleri en fazla bilinen Orta ve Kuzey-Batı Anadolu da faaliyet gösteren Artuk Bey dir. Süleymanşah ve Mansur, Suriye de başarılı olamayacaklarını anlayarak Anadolu içlerine geldiler. Saltanat mücadelesi esnasında Melikşah ın Artuk u Anadolu dan geri çağırması, iki kardeşe Anadolu daki Türkmen grupları üzerinde hâkimiyet kurma fikrini 4

vermiş olmalıdır. Süleymanşah ın ilk olarak Konya civarında faaliyet gösterdiği düşünülmektedir (1075). Kutalmışoğulları Bizans ın taht mücadelelerinden istifade ettiler. 1078 yılında hükümdar olan Nikephoros Botaneiates onların yardımını alarak tahta oturmuş; krallığına karşı isyan eden Nikephoros Bryennios onların yardımıyla esir edildi. Bu başarılar sonucunda Kutalmışoğulları İzmit ve çevresinde varlık göstermeye başladılar. Bununla birlikte Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah Suriye ve Anadolu daki gelişmeleri takip etmekte ve kendi otoritesi altında kalması için çaba sarf etmekteydi. Suriye de Atsız ın güçlenmesini kardeşi Tutuş u oraya görevlendirmek suretiyle çözen Melikşah Anadolu ya da Emir Porsuk u gönderdi. Bir çatışma esnasında Mansur u öldüren Emir Porsuk başka bir başarı sağlayamadan geri döndü. Bu durum Süleymanşah ı daha da güçlendirdi. Buna bağlı olarak 1079-1080 yıllarında Türk fetihleri Marmara ve Karadeniz sahillerine kadar uzandı. 1080 yılında Bizans krallığını ele geçirmek isteyen Nikephoros Melissenos, Süleymanşah ın desteği ile İznik i karargâh edindi. Ancak Aleksios Kommenos, İstanbul a girerek imparatorluğu elde etti (Nisan 1081). Aynı zamanda eniştesi olan Melissenos u Sezarlık vadiyle ikna etti. Bu gelişmeye bağlı olarak Süleymanşah Melissenos un elinde bulunan tüm kalelere hâkim oldu. Onları boşaltmayarak yerleşti. Böylece İznik 1080 yılında Türkiye Selçuklu Devleti nin merkezi haline geldi. Süleymanşah, Bitinya bölgesinde İzmit, İznik ve Bursa yı ele geçirmiş; deniz ve kara ticaretine müdahale eder duruma ulaşmıştı. Bizans Devleti nin başındaki Norman ve Peçenek akınları Aleksios u Süleymanşah la anlaşmaya itti. 1081 yılında yapılan anlaşmaya göre Maltepe Dragos çayı sınır kabul edildi. Bizans Devleti nin savaşlarına Süleymanşah da destek verdi. Süleymanşah ın Bizans la yapmış olduğu bu anlaşma onu Anadolu içlerine hâkim olmaya itti. 1082 yılında Tarsus u ele geçirdi. Bir yıl sonra bütün Kilikya onun hâkimiyetine geçti (1083). Sonra Antakya ya yöneldi. Ancak Antakya önemine binaen Suriye Meliki Tutuş ve Haleb Ukaylî Meliki Şerefüdevle tarafından da önemseniyordu. Bu bakımdan Süleymanşah İznik e döndü. Yerine komutanlarından Ebü l- Kâsım ı bıraktı. Büyük bir ordu hazırladı. Ancak Anadolu içlerinde kendisine karşı çıkan emirler nedeniyle ordusu parçalanmak zorunda kaldı. Buna rağmen Süleymanşah, Aralık 1084 de Antakya yı fethetti. Akabinde Ayıntab, Tel-bâşir, İskenderun ve Samandağı ele geçirdi. Antakya yı almasıyla birlikte Haleb emiri Antakya yı kuşatmış, ancak başarılı olamamıştı. Ancak Haleb Emiri Şerefüddevle kararlılığını sürdürdü. Bu iki orduyu karşı karşıya getirdi. İki ordu Halep ile Antakya arasında karşılaştı. Süleymanşah savaşı kazandı ve Haleb i kuşatma altına aldı (Haziran 1085). Şerefüddevle nin öldürülmesi ve Haleb in kuşatılması Süleymanşah ı Büyük Selçuklu Devleti yle karşı karşıya getirdi. Halep, Melikşah ve Tutuş tan yardım istedi. Süleymanşah bu arada çevredeki kaleleri de ele geçirdi. Tüm kuvvetleriyle Halep üzerine yürüdüğünde Tutuş un ordusuyla geldiğini öğrendi. Haziran 1086 da iki ordu Ayn Selem denilen mevkide karşılaştı. Savaşı Tutuş kazandı. Süleymanşah intihar etti. Ebü l-kasım Dönemi Süleymanşah ın ölümünden sonra İznik te yerine vekil olarak bıraktığı Ebü l-kasım idareyi üstlendi. Ancak Süleymanşah ın ölümü üzerine Bizans kralı Aleksios, Karadeniz 5

sahilinde Türklerin eline geçmiş olan kaleleri geriye aldı. Bu arada Süleymanşah ın muhtelif yerlere tayin etmiş olduğu valileri bağımsız hareket etmeye başladı. Ebü l-kasım da kendisini sultan ilan ederek Marmara bölgesini yağmalamaya başladı. Bu arada Aleksios un İznik i ele geçirme teşebbüsü sonuçsuz kaldı. Ebü l-kasım, Gemlik i ele geçirerek orada donanma inşa etmeğe başladı. Ancak bu teşebbüsü yarıda kaldı. Tüm donanması Bizanslılar tarafından imha edildi. Sonra İznik e çekildi. Bizans kralı ile iyi ilişkiler kurdu. Bu arada Melikşah, Anadolu da kontrolü ele geçirmek için Emir Porsuk komutasında bir ordu gönderdi. Bu ordu bağımsız hareket eden beyleri kontrol altına aldı. Ardından İznik i üç ay boyunca kuşattı. Bunun üzerine Bizans tan destek istedi. Gelen yardımcı kuvvetler sebebiyle Porsuk kuşatmayı kaldırdı. Ancak Melikşah, İznik i almak üzere Urfa emiri Bozan ı gönderdi. Kuşatma başarılı olmayınca kuşatma kaldırıldı. Bu arada Bizanslılarla baş başa kalacağını gören Ebü l-kasım, Melikşah a müracaatla onun adına İznik i yönetme talebinde bulundu. Ancak huzura kabul edilmedi ve Bozan ın gönderdiği birlik tarafından yakalanarak öldürüldü. Ebü l-kasım ın ölümünden sonra kardeşi Ebü l-gazi onun yerine geçti. Bu sırada Melikşah ın ölümü üzerine Emir Bozan ordusuyla Suriye ye döndü. Melikşah ın ölümü üzerine İsfehan da esir bulunan Süleymanşah ın Kılıç Arslan ve Davud adındaki çocukları kaçma fırsatı buldular. 1093 yılında İznik e geldiler. Ebü l-gazi, direnmeden tahtı Kılıç Arslan a devretti. I.Kılıç Arslan Bu gelişmeler çerçevesinde Anadolu Selçuklu Devleti nin başına 1093 yılında I. Kılıç Arslan geçti. Sadece İznik ve çevresi hâkimiyet alanındaydı. İzmir de Çaka Bey hâkimiyetini sürdürüyordu. Anadolu nun çeşitli yerlerinde Dânişmendliler, Mengücükler ve Saltuklular hüküm sürüyordu. I.Kılıç Arslan birliği sağlamaya çalıştı. Çaka Beyle iyi ilişiler kurdu. Buna bağlı olarak Çaka Bey in yardımıyla Marmara sahiline yeniden hâkim oldu. Çaka Bey de Çanakkale ye doğru ilerledi. Bizans kralı bu durumdan endişelenerek I.Kılıç Arslan la ittifak kurdu. Çaka Bey bu durumdan kurtulmak için I.Kılıç Arslanla görüşmeye gittiği zaman öldürüldü. I. Kılıç Arslan bundan sonra Bizans kralı ile anlaşma yaptığı için doğuya doğru seferler düzenleme imkânı buldu. 1095 yılında Malatya yı kuşattı. Ancak bu sırada Avrupa dan yola çıkan Haçlı orduları İznik e ulaşmıştı. Kılıç Arslan geri dönmesine rağmen Haçlı orduları karşısında yenik düştü ve İznik i kaybetti (Haziran 1097). Bunun üzerine Anadolu ya çekilen Kılıç Arslan ilerleyen Haçlı ordularına karşı koymak için Danişmedliler ve Kayseri gibi bazı Anadolu beyleri ile birleşti. Haçlı ordularını Eskişehir önünde durdurmaya çalıştı. Ancak geri çekilmek zorunda kaldı (Temmuz 1097). Haçlı orduları Kılıç Arslan ın düşmana zarar veren eylem ve saldırılarına rağmen Konya ya kadar geldiler ve Ereğli de ikiye ayrıldılar. Bizanslılar Batı Anadolu daki şehirleri ele geçirdiler. Haçlı ordularının güneye inmesi üzerine I. Kılıç Arslan Konya ya yerleşti ve burasını merkez edindi. Danişmedliler Malatya civarında Haçlı ordusunu mağlup ederek Bohemend u esir ettiler. 1101 yılında yeni bir Haçlı ordusu Anadolu ya girdi. Bohemund u kurtarmak isteyen bir ordu, I. Kılıç Arslan ve Danişmendliler tarafından Merzifon yakınlarında imha edildi. Aynı yıl içinde iki ordu Konya Ereğlisi nde ortadan kaldırıldı. Haçlıların her tarafa zarar veren adımları üzerine Bizans kralı Aleksios, I.Kılıç Arslan la anlaşma yoluna gitti. 1103 yılında Ermenilerin 6

davetleri üzerine I.Kılıç Arslan Haçlıların elinden Maraş ve Elbistan ı aldı. Danişmendlilerin ellerindeki Haçlı komutanlarını fidye karşılığı serbest bırakmaları, aldıkları paranın yarısını isteyen I.Kılıç Arslan a olumsuz yaklaşmaları üzerine araları bozuldu. Bunun üzerine I.Kılıç Arslan Danişmendlilerin üzerine yürüyerek onları mağlup etti (1103). Danişmend Gazi Bey in 1105 de ölümü üzerine Malatya yı kuşattı. Yerine geçen oğlu Yağıbasan direnemeden şehri teslim etti. Bunun akabinde I.Kılıç Arslan bazı Anadolu beyliklerini kendisine tabi kıldı. Böylece Anadolu da Büyük Selçuklu Devleti ne tabi olan beyliklerle (Saltuklular, Sökmenler vb) Anadolu Selçuklu Devleti ne tabi beylikler (Dilmaçoğulları, İnaloğulları vb.) oluştu. Bu Anadolu Selçuklu Devleti nin Büyük Selçuklu Devleti yle sınır komşusu ve çatışması anlamına geliyordu. Musul a hâkim olma arzusu I.Kılıç Arslan ile Büyük Selçuklu emiri Çavlı yı karşı karşıya getirdi. Kılıç Arslan 1107 Martında Musul a girdi. Ancak Çavlı büyük bir ordu toplayarak Habur Nehri kenarında Kılıç Arslan ın karşısına çıktı. I. Kılıç Arslan savaşı kaybedeceğini anlayınca nehirden geçmek istedi, ancak boğularak öldü (Haziran 1107). Çavlı onun oğlu Şehinşah ı yakalayıp Muhammed Tapar a gönderdi. Buna bağlı olarak Anadolu tahtı bir müddet boş kaldı. I.Kılıç Arslan ın Tuğrul, Mesud ve Arap adında üç oğul daha vardı. Kılıç Arslan ın eşi küçük oğlu Tuğrul u Malatya ya götürerek sultanlığını ilan etti. Bu boşluk esnasında Bizanslılar özellikle sahil kentlerini hâkimiyetleri altına aldılar. Şehinşah Bir müddet sonra Şehinşah 1110 yılında Konya da tahta oturdu. Onun kaçtığı veya bizzat Büyük Selçuklu Sultanı Muhammed Tapar tarafından Anadolu ya gönderildiği düşünülmektedir. O, önce rakiplerini ortadan kaldırdı. Ardından Bizans Kralı Aleksios ile mücadele etti. 1113 yılında Bizans ordusu karşısında önemli başarılar elde etti. Ancak kardeşi Mes ûd un kayınpederi olan Danişmendli Emir Gazi nin desteği ile taht mücadelesine girişmesi üzerine Afyon civarında Şehinşah ile Aleksios arasında bir anlaşma imzalandı. Mes ûd un üzerine giden Şehinşah, adamlarının ihaneti üzerine kaçmak zorunda kaldı. Akşehir civarında yakalandı ve gözleri kör edildi (1116). Bununla birlikte Mes ûd tarafından 1118 yılında yayının kirişiyle boğduruldu. I.İzzeddin Mes ûd I.İzzeddin Mes ûd, Dânişmendlilerin desteğinde Konya da tahta oturdu. Bu arada Bizans tahtına da Aleksios un oğlu II. Ioannes Komnenos (1118-1143) geçti. Denizli ve Uluborlu yu geri aldı. Bu sırada Peçenekler Tuna yı geçerek Trakya ya yöneldiler. Bunun üzerine İstanbul a geri döndü (1122). Sultan Mes ûd, kayınpederinin nüfuzu altından kurtulamadı. Dânişmendlilerin isteği üzerine Malatya kuşatmasına birlikte gitti. Kardeşi Tuğrul altı ay direndi. Ancak Malatya yı Emir Gazi ye teslim etti (Aralık 1124). Bu gelişme Anadolu da Dânişmendilerin gücünü artırdı. Ankara ve Kastamonu civarına hâkim olan diğer kardeşi Arap büyük bir ordu toplayarak tahtı ele geçirmek istedi. Mesûd kardeşi karşısında başarısız oldu. Bunun üzerine Bizans kralına yardım istemeye gitti. Bir müddet sonra kayınpederi ile birleşerek kardeşini mağlup etti. Mücadelesine devam eden Arap, sonunda 7

başarılı olamayınca Bizans a sığındı (1128). Sultan Mes ûd iki kardeşinden de Dânişmendlilerin yardımıyla kurtuldu. Ancak Dânişmendli Emiri Gazi Haçlılara karşı kazandığı zaferlerle de büyük bir kudrete sahipti ve hem Abbâsî halifesi hem de Büyük Selçuklu sultanı tarafından melik olarak taltif edildi. Ancak bunun için merasim yapılmadan önce vefat etti. Oğlu onun yerine melik ilan edildi (1134). Bizans Kralı Ioannes 1137 yılında, Sultan Mes ûd un hâkimiyetindeki yerleri de yakıp yıkarak Kilikya Ermenileri üzerine yürüdü. Torosları aşarak Mersin, Adana ve Misis i ele geçirdi. Böylece Suriye yolu açıldı. Antakya üzerine yürüyerek kenti Haçlılardan aldı. 1138 yılında Haleb i kuşattı ise de başarılı olamadı. Güneye inerek Şeyzer dahil birçok yeri hâkimiyeti altına aldı. Bu sırada Sultan Mes ûd Kilikya yı ele geçirmişti. Bizans kralı Sultan Mes ûd la bir anlaşma yaparak İstanbul a döndü 1138). Bu anlaşmaya karşın Selçuklu ve Dânişmendlilerin Bizans kalelerine akınları devam etti. 1139 yılında Ioannes yeniden sefere çıktı. Ancak başarı sağlayamadan geri döndü (1140). Bunun üzerine Sultan Mes ûd Antalya civarına kadar ilerledi. Bizans kralı bu ilerleme üzerine 1142 yılında bu bölgeye sefere çıktı. 1143 yılı başlarında seferde iken öldü. Bu sırada Dânişmendli tahtında yaşanan mücadele, Sultan Mes ûd un onlar üzerindeki nüfuzunu artırdı. 1143 yılında Mesûd, Sivas, Malatya, Ceyhun ve Elbistan bölgelerini ele geçirerek Anadolu da Dânişmendlilerin gücünü oldukça azaltmış oldu. Bizans tahtına oturan Manuel, Türklere karşı mücadelesini sürdürdü (1146). Menderes bölgesini geriye aldı. Konya üzerine yürüdü. Sultan Mes ûd Bizans ordusu karşısında etkili olamadı. Bizanslılar da Konya yı alamadı. Ancak daha önce ele geçirdiği bazı kaleleri Bizanslılara vermek zorunda kaldı. Bu arada ikinci Haçlı ordularının Avrupa dan yola çıktığını öğrendi. İkinci Haçlı Seferi, Atabey Zengi nin 1144 yılında Urfa yı Haçlılardan alması üzerine başlatılmıştı. Bu seferin başında Alman İmparatoru III. Konrad ve Fransa Kralı VII. Louis bulunuyordu. İlk olarak Alman ordusu İstanbul a ulaştı. Manuel onları Anadolu ya geçirdi. Verdiği kılavuzlar onların Türkler tarafından yok edilmesini sağladılar. 25 Ekim 1147 yılında Eskişehir civarında Alman ordusu yok edildi. İstanbul dan çıktıktan sonra yolda bu durumu öğrenen Fransız ordusu İznik den sonra Efes-Denizli-Antalya yolunu takip etti. Ancak onlarda bölgedeki Türkmenler tarafından ağır kayıplara uğradılar. Bir kısmı gemilerle Suriye ye ulaşabildi (1148). Antalya civarında orduları tarafından yolda bırakılan üç bine yakın yaralı bölgede bulunan Türkler tarafından tedavi edildi. Bu onların İslâm a geçmelerini sağladı. Sultan Mes ûd un başarıları üzerine Abbâsî Halifesi Müktefî (1136-1160) kendisine hilat, sancak gönderdi. Mes ûd doğudaki Haçlı kalelerine de sefer düzenledi. Oğlu Kılıç Arslan ile birlikte Bizanslıların elindeki Maraş ı aldı (1149). Daha sonra Behisni, Keysun, Ayıntab, Dulûk ve Ra ban kentlerini ele geçirdi (1151). Behisni ve Keysun un idaresine oğlu Kılıç Arslan a verdi. 1152 yılında Dânişmendliler Sultan Mes ûd a isyan etmek istemişlerse de onun hâkimiyetini tanımak zorunda kaldılar. Böylece Dânişmendliler Anadolu Selçuklu Devleti nin yönetimine girdi. 8

Bu yıllarda Ermeni Prensi II. Thoros Çukurova bölgesinde Bizanslıların elinde bulunan Tarsus, Adana, Masisa ve Anazarbos kentlerini ele geçirmişti (1151). O, Türk kentlerine de zaman zaman saldırılar düzenliyordu. Bunun üzerine 1153 yılında Sultan Mes ûd onların üzerine sefer düzenledi. Dağlara çekilen Ermeniler zarar görmediler; ancak Sultana tabi olacaklarını belirttiler. 1154 yılında Mes ûd Çukurova bölgesine yeniden sefer düzenledi. Ancak Anadolu da ortaya çıkan veba salgını Selçuklu ordusunu zor duruma soktu. Bunun üzerine Konya ya geri döndü. Sultan Mes ûd o yıl içinde öldü (1155). Sultan Mes ûd, Konya ve civarını kapsayan bir devletin sağlam temellerini atarak sınırlarını genişletmeye çalıştı. Onun döneminde Anadolu da Dânişmendlilerin gücü zayıfladı. Anadolu Selçuklu döneminin imar faaliyetleri onun döneminde başladı. Mes ûd un Kılıç Arslan, Devlet ve Şehinşah adında üç oğlu vardı. Kılıç Arslan ı veliaht tayin etmişti. II.Kılıç Arslan II.Kılıç Arslan, tahta geçince önce kardeşlerinden Devlet muhalefet etti. Ancak o, ortadan kaldırıldı. Onu, diğer kardeşi Şehinşah, ardından Dânişmendliler izledi. İsyancılarla iki defa karşı karşıya gelen II.Kılıç Arslan, âlimlerin araya girmesiyle anlaşma yolunu tercih etti (1155). II.Kılıç Arslan, 1157 yılında Ermenî prensi ile mücadele ederek bölgede sükuneti sağlayarak Konya ya döndü. II.Kılıç Arslan güçlendikçe karşısında yer alan Bizanslılar, Haçlılar, Dânişmendliler ve Zengîler birbirleriyle ittifak kurmaya başladılar. Bizans kralı Manuel in organize ettiği bu ittifaklar zaman zaman değişiyordu. Hatta birisinde Dânişmendliler, Zengiler ve kardeşi Şehinşah birleşerek II.Kılıç Arslan a saldırmışlardı. II.Kılıç Arslan onlarla yaptığı mücadelede zorlandı. Bunun üzerine bu ittifakı organize eden Bizans Kralı Manuel le görüşmek üzere İstanbul a gitti. Orada üç ay kaldı. Yapılan görüşmeler sonucunda Bizans Kralına ordu ve asker yardımında bulunacak olan Selçuklu Sultanı, rakiplerine karşı serbest hareket etme imkânı elde etti (1162). İstanbul da bulunduğu sırada Dânişmendliler Harput ve Çemişkezek i ele geçirip halkı burada sürmüşlerdi. Konya ya dönem Sultan Mes ûd önce Dânişmendlilerin üzerine yürüdü. Sivas ı ele geçirdi. Dânişmendli emiri Yağıbasan II.Kılıç Arslan ın kardeşi Şehinşah ın yanına Çankırı ya gitti ve orada öldü (1164). Bu dönemde Haçlı ordularının saldırıları devam ediyordu. Atabeg Nureddin Mahmud b. Zengî nin girişimiyle Haçlı saldırıları esnasında Müslümanların kendi aralarında savaşmaları engellendi. Böylece Artuklular ve Dânişmendliler bir anlaşma yaptı. Bu arada Dânişmend emiri Yağıbasan ın ölümü, II.Kılıç Arslan a rakiplerini ortadan kaldırma imkanı verdi. Önce kardeşi Şehinşah ı, ardından bazı Dânişmend emirlerini etkisiz hale getirdi (1169). Dânişmend emirlerinin bir kısmı Mahmud b. Zengî nin yanına giderek Selçuklu ya karşı ittifak oluşturdular. Dânişmend emiri Zünnûn Nureddin Mahmud un desteği ile Sivas ta tahta oturunca (1172), II.Kılıç Arslan Zengî nin üzerine yürüdü. Ancak barış yapılması sağlandı. Buna göre Sivas ta Zünnûn un hâkimiyetini kabul eden II.Kılıç Arslan, Zengî nin aldığı tüm yerleri geri vermesini sağladı (1173). Ertesi yıl Nureddîn Zengî nin ölümü üzerine Anadolu da durum II.Kılıç Arslan lehine gelişme gösterdi (1174). II.Kılıç Arslan başta Sivas ve Niksar olmak üzere birçok yeri hâkimiyeti altına aldı. Kardeşi Şehinşah ve Dânişmend emiri Zünnûn Bizans a kaçtı. 9

Bizans Kralı Manuel, Anadolu da Selçukluların güçlenmesinden ve Batı Anadolu daki Türkmen saldırılarından rahatsızlık duymaya başladı. Kendisine sığınan Şehinşah ve Zünnûn un kentlerini geri almak için bir sefer düzenledi. 1176 yılında düzenlenen Paflagonya (Sinop, Çankırı bölgesi) seferi, hezimetle sonuçlandı. Bunun üzerine Manuel büyük bir ordu hazırladı. Konya ya yürüdü. Eğirdir Gölü nün kuzeyinde Myriokephalon denilen yerde Bizans ordusu pusuya düşürüldü ve büyük bir hezimete uğradılar (Eylül 1176). Buna rağmen Bizans Kralı Manuel in barış teklifi kabul edildi. Bu gelişmelerden sonra II.Kılıç Arslan doğuyla ilgilendi. 1178 yılında Malatya ya girerek Dânişmendlilerin buradaki hâkimiyetine son verdi. Bundan sonraki gelişmeler Anadolu Selçuklu Devleti ile Eyyûbîleri karşı karşıya getirdi. Ancak kısa sürede barış sağlandı. Bundan sonraki gelişmeler çerçevesinde II.Kılıç Arslan, ordularının Batı Anadolu ya göndermeye başladı. Akınlar Ege Denizi ne kadar uzandı. 1180 de Manuel in ölümü üzerine baskı artmış; Kütahya, Eskişehir, Uluborlu civarı Türk hâkimiyetine geçmiştir. II. Kılıç Arslan, sahillerin özellikle ticaret için önemini göz önünde bulundurarak Antalya yı kuşattı. Ancak başarısız oldu (1182). Sultan 1185 yılında Likya sahillerine kadar olan yerleri hâkimiyeti altına aldı. Yaklaşık otuz yıllık mücadelesinden sonra 1186 yılında sahip olduğu coğrafyayı on bir oğlu arasında bölüştürdü. On bir şehzade sahip oldukları yerlerde bağımsız hareket ediyorlardı. Zaman zaman Bizans kalelerine yapılan akınlar söz konusu ise de taht mücadelesi kaçınılmazdı. 1189 yılında Selahaddin Eyyûbî nin Kudüs ü ele geçirmesi üzerine üçüncü Haçlı seferi düzenlendi. Bu seferin başında Alman Kralı Friedrich Barbarossa bulunuyordu. Bu Haçlı ordusuna karşı Selahaddin Eyyûbî, Bizans Kralı II.İsakios Angelos (1185-1195) ile Alman ordusunun geçmesine engel olma şartıyla anlaştı. II. Kılıç Arslan da aralarındaki dostluğa dayalı olarak Almanların Selçuklu topraklarından serbest geçmesi, yiyecek ihtiyaçlarını karşılamasını içeren bir anlaşma yaptı (1190). Bizans Kralı, Haçlı ordusuna boyun eğmek zorunda kaldı. Haçlı orduları Selçuklu topraklarına girdi. Her şey normal giderden Uluborlu civarında Türkmenler Haçlı ordusuna saldırdı. Sultan ın iki oğlu Melikşah ve Mes ûd komutasında bu ordu Haçlı ordusuna ağır kayıp verdirmesine rağmen sayıca yetersiz oldukları için Konya ya çekildiler. Bunun üzerine Haçlı ordusu Konya ya yöneldi (Mayıs 1190). Haçlı ordusu Konya ya girdi. Konya yı yakıp yıktılar. Sultan II.Kılıç Arslan ve oğlu Melikşah barış teklif ettiler. Barış gerçekleşti. Haçlı ordusu yoluna devam etti. Barbarossa Silifke çayını geçerken boğuldu. Sultan Kılıç Arslan 1192 yılında öldü. Yerine veliahdı olan en küçük oğlu Gıyâseddîn Keyhüsrev tahta oturdu. I.Gıyâsedin Keyhüsrev (I. Hükümdarlığı: 1192-1197) II. Kılıç Arslan ın en küçük oğlu olan Gıyâseddin tahta çıkınca itiraz olmadı. Bu arada taht kavgasında en fazla öne çıkan Melikşah ölmüştü. Gıyâseddîn, Bizans Kralı Aleksios un Türk tüccarları hapsetmesi üzerine bir sefer düzenleyerek Menderes Nehri boyunca Frigya daki birçok yeri ele geçirdi. 10

Bu arada kardeşlerinden Tokat meliki Rükneddin Süleymanşah, diğer kardeşlerini yanına çekerek Konya yı kuşatma altına aldı. Gıyâseddîn, Konya halkının çektiği sıkıntı üzerine kardeşiyle anlaşarak şehri terk etti ve ilerleyen yıllarda İstanbul a gitti. II.Rükneddîn Süleymanşah Eylül 1197 de Konya da tahta oturdu. Kardeşlerini yerlerinden etmeyeceğine dair söz vermesine rağmen önce Argunşah ın elinden Amasya yı Behramşah ın elinde Niksar ı aldı. Bu taht mücadelesinden istifade eden Ermeni Prensi, Kayseri ye kadar uzanan akınlarda bulundu. Süleymanşah, yaptığı seferlerle onu Torosların güneyine attı (1199). 1200 yılında kardeşi Kayserşah ın elinde bulunan Malatya yı aldı. Ardından Harputta hüküm süren Artuklulara hâkimiyetini kabul ettirdi. Bu arada Gürcüler Erzurum a kadar akın düzenlediler ve Kars ı ele geçirdiler. Süleymanşah sefer düzenleyerek Erzurum a geldi. Çevredeki emirliklerden destek toplamaya çalıştı. Saltuklu emiri Melikşah ın Süleymanşah ın huzuruna geç çıkması üzerine Süleymanşah onu hapsettirdi. Böylece Saltuklu beyliği ortadan kalktı (Mayıs 1202). Süleymanşah Gürcistan a hareket etti. Türk ordusu Micingerd Kalesi civarında karargâh kurmuşken baskına uğradı ve büyük bir bozgun yaşadı. Behramşah esir düştü. Fidye karşılığı kurtarıldı. Süleymanşah Erzurum a çekildi. Süleymanşah, bu yenilgiden sonra Anadolu daki diğer beylikleri hâkimiyeti altına almak istedi. Ankara ve çevresinde hüküm süren Mes ûd un üzerine yürüdü. Uzun süren kuşatmadan sonra uç beyliğine razı olan Mes ûd yolda Gayâseddîn tarafından öldürüldü. Süleymanşah da bu hâdiseden kısa bir süre sonra Gürcistan seferine giderken yolda öldü (Temmuz 1204). III.Kılıç Arslan (1204-1205) Süleymanşah ın ölümü üzerine henüz çocuk yaşta olan III.İzzeddîn Kılıç Arslan Selçuklu tahtına oturdu. Sekiz ay kadar tahtta kaldı. Çocuk yaştaki bir kişinin saltanatından hoşlanmayan emirler Gıyâseddîn Keyhüsrev i davet ettiler. Konya yı bir ay kuşatan Gıyâseddîn başlangıçta başarı elde edemedi. Ancak Hem Aksaray hem de Konya da adına hutbe okutuldu. III.Kılıç Arslan ın öldürülmemesi şartıyla Konyalılar tahtı Keyhüsrev e teslim ettiler. Keyhüsrev yeğenini Tokat melikliğine atadı. Böylece I.Gıyâseddîn Keyhüsrev tahtı ele geçirerek ikinci defa Selçuklu sultanı oldu. I.Gıyâsedin Keyhüsrev (II. Hükümdarlığı: 1205-1211) Şubat 1205 de Konya ya giren Keyhüsrev Selçuklu tahtına ikinci defa oturdu. Yeğenini ortadan kaldırdı. Bir müddet sonra Anadolu daki beylikler kendisine itaat ettiler. Tahta ikinci defa oturduğunda Latinler İstanbul da bir haçlı devleti kurdular. Haçlıların İstanbul u işgali sırasında Anadolu da iki Haçlı kontluğu kuruldu. Bunlardan birisi Laskaris hanedanı tarafından İznik te, diğeri Komnenoslar tarafından Trabzon da kurulmuştur. Bu durum ticari hayatı oldukça etkilemiş, Laskaris ile yapılan anlaşma sonucunda ticarî hayat emniyet altına alınmıştı. 11

Bu Karadeniz de olduğu gibi Akdeniz sahillerinde de bir hâkimiyet mücadelesini beraberinde getirdi. Antalya İtalyanların eline geçti. I. Gıyâseddin, tıpkı babası gibi Antalya yı kuşattı. Ancak Kıbrıs ta bulunan Haçlıların yardımı sebebiyle başarı sağlayamadı. Bununla birlikte Antalya çevresine asker yerleştirerek Antalya yı kontrol altında tuttu. Gıyâseddin, Latinlerin baskısı sebebiyle bunalan Antalya halkının destek vermeleri üzerine Antalya yı ele geçirdi (1207). Böylece Selçuklular deniz bağlantısına sahip oldular. Akabinde Venediklilerle ve Kıbrıslılarla çeşitli anlaşmalar yaptı. Sultan Gıyâseddîn 1211 yılında İznik Laskaris hanedanlığındaki taht kavgasına müdahil olmak üzere harekete geçti. Buna karşı çıkan Bizans ordusu ile Selçuklu ordusu Menderes kıyısında karşılaştı. Bu savaş sırasında Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev şehit oldu. I. İzzeddin Keykavus (1211-1220) I.Gıyâseddîn şehit düştüğünde geride üç oğlu vardı. Bunlar, İzzeddîn Keykâvus, Alâüddîn Keykubât ve Celâleddîn Keyferidûn idi. Devletin önde gelenleri yaptıkları görüşmeler sonucunda İzzeddîn Keykâvus u tahta çıkarmaya karar verdi. Bu sırada devlet erkanı Kayseri de bulunuyordu. Malatya meliki İzzeddîn Keykâvus Kayseri de tahta oturdu (Temmuz 1211). Ancak kardeşi Alaeddin Keykubâd, müttefikleriyle onu Kayseri de kuşattı. İzzeddîn bu durumdan müttefiklerin arasının açılmasıyla kurtuldu. Alâeddin Ankara ya çekildi. İzzeddîn Keykâvus, Konya ya gelerek tahta oturdu ve tebrik elçilerini kabul etti. Laskaris in elçisi ve barış teklifi de kabul edildi. I.İzzeddîn Keykâvus, ilk olarak kardeşi Alâeddin ile ilgilenmek zorunda kaldı. Ankara yı kuşatma altına aldı. Alâeddin kendisine ve halka zarar verilmemesi karşılığında şehri teslim etti (609/1212-1213). Alâeddin Malatya yakınlarında bir kalede hapsedildi. I.İzzeddin, durumunu sağlamlaştırdıktan sonra babası zamanındaki anlaşmaları daha da güçlendirdi. Kıbrıs ve Venediklilerle ticarî anlaşmalar imzaladı. Böylece Akdeniz ile güvenli ticaret ağı sağlandı. Ancak Karadeniz bölgesi böyle değildi. Karadeniz ile ticaret ağını kurabilmek için Sinop ve Samsun un ele geçirilmesini gerekli gördü. Bu bölge, İznik ve Trabzon Haçlıları arasında mücadeleye sahne oluyordu. İznik Haçlılarının İstanbul la mücadele ettiği bir sırada I. İzzeddin Sinop u kuşattı ve Selçuklu topraklarına kattı (1214). Bu fetih sonrasında Sultan, Ermenilerin üzerine yürüyerek onları Torosların güneyine attı. Bu arada Antalya da elden çıkmıştı. Sultan Antalya üzerine de yürüyerek Antalya yı yeniden fethetti (Ocak 1216). Sultan İzzeddîn, 1218 yılında Ermenileri itaat altına aldı. Bu Anadolu-Suriye ticaret yolunu emniyet altına almaya yardımcı oldu. Bunun akabinde Sultan İzzeddîn Keykâvus Eyyûbî meliklerinden Sümeysat hükümdarı Melik Efdal ile anlaşarak Haleb e ilerledi. Ancak yolda müttefikler arasında yaşanan olumsuzluklar sonucunda Menbic den geri dönmek zorunda kaldı (Ağustos 1218). İzzeddîn bir intikam seferi düzenledi. Ancak Viranşehir de rahatsızlığı sebebiyle öldü (Ocak 1220). Alaaddin Keykubat (1220-1237) İzzeddîn in yerine geçecek varisinin olmaması üzerine devlet büyükleri Alâeddin Keykûbâd ın tahta geçmesine karar verdiler. Hapisten çıkarılan Alâeddin, Sivas ta kardeşi I.İzzeddin in yerine tahta oturdu. Ardından Konya ya geldi. Tahta çıktığı sırada Moğol 12

istilası tüm İslâm dünyasını derinden etkisi altına almıştı. Moğolların olası bir istilasına karşı Alâeddin kaleleri güçlendirdi. Alaaddin Keykubat güneyde deniz gücünü artırdı. Kalonoros u fethetti. Bu kente kendi adına nispetle Alâiyye adını verdi (1221). Önde gelen emirler nüfuzlarını artırmış ve güç elde etmişlerdi. Buna bağlı olarak Alâeddin i tahttan alarak kardeşi Celâleddîn i başa geçirmek istediler. Ancak istihbar edilen bu teşebbüs sonucunda emirlerin büyük bir kısmı öldürüldü veya hapsedildi. Böylece Alâeddin, emirlerin baskısından kurtulmuş oldu. Bu arada Ermeniler anlaşma şartlarını ihlal ederek tüccarlara zarar verdiler. Bunun üzerine Alâeddin iki koldan Ermenilerin üzerine ordu gönderdi. Ermeniler itaat altına alındı (622/1225). Doğu Anadolu da Artuklular ve Eyyûbîler arasında oluşan ittifak ordusu ile Selçuklu ordusu arasında savaş yapıldı. Selçuklu ordusunun galibiyeti üzerine Kahta, Adıyaman, Çemizkezek Selçuklu topraklarına katıldı (1226). Ancak Sultan Alâeddîn Keykûbâd yaklaşan Moğol tehlikesini görerek Eyyûbîlerle dostluk kurmaya çalışmıştır (1227). Alaaddin Keykubat döneminin en önemli hâdiselerinden birisi Kırım a yapılan deniz aşırı seferdir. Moğolların Kırım ın Suğdak şehrini yağmalamaları üzerine halk Anadolu ya göç etti. Buraya Trabzon da hüküm süren Komnenoslar yerleşmeye çalıştı. Bunun üzerine Alaaddin Kastamonu uç beyi Hüsameddin Çoban ı deniz birliğinin başında Kırım a gönderdi. Donanma, Suğdak şehrini ele geçirdi (1227). Suğdak 1239 yılına kadar Selçukluların elinde kaldı. Ardından Moğolların hâkimiyetine girdi. Bu arada Moğol ordularının önünden kaçarak Azerbaycan a gelen Celâleddîn Hârizmşah, Alâeddîn Keykûbâd ile dostluk ilişkisi kurdu. Ancak Celâleddîn in Ahlat ı kuşatması, Erzurum Meliki Cihanşah ın ona tabi olması ilişkileri bozdu. Alâeddîn, Celâleddîn e Ahlat kuşatmasını kaldırması için elçi gönderdi. Ancak bu kabul görmedi. Bunun üzerine Al3aeddîn, Eyyûbîlere elçi gönderdi. İki devlet ordularını birleştirdi. Celâleddîn Ahlat ı ele geçirerek tahrip etti (Mayıs 1230). Bundan sonra iki Türk ordusu Erzincan ın Akşehir kentine yakın Yassı Çemen ovasında karşılaştı. 10 Ağustos 1230 yılında Hârizmşahlar ağır bir yenilgi aldılar. Tarih sahnesinden silindiler. Bundan sonra Selçuklu ve Eyyûbî orduları Erzurum a yürüdü. Sultan Alâeddin Erzurum u, Eyyûbî Sultanı Melik Eşref ise Ahlat ı hâkimiyetine aldı. Hârizmşahları takip eden Moğollar 1231 yılında Doğu Anadolu ya girdiler. Eyyûbî ve Artuklu güçleri bu yürüyüşe dayanamadı. Birçok kent tahrip edildi. Bir Moğol birliği Sivas ve Malatya yakınlarına kadar ilerledi. Sultan Alâeddin, Moğol Hanı Ögedey e elçi göndererek barış yaptı (1232). Ortaya çıkan anarşiyi ortadan kaldırmak için Doğu Anadolu ya sefer düzenledi. Ahlat, Van ve Bitlis i Selçuklu topraklarına kattı. Asayişi bozan Hârizmşah ordusunun bakiyelerini itaat altına alarak kendi ordusuna kattı. Alâeddîn in Ahlat ı alması Eyyûbîleri harekete geçirdi. Eyyûbî ordusu Haleb-Kayserî yolunu izleyerek Anadolu ya girdi. Selçukluların güçlü bir orduyla harekete geçmeleri üzerine Eyyûbîler Adıyaman tarafına çekildiler. Melik Kâmil Artukluların yönlendirmeleri ile Harput a yöneldiler. Harput önlerinde yapılan savaşı Selçuklular kazandı. Bir ay içinde 13

de Harput düştü. Artuklu Devleti ortadan kalktı (1234). Eyyûbî ordusu Mısır a döndü. Akabinde Alâeddin ordularını Eyyûbîlerin hâkimiyetindeki kentlere sevk etti. Urfa, Siverek, Harran, Rakka ele geçirildi. Bir müddet sonra Eyyûbîler bu kentleri geri aldılar. Selçuklular Âmid i de kuşatma altına aldılar. Ancak başarılı olamadılar (1236). Sultan Alâeddîn, Âmid için yeniden hazırlıklara başladı. Kayseri de hazırlıklarını sürdürürken Moğol Hakanı Ögedey in elçileri geldi (1236). Moğolların cihan hâkimiyetini tanımaları şartıyla barış teklifinde bulundu. Sultan Alâeddîn bunu kabul etti. Bu arada Eyyûbî Sultanı Melik Kâmil dışında tüm Eyyûbî melikleri Sultan Alâeddîn ile anlaşma yapmışlardı. Alâeddîn, hazırladığı orduya Kayseri nin Meşhed ovasında resmigeçit yaptırdı. Küçük oğlu İzzeddîn Kılıç Arslan ı veliaht tayin etti. Huzurunda bulunan yabancı elçilere verdiği ziyafette zehirlenerek öldü (Mayıs 1237). Sultan Alâeddîn öldüğü zaman geride üç oğlu vardı. Bunlar yaş sırasına göre Gıyâseddîn Keyhüsrev (16 veya 13-14), İzzeddîn Kılıç Arslan (8-9), Rükneddîn idi. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev Sultan Alâeddîn in veliahtı İzzeddîn olmasına rağmen devlet büyükleri Gıyâseddîn i tahta oturttu. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev veliaht İzzeddîn ve ona taraftar olan beylerden şüpheleniyordu. Bu şüphenin oluşturulmasında devlet üzerinde nüfuz kurmak isteyen Sadettin Köpek in etkisi açıktı. Hârizmşahların reisi olan Kayır Han tutuklanarak hapsedildi (1237). Bunun üzerine Hârizmli askerler Selçuklu ordusunu terk ederek Urfa civarına yerleştiler. Bundan sonra Sadettin Köpek, pek çok beyi ortadan kaldırttı. Gıyâseddîn in iki kardeşini de hapsettirmesini sağladı. Daha sonra her ikisi de öldürüldü. Bu olanlar Gıyâseddîn i uyandırmış ve Sadettin Köpek i öldürtmüştü (1238). Urfa çevresinde ticaret kervanlarını yağmalamaya başlayan Hârizmli askerler, önemli bir sorun teşkil etmeye başlamıştı. Gönderilen bir ordu ile itaat altına alındılar. Âmid 1240 yılında Selçukluların eline geçti. Moğolların önünden kaçan Türkmenler, genelde Güneydoğu Anadolu da toplanıyordu. Bu bölgeye gelen Türkmenler, İslâmiyet i henüz benimsememiş veya yeni kabul etmiş kişilerden oluşuyordu. Bölge siyasî ve iktisadî açıdan olumsuz şartlara sahip olduğu için Türkmenlerin mevcudiyeti de yeni bir sorun doğuruyordu. Baba İlyas Horasanî adındaki birisi Türkmenleri etrafında toplayarak Amasya ya geldi. Selçuklu ordusu tarafından kuşatılmaları üzerine halifelerinden Baba İshak, Adıyaman civarında ayaklandı (1240). Her tarafı yağmalayan bu isyancıların üzerine Malatya subaşısı iki sefer düzenledi. Ancak yenildi. Bu isyancılar Sivas ı ele geçirerek Baba İlyas a ulaşmak için Tokat ve Amasya taraflarına yöneldiler. II.Gıyâseddîn Amasya Subaşısı Armağanşah ı onların üzerine gönderdi. Armağanşah, Baba İlyas ı ortadan kaldırdı. Ancak Baba İshak ve taraftarları karşısında hayatını kaybetti. Kendilerine Babaî denilen isyancılar Konya ya yöneldi. Selçuklu ordusu bu isyancıları Kırşehir in Malya sahrasında karşıladı. Bu savaşa Baba İshak başta olmak üzere tüm isyancılar yok edildi (1240). II.Gıyâseddin, bundan sonra ordusunu Meyyâfârikîn e sevk etti. Şam Eyyûbî hükümdarı Melik Salih de yardımcı kuvvet gönderdi. Bu ordu, Eyyûbîlerden Şihâbüddîn Gazi 14

idaresindeki Meyyâfârikîn i kuşattı. Abbâsî halifesi Mustansır ın (1226-1242) araya girmesiyle taraflar anlaştı. Meyyâfârikîn Selçuklu ya tabi oldu. Bu sırada Selçuklu sınırlarında bulunan Moğollar, Babaî isyanı sırasında Selçuklu askerî yapısının zayıf durumda olduğunu anlamışlardı. Sonuçta 1242 yılında Baycu Komutasındaki Moğol ordusu Selçuklu topraklarına girdi. Erzurum u savaş yoluyla ele geçirdi ve tahrip etti. Moğol tehlikesini anlayan II.Gıyâseddîn çevre hükümdarlara yardım çağrısında bulundu. Ancak sadece Eyyûbî Haleb Sultanı II.Nâsır Selâhaddin (1237-1260) iki bin kişilik bir askerî birlik göndererek cevap verdi. II.Gıyâseddîn ordusunu toplayarak Sivas a gitti. Moğollar da Sivas a doğru yönelmişlerdi. II.Gıyâseddîn, Kösedağ denilen yerde karargah kurdu. Öncü birliklerin mağlubiyeti büyük bir panik yarattı. Başta II.Gıyâseddîn olmak üzere Selçuklu komutanlarının büyük bir kısmı kaçtı (Temmuz 1243). Moğollar Sivas, Kayseri ve Erzincan ı ele geçirdiler. Selçuklu Devleti ni bu başıboş durumdan Vezir Mühezzibüddîn Ali ve Amasya kadısı kurtardı. Azerbaycan daki Moğol karargâhına giden iki devlet adamı Moğollara vergi vermek suretiyle bir anlaşma yaptılar. Bu anlaşma sayesinde Anadolu tahribattan kurtuldu. Bu anlaşma Moğol Hanı Batu Han tarafından da onaylandı. Kösedağ bozgunu sonrasında Selçukluya tabi birçok bölge Moğollara itaat etti. Selçuklulara Moğol istilası ve sonrasında ihanet eden Ermenileri cezalandırmak üzere 1245 yılında bir sefer düzenlendi. Bazı yerler yeniden itaat altına alındı. Tarsus kuşatması esnasında II.Gıyâseddîn Alâiyye de öldü (1245). II. İzzeddîn Keykâvus Gıyâseddîn öldüğünde geride İzzeddîn Keykâvus (on bir yaş), Rükneddîn Kılıç Arslan (dokuz yaş) ve Alâeddîn Keykubâd (yedi yaş) olmak üzere üç oğlu bulunuyordu. Gıyâseddîn, oğlu Alâeddîn i veliaht tayin etmişti. Ancak devlet erkanı İzzeddîn i tahta geçirdi. Selçuklu sultanı Moğolistan a davet edildi. Ancak İzzeddîn in yerine kardeşi Rükneddîn Kılıç Arslan ın gitmesine karar verildi. Bir müddet sonra Devlet yetkilileri arasında nüfuz mücadelesi başladı. Vezîr Şemseddîn İsfehânî rakiplerini ortadan kaldırarak iki yıl Selçuklu Devleti ni yönetti. Bu arada Rükneddîn Moğolistan dan döndü. Bir müddet sonra Şemseddîn İsfehanî Moğollar tarafından öldürülerek yerine Bahâeddin Tercüman tayin edildi. Bu arada Rükneddîn, Moğol hanının emri üzere kendisinin sultan olduğunu iddia ediyordu. Devlet adamı Celâleddîn Karatay muhtemel savaşı önlemek için üç kardeşin aynı anda tahta oturmasını, hutbe ve sikkede yaş sırasına uyulmasını teklif etti. Ancak İzzeddîn ve Rükneddîn in orduları Konya nın Ruzbe ovasında karşılaştı. Savaşı İzzeddîn kazandı (Haziran 1249). Bundan sonra Celâleddîn Karatay ın teklifi uygulandı. Ancak devlette çift başlılık söz konusuydu. Bazı kişiler Moğol hanlığından atama kararı alarak düzeni bozabiliyorlardı. Moğollar İzzeddîn Keykâvus u yeniden Moğolistan a davet ettiler. Bu sırada Celâleddîn Karatay ın ölmesi üzerine bu yolculuktan vazgeçen İzzeddîn, yerine kardeşi Alâeddîn i gönderdi. Ancak onun Moğol Hanı Mengü den sultanlık elde edebileceği korkusu üzerine rakipleri tarafından Erzurum da zehirlenerek öldü (1254). 15

Selçuklu tahtında iki hükümdar kalmıştı. İzzeddîn in içki ve eğlenceye aşırı düşkünlüğü sebebiyle devlet ricali tarafından tercih edilmemesi sebebiyle Kılıç Arslan Kayseri ye götürülerek tahta çıkarıldı. Bu iki taraf arasında savaşa neden oldu. Savaşı İzzeddîn kazandı. Rükneddîn hapsedildi. İzzeddîn Keykâvus tek başına tahta oturdu. Bu arada Moğol hükümdarı Mengü, İran ve Batı ülkelerinin yönetimini kardeşi Hülâgû ya (1256-1264) verdi. Hülâgû, Azerbaycan daki Mugan ı kışlak olarak kullanmak isteyince Baycu Noyan Anadolu ya girerek yeni bir kışlak bulmak istedi. Selçuklu devlet adamlarının bir kısmının ısrarı üzerine Baycu Noyan la savaşıldı. Selçuklu ordusu savaşı kaybetti (Ekim 1256). Sultan II.İzzeddîn yakınları ile Konya dan ayrılarak Alâiyye ye kaçtı. Oradan Bizans a sığındı. Baycu, Selçuklu tahtına Rükneddîn Kılıç Arslan ı oturttu (Mart 1257). IV.Kılıç Arslan Mart 1257 de tahta oturan IV.Kılıç Arslan, birkaç ay saltanat sürdü. Hülâgû Han ın Bağdat üzerine yürümesi ve sefere Baycu Noyan ı da çağırması sebebiyle oluşan boşluk esnasında, II.İzzeddîn Keykâvûs, İznik Kralı II.Theodoros Laskaris den destek sağlayarak Konya ya girdi ve tahta oturdu (Mayıs 1257). IV.Kılıç Arslan, İzzeddîn e karşı başarı sağlayamayacağını anlayarak Moğol hanına başvurdu ve sultanlık aldı. Buna bağlı olarak iki taraf tekrar saltanat mücadelesine girişti. İzzeddîn in Ağustos 1258 de Merâğa da Hülâğû nun huzuruna çıktı. Moğol idaresi Kızılırmak sınır olmak üzere Selçuklu Devleti nin ikiye bölünmesini ve iki sultan tarafından yönetilmesine karar verdi. Buna göre Kızılırmak ın batısı II.İzzeddîn e, doğusu ise IV.Kılıç Arslan a ait olacaktı. Selçuklu Devleti, Moğollara vergi verecekti. İlerleyen yıllarda II.İzzeddîn in, Moğollara vergisini göndermemesi üzerine Moğol ordusu Konya ya yürüdü. Sultan Antalya ya oradan da İstanbul a kaçtı (1262). Böylece IV.Kılıç Arslan tek başına Selçuklu tahtını idare etmeye başladı. Bu dönemde Muîneddîn Pervâne devlet yönetiminde ön plana çıkmaya başladı. Taht mücadeleleri sırasında Trabzondaki Komnenoslar 1259 da Sinop u aldılar. Anadolu Selçuklu Devleti için Karadeniz ticareti önem arz ediyordu. Abaka Han dan izin alınarak Sinop a sefer düzenlendi ve 1266 yılında Sinop tekrar Türklerin eline geçti. Pervâne, bu kentin kendisine verilmesini istedi. IV.Kılıç Arslan bunu kabullenmek zorunda kaldı. Orada Pervaneoğulları beyliği kurulmuş oldu. Pervâne, iktidarı tamamen eline almış vaziyette idi. Sultanı ortadan kaldırmaya karar verdi. Abaka Han dan izin aldı. IV.Kılıç Arslan önce zehirlendi, ardından yayının kirişiyle öldürüldü (1266). Bu arada II.İzzeddîn Keykâvus, Altın Orda hükümdarının yanına götürülmüş ve 1280 yılında Kırım da ölmüştür. III.Gıyâseddîn Keyhüsrev IV.Kılıç Arslan ın öldürülmesinden sonra yerine küçük yaştaki oğlu Gıyâseddîn Keyhüsrev geçirildi. Muineddin Pervâne nin devlet üzerindeki nüfuzu devam ediyordu. Pervâne Moğolların kendisi üzerinde kurdukları baskıdan kurtulmak için Sultan Baybars la anlaşmaya çalıştı (1273). Ancak Baybars bir yıl sonra sefere çıkacağını belirtti ve ertesi yıl 16

sefere çıktı. Bu sefer Pervâne seferin bir yıl sonraya ertelenmesini istedi. Bunun üzerine Baybars Kilikya Ermenileri üzerine sefer düzenledi (1274). 1276 yılında Hatiroğlu Şerefeddîn, Moğollara karşı isyan etti ise de Memlük sultanlığından yeterli desteği bulamadı ve tutuklanarak öldürüldü. Memlük Sultanı Baybars 1277 Nisan ında Haleb den yola çıkarak Elbistan ovasına ulaştı. Moğol ordusu kesin bir şekilde mağlup edildi. Moğol ordusunda bulunan Pervâne, Kayseri ye kaçarak III.Gıyâseddîn i ve kendi ailesini alarak Tokat a gitti. Baybars Elbistan ovasındaki başarısından sonra Kayseri yi yöneldi ve şehre girdi. Pervâne bu arada Moğol hanı ile irtibata geçti. Askerleriyle Elbistan ovasına gelen Moğol Hanı Abaka, gördüğü manzara karşısında Anadolu nun yağmalanması emrini verdi. Bu arada Pervâne tutuklandı ve ailesiyle birlikte öldürüldü (Ağustos 1277). Anadolu da Türkmenlerin Moğol hâkimiyetine karşı isyanları devam etti. Karamanlılardan Mehmed Bey, II.Keykâvus un oğlu olduğunu iddia ettiği Siyavuş la Konya ya gelerek şehri ele geçirmeye çalıştı. Karamanoğlu Mehmed Bey, Mayıs 1277 yılında Konya ya girdi. Konya yağmalandı. Siyavuş tahta oturtuldu. Vezir olan Karamanoğlu Mehmed Bey, resmi yazışmalarda ve günlük hayatta Türkçeden başka dil kullanılmaması için karar aldı. Siyavuş ve Mehmed Bey in Konya daki hâkimiyeti iki ay kadar sürdü. Moğol ve Selçuklu ordusunun harekete geçtiğini öğrenince Konya yı terk ederek Ermenek e gittiler. Mehmed Bey Mut ovasında yakalanarak öldürüldü. Siyavuş da bir müddet sonra yakalanarak öldürülmüştür (1278). Kırım da bulunan II.İzzeddîn Keykâvus, kendisinin ve çocuklarının tahta geçme ümidini kaybetmemiş; oğlu Mes ûd u veliaht atamıştı.babasının ölümü üzerine oğlu Mes ûd Anadolu ya girdi (1280). Çobanoğulları onu Moğol Hanı Abaka ya götürdü. Abaka Han, Doğu Anadolu dan bazı yerleri kendisine verdi. Abaka Han ın ölümünden sonra başa geçen Ahmed Teküdar, Müslüman birisiydi. O, Selçuklu topraklarını III.Gıyâseddîn Keyhüsrev ve Mesûd arasında bölüştürdü. Sultan III.Gıyâseddîn, ülkesinin ikiye bölünmesini kabul etmedi. Hanın huzuruna çıkmak üzere yola çıktı. Ancak İlhanlı taht mücadelesi nedeniyle başa Argun Han geçmişti. Argun Han, Mesûd u sultan ilan etti. III.Gıyâseddîn i de öldürttü (Mart 1284). II.Gıyâseddîn Mes ûd II.Gıyâseddîn Mes ûd 1284 yılında Konya da tahta çıktı. Anadolu ya gönderilen Moğol ordularının masrafları Selçuklu sultanlığı tarafından karşılanıyordu. II.Gıyâseddîn Mes ûd un annesi iki torununu tahta çıkarmak için Karamanlılar ve Eşrefoğullarından yardım istedi. 1285 Mayıs ında Gıyâseddîn Mes ûd un çocukları tahta oturdu. Gıyâseddîn Kayseri ye gitmek zorunda kaldı. Ancak bu ikisi kısa sürede yakalanarak Moğol idarecilerine gönderildi ve öldürüldüler. Moğol komutanı Mes ûd la Konya ya geldi (1286). Bu arada Germiyanoğulları Beyşehir tarafını yağmalamışlardı. Bunun üzerine Moğol ve Selçuklu orduları onları mağlup ettiler. Anadolu da asayişi bozmakta olan Karaman, Germiyan ve Eşrefoğulları 1288 yılında Sultan II.Gıyâseddîn Mes ûd a itaat ettiler. Bu dönemde Moğollar Selçuklu devletini tamamen kontrol altında 17

bulunduruyorlardı. Moğol Hanı Argun un ölümü üzerine bölgeden ayrılmak zorunda kalan Moğol askerlerinin oluşturduğu boşluk sebebiyle 1291 yılında Karamanoğulları Konya ya saldırdılar. Ancak Moğol askerleri dönerek Karamanoğulları, Eşrefoğullarının ve Menteşeoğullarının hâkim oldukları topraklara zarar verdiler. Bunun akabinde Kastamonu yöresinde ortaya çıkan isyan bastırıldı. Bu sırada Karamanoğulları tekrar akınlarına başladılar. Bu tarihlerde İlhanlı tahtında da mücadele yaşanıyordu. Anadolu ya tayin edilen Moğol noyanları da isyan ettiği için kargaşa yaşanıyordu. II. Gıyâseddîn Mes ûd un Gazan Hân ın huzuruna gitmesi noyan Batu tarafından geciktirilmişti. Gecikmeyle de olsa Gazan Hân ın huzuruna giden Mes ûd, hükümdarlıktan azledildi ve Hemedan a sürüldü. III.Alâeddin Keykûbâd II.Mes ûd un yerine yeğeni III.Alâeddin Keykûbâd geçirildi. Bu dönemde Anadolu dört mali bölgeye ayrıldı. Halk ağır vergiler altında ezildi. Ertesi senenin vergisi bile toplandı. Anadolu Moğol komutanlığı kendisine verilmeyen Sülemiş, Gazan Han a isyan ederek (1299), Sivas ı kuşattı. Ancak başarılı olamadı. Memlük topraklarına kaçtı. Tekrar Anadolu ya girdi. Ancak yakalanarak öldürüldü. Bu isyan esnasında III.Alâeddin Keykûbâd ın tarafsız kalması Gazan Han ı memnun etmiş; onu sarayında ağırlamış; Hulâgû nun kızıyla evlendirmişti. Sarayına döndükten sonra III.Alâeddin halktan aşırı derecede vergi toplamaya çalıştı. Halkın Moğol komutanı Abışga ya şikâyeti üzerine tutuklanarak Gazan Han a gönderildi. Yargılanarak idama mahkûm edildi. Ancak eşi sayesinde ölümden kurtuldu. Tahtından azledilerek İsfehan a gönderildi (702/1302). II.Mes ûd (II. Hükümdarlığı: 1302-1308) Selçuklu tahtına Hemedan da bulunan II.Mes ûd, ikinci kez tahta oturtuldu (1302). II.Mes ûd 1308 yılında öldü. Onun ölümü üzerine Selçuklu Devleti sona ermiştir. Bir diğer görüşe göre II.Mes ûd dan sonra, tahta V.Kılıç Arslan oturmuş ve 1318 tarihine kadar tahtta kalmıştır. Bu görüşü ileri sürenler Anadolu ya vali tayin edilen Demirtaş ın 1318 yılında Selçuklu şehzadelerinin tümünü öldürtmesi ile Selçuklu Devleti nin sona erdiğini kabul etmektedirler. Anadolu Selçuklu Devleti nin yıkılmasıyla birlikte Anadolu Beylikleri dönemi başladı. Bunlardan başlıcaları şunlardır: Pervaneoğulları, Sahipataoğulları, Karesioğulları, Germiyanoğulları, Saruhanoğulları, Aydınoğulları, Menteşeoğulları, Hamidoğulları, Eşrefoğulları, İnançoğulları, Candaroğulları, Karamanoğulları ve Osmanoğullarıdır. Osmanoğulları Anadolu Selçuklu Devleti nin batı uçlarında gelişti ve dünya hâkimiyeti mefkûresi izinde üç kıtada hüküm sürdü. ÖZET Anadolu da Türklerin iskânı ile başlayan süreçte Dânişmendliler, Saltukoğulları ve Mengücükler büyük başarılar elde ettiler. Selçuklu Devleti nde yaşanan taht kavgası sebebiyle Kutalmış ın oğlu Süleyman ın Anadolu ya geçerek yürüttüğü siyasî faaliyetler sonucunda İznik te Anadolu Selçuklu Devleti nin temelleri atıldı. Haçlıların kenti ele geçirmesi üzerine Anadolu içlerine Konya ya çekilen Anadolu Selçukluları doğuya ve 18

batıya hâkim olmak üzere mücadele verdiler. Ticaret yollarının hâkimiyeti onları kuzey ve güneyde bulunan limanların da ele geçirilmesini gerekli kıldı. Anadolu Selçuklu Devleti nde Tokat ve Malatya, şehzade kentleri olarak ön plana çıktı. Anadolu Selçuklu Devleti Haçlı ordularına karşı koyarak Haçlıların İslâm coğrafyasının daha büyük bir kısmına hâkim olmalarını engellemiştir. Anadolu Selçuklu Devleti Moğolların hâkimiyetine girmiş ve onlar tarafından ortadan kaldırılmıştır. 11.3. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Anadolu Selçuklu Devleti nin ilk başkenti aşağıdakilerden hangisidir? a. İzmit b. Konya c. Bursa d. İznik e. Sivas 2. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu Selçuklu sultanlarından I.Kılıçaslan tahta oturduğu zaman Anadolu coğrafyasında hâkim olan güçlerden birisidir? a. Candaroğulları b. Menteşoğulları c. Aydınoğulları d. Pervaneoğulları e. Saltukoğulları 3. Aşağıdaki sultanlardan hangisi döneminde Anadolu da imar faaliyetleri başlamıştır? a. I.Mes ûd b. Süleymanşah c. I.Kılıçarslan d. Ebü l-kâsım e. Şehinşah 4. İki aylık Konya hâkimiyeti döneminde Farsça yerine Türkçenin resmi dil olmasını sağlayan Türk beyi aşağıdakilerden hangisidir? a. Çaka Bey b. Emir Bozan c. Siyavuş d. Pervane 19