ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mustafa Soner AZİZOĞLU ÇUKUROVA BÖLGESİNDEKİ MERMER OCAKLARININ PAZAR DURUMU VE EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ MADEN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÇUKUROVA BÖLGESİNDEKİ MERMER OCAKLARININ PAZAR DURUMU VE EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Mustafa Soner AZİZOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ Ç.Ü FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MADEN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu tez / / 2005 tarihinde aşağıdaki jüri üyeleri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. İmza: İmza:. İmza:... Prof. Dr. Mesut ANIL Doç.Dr. Alaettin KILIÇ Yrd.Doç.Dr. Ergül YAŞAR DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza:... Yrd. Doç. Dr. A. Mahmut KILIÇ ÜYE İmza:.. Yrd. Doç. Dr. Mustafa AKYILDIZ ÜYE Bu Tez Enstitümüz Maden Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: MMF. 2003.YL.50 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇUKUROVA BÖLGESİNDEKİ MERMER OCAKLARININ PAZAR DURUMU VE EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ Mustafa Soner AZİZOĞLU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MADEN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Mesut ANIL Yıl:2005, Sayfa:114 Jüri: Prof. Dr. Mesut ANIL Doç. Dr. Alaettin KILIÇ Yrd. Doç. Dr. Ergül YAŞAR Yrd. Doç. Dr. Ahmet Mahmut KILIÇ Yrd. Doç. Dr. Mustafa AKYILDIZ Bu çalışmada Çukurova Bölgesindeki mermerlerin üretim teknolojileri, pazar durumu ve ekonomisi incelenmiştir. Bu çalışma yapılırken, mermer üretici firmaları ile görüşülmüş, üretimleri hakkında bilgi alınmış ve üretim yaptıkları fabrikalarda incelemeler yapılmıştır. Çukurova Bölgesinde üretilen ve Çukurova Bölgesine diğer bölgelerden gelen mermerlerin fiziksel ve mekanik özellikleri karşılaştırılmıştır. Çukurova Bölgesinde üretilen mermerlerin kökeninin çoğunun kireçtaşı mermerleri olduğu anlaşılmıştır. Bu durumda Çukurova Bölgesinde üretilen mermerlerin ihracatı, Çukurova Bölgesine, diğer bölgelerden getirilen mermerlerden çok düşüktür. Genel olarak Çukurova Bölgesinde üretilen mermerler bu bölgede tüketilmekte, ülke içinde bile fazla taleple karşılaşılmamaktadır. Anahtar Kelimeler: Çukurova Bölgesi, mermer, üretim teknolojisi, ekonomi I

ABSTRACT Msc. THESIS APPRECIATED AS ECONOMY AND MARKET PLACE OF MARBLE MINES AT ÇUKUROVA REGION Mustafa Soner AZIZOGLU DEPARTMENT OF MINING ENGINEERING INSTITUE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor: Prof. Dr. Mesut ANIL Year: 2005, Page:114 Jury: Prof. Dr. Mesut ANIL Assoc. Prof. Dr. Alaettin KILIÇ Assist. Prof. Dr. Ergül YAŞAR Assist. Prof. Dr. Ahmet Mahmut KILIÇ Assist. Prof. Dr. Mustafa AKYILDIZ In this work, production technologies, market state and economy of the marbles at Cukurova Region was investigated. During this work, marble production companies was interviewed, information about their production was taken and observing of the production facilities were taken. The physcical and mechanical properties of the marbles produced at Cukurova Region and the marbles that comes from other regions are compared. The origin of the marbles at was produced at Cukurova Region was appeared to be limestone marbles. According to these results export of the marbles was produced at Cukurova Region is very low when compared to the marbles, come from other regions. Generally the marbles produced at Cukurova Region are used in this region and marbles are requested in Turkey. Keywords: Cukurova Region, marble, production technology, economy II

TEŞEKKÜR Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Maden Mühendisliği Anabilim Dalı nda Prof.Dr. Mesut ANIL ın danışmanlığında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak hazırlanmıştır. Çalışmalarımın her aşamasında beni yönlendiren ve destek veren çok değerli danışman hocam, Prof. Dr. Mesut ANIL a teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalışmalarım esnasında her türlü kolaylığı ve çalışma ortamını sağlayan Maden Mühendisliği Bölümü akademik personeline, özellikle Öğr.Gör.Dr. Nil YAPICI, Öğr.Gör.Dr. Özen KILIÇ, Arş.Gör. Volkan İhsan ARSLAN, Arş.Gör. Yasin ERDOĞAN a ve tüm şekillerin çiziminde tezin dizgi ve dizaynında yardımcı olan Elektrik-Elektronik Mühendisi Cem KÖKTEN e teşekkür ederim. Araştırmalarım sırasında büyük kolaylık gösteren AKO Mermer A.Ş., SOMAŞ Mermer A.Ş., İNKAYA Mermer Ltd. Şti., GRANTAŞ Mermer A.Ş., AYEM Mermer Ltd. Şti., CEYMER A.Ş., DOĞUŞ Mermer Ltd. Şti., İMGİ Mermer A.Ş., ALACAKAYA Mermer A.Ş., TÜRKALP Granit Ltd. Şti., TOPRAK Mermer A.Ş. ve GRANİTAŞ A.Ş. çalışanlarına teşekkür ederim. Son olarak sürekli manevi desteklerini hissettiğim, anneme, babama, ablama ve eşime ayrıca teşekkür ederim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER.. IV ÇİZELGELER DİZİNİ....VIII ŞEKİLLER DİZİNİ.... X 1.GİRİŞ...1 1.1. Mermerlerin Sınıflandırılması......2 1.1.1. Sedimanter Mermerler 2 1.1.2. Mağmatik Mermerler......3 1.1.3. Metamorfik Mermerler... 4 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR. 5 2.1. Ülkemizde ve Dünyada Rezerv, Üretim, Tüketim ve Ticaret.....6 2.1.1. Türkiye Doğal Taş Rezervleri 6 2.1.2. Dünya Doğal Taş Rezervleri...9 2.1.3. Türkiye Doğal Taş Üretimi..11 2.1.4. Dünya Doğal Taş Üretimi 11 2.1.5. Türkiye Doğal Taş Tüketimi... 13 2.1.6. Dünya Doğal Taş Tüketimi. 13 2.1.7. Türkiye Doğal Taş Dış Ticareti... 13 2.1.8. Dünya Doğal Taş Dış Ticareti. 14 2.1.9. Fiyatlar. 16 2.2. Pazarlama Koşulları, Başlıca Alıcı ve Satıcı Firmalar.. 17 2.2.1. Mermer 17 2.2.2. Peyzaj Taşları..17 2.3. Yerine Geçebilecek Ürünler ve Geri Kazanma Olanakları... 18 2.3.1. Mermer 18 2.3.2. Peyzaj Taşları... 18 2.4. Doğal Taş Sektörü Projeksiyonları 18 IV

2.4.1. Türkiye Doğal Taş Sektörü Projeksiyonları.... 18 2.4.2. Dünya Doğal Taş Sektörü Projeksiyonları.. 19 2.5. Adana Yöresi Mermerlerinin Genel Özellikleri 20 2.5.1. Düziçi Siyahı.. 20 2.5.2. Anamur Siyahı.... 20 2.5.3. Bazalt Taşı.. 21 2.5.4. Anamur Beyazı... 21 2.5.5. Karaisalı Beji.... 21 2.5.6. Anamur Yeşili.... 22 2.5.7. Hatay Siyahı.... 22 2.5.8. Kozan Beji...... 22 2.5.9. İskenderun Siyahı... 22 2.5.10. Osmaniye Vişne Çürüğü... 22 2.6. Değirmenciuşağı (Kozan) ve Sarıkaya (Feke) Mermer Ocaklarının Değerlendirilmesi. 23 2.7. Mermer İşletmeciliğinde Aşındırma ve Cilalama Teknolojileri... 24 2.7.1. Aşındırma ve Cilalama Makineleri 24 2.7.1.1. Bantlı Silme-Cilalama Makineleri.. 24 2.7.1.2. Alın Silme-Cilalama Makineleri..... 25 2.7.1.3. Köprülü Silme-Cilalama Makineleri... 25 2.7.1.4. El Perdah..... 25 2.7.1.5. Pah Kırma Makineleri..... 25 2.7.1.6. Yer Silme-Cilalama Makineleri.. 26 3. MATERYAL VE METOT.. 27 3.1. Materyal 27 3.1.1. Mermerlerin Fiziksel Özellikler 29 3.1.1.1. Özgül Ağırlık Tayini.. 29 3.1.1.2.Birim Hacim Ağırlık, Ağırlıkça ve Hacimce Su Emme Oranı Tayini.. 30 3.1.1.3. Görünür Porozite, Doluluk Oranı, Gerçek Porozite... 32 3.1.1.4. Sertlik, Kesilebilme ve Cila Alma... 33 3.1.2. Mekanik Özellikler... 34 V

3.1.2.1. Basınç Dayanım Karakteristiği... 34 3.1.2.1.(1). Tek Eksenli Basınç Dayanımı. 34 3.1.2.1.(2). Üç Eksenli Basınç Dayanımı... 39 3.1.2.1.(3).Nokta Yükleme Dayanımı. 45 3.1.2.2. Çekme Dayanımı...46 3.1.2.3. Makaslama Dayanımı....48 3.1.2.4. Eğilme Dayanımı...50 3.1.2.5. Darbe Dayanımı....51 3.1.2.6. Aşınma Dayanımı..53 3.1.2.7. P-S Dalga Hızları ve Dinamik Elastisite Katsayıları.....54 3.1.2.8. Tabii Don Tesirine Dayanım ve Don Sonucu Basınç Dayanımı...57 3.1.2.9. Schmidt Darbe Çekici ile Yüzey Sertlik Endeks Belirleme..58 3.1.2.9.(1). Schmidt Darbe Çekici Ölçme Teknikleri. 59 3.1.2.9.(1).(a). Hucka Yöntemi.. 59 3.1.2.9.(1).(b). Poole ve Farmer Yöntemi.. 59 3.1.2.9.(1).(c). ISRM Yöntemi 60 3.1.2.10. Diğer Özellikler. 60 3.1.2.10.(1). Açık Hava Etkilerine Dayanıklılık Deneyi.. 60 3.1.2.10.(2). Paslanma Tehlikesi Tayini Deneyi. 60 3.1.3. Kimyasal Özellikler.... 61 3.1.4. Petroğrafik Özellikler 61 3.2. Metot. 63 3.2.1. Mermer Üretme Teknolojileri. 63 3.2.1.1. El ile üretim... 63 3.2.1.2. Kompresörle Taş Çıkarma.... 63 3.2.1.3. Üçlü Kama Yöntemi.... 64 3.2.1.4. Tel Kesme Yöntemi... 64 3.2.1.5. Zincirli Kesici ile Taş Çıkarma. 65 3.2.1.6. Disk Testere ile Üretim.. 65 3.2.1.7. Alevle Kesme (Rock-Jet). 66 3.2.1.8. Karma Yöntem.. 66 VI

3.2.1.9. Elmas Tel Kesme Yöntemi 66 4. ARAŞTIRMA BULGULARI.. 74 4.1. Çukurova Bölgesinde Faaliyet Gösteren Mermer Üretici Firmaları ve Üretim Teknolojileri.. 74 4.1.1. Grantaş A.Ş.. 74 4.1.1.1. Blok Mermer Üretim Teknolojisi.. 74 4.1.1.2. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi 75 4.1.2. Ayem Madencilik Ltd.Şti 77 4.1.2.1. Blok Mermer Üretim Teknolojisi.. 77 4.1.2.2. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi. 77 4.1.3. Ceymer A.Ş.. 79 4.1.3.1. Blok Mermer Üretim Teknolojisi.. 79 4.1.3.2. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi... 79 4.1.4. İnkaya Madencilik Ltd.Şti.. 83 4.1.4.1. Blok Mermer Üretim Teknolojisi.. 83 4.1.4.2. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi 83 4.1.5. Somaş A.Ş 86 4.1.5.1. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi. 86 4.1.6. Ako Mermer Ltd.Şti. 90 4.1.6.1. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi. 90 4.1.7. Doğuş Mermer Ltd.Şti. 94 4.1.7.1. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi. 94 4.1.8. İmgi Mermer A.Ş. 95 4.1.8.1. Plaka Mermer Üretim Teknolojisi. 95 4.1.9. Alacakaya Mermer A.Ş... 97 4.1.10. Türkalp Granit Ltd.Şti... 99 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER.... 105 KAYNAKLAR... 112 ÖZGEÇMİŞ... 114 VII

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 2.1. Türkiye İşletilebilir Mermer Rezervleri.... 7 Çizelge 2.2. Türkiye İşletilebilir Kireçtaşı Rezervleri... 8 Çizelge 2.3. Türkiye İşletilebilir Traverten Rezervleri.. 8 Çizelge 2.4. Türkiye İşletilebilir Oniks Rezervleri....... 8 Çizelge 2.5. Avrupa Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler ve Türleri.... 9 Çizelge 2.6. Asya Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler ve Türleri...10 Çizelge 2.7. Afrika Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler ve Türleri...10 Çizelge 2.8. Amerika Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler ve Türleri..10 Çizelge 2.9. Okyanusya Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler ve Türleri...10 Çizelge 2.10. Türkiye Blok Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı...11 Çizelge 2.11. Önde Gelen Doğal Taş Üretici Ülkeler ve 1998 Yılındaki Üretim...12 Çizelge 2.12. Türkiye Doğal Taş İhracatının Yıllara Göre Gelişimi..14 Çizelge 2.13. Dünya Doğal Taş Ticaretinin Tiplere ve Ülkelere Göre Dağılımı...15 Çizelge 2.14. Dünya Doğal Taş Ticaretinin Tiplere ve Ülkelere Göre Dağılımı...16 Çizelge 2.15. Türkiye Doğal Taş Projeksiyonları...19 Çizelge 3.1. Mermer Analizi Test Programı Numune Boyutlandırılması 29 Çizelge 3.2. Mohs Sertlik Sınıflaması 33 Çizelge 3.3. Mermerde Petrografik Analiz Akım Şeması. 62 Çizelge 4.1. Kozan Mermerinin Fiziksel Özellikleri... 76 Çizelge 4.2. Osmaniye Mermerlerinin Fiziksel, Mekanik ve Teknolojik Özellikleri..78 Çizelge 4.3. Osmaniye Mermerlerinin Kimyasal Özellikleri...78 Çizelge 4.4. Ceyhan Mermerlerinin Fiziksel ve Mekanik Özellikleri..82 Çizelge 4.5. Ceyhan Mermerlerinin Kimyasal Özellikleri..83 Çizelge 4.6. Karaisalı Mermerlerinin Fiziksel ve Mekanik Özellikleri..86 VIII

Çizelge 4.7. Karaisalı Mermerlerinin Kimyasal Özellikleri...86 Çizelge 4.8.Elazığ Mermerlerinin Fiziksel Özellikleri...93 Çizelge 4.9. Diyarbakır Mermerlerinin Fiziksel ve Mekanik Özellikleri...93 Çizelge 4.10.Diyarbakır Mermerlerinin Kimyasal Özellikleri...93 Çizelge 4.11. Afyon, Marmara, Bilecik, Denizli Mermerlerinin Fiziksel, Mekanik ve Teknolojik Özellikleri 95 Çizelge 4.12. Çukurova Bölgesine Giren Granit Mermerlerin Teknik Özellikleri 100 Çizelge 4.13. Kaplama Olarak Kullanılan Başlıca Doğal Taşların Türkiye de Bulundukları Yerler, Renkleri ve Ticari Adları 101 IX

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Tek Eksenli Basınç Gerilmesi-Tipik Yenilme Konumları.. 36 Şekil 3.2. Tipik Gerilme- Genleşme Karakteristiği. 36 Şekil 3.3. Elastisite Modülü Hesaplama Metodu. 37 Şekil 3.4. Tek Eksenli Basınç Dayanım Deneyi İçin Mohr Zarfı 38 Şekil 3.5. Üç eksenli Deney Düzeneği 41 Şekil 3.6. Üç Eksenli Basınç Dayanım Deneyi İçin Mohr Zarfı. 41 Şekil 3.7. Üç Eksenli Gerilme Değerleri İlişkisi. 42 Şekil 3.8. Hoek - Brown Kriteri... 43 Şekil 3.9. Nokta Yükleme Deney Türleri ve Numune Boyutlandırılması... 45 Şekil 3.10. Çekme Dayanımı Deney Düzeneği... 47 Şekil 3.11. Yarmada Çekme Dayanımı Deney Düzeneği 48 Şekil 3.12. Çevresel Gerilmesiz Makaslama Dayanım Deney Düzeneği 48 Şekil 3.13. Makaslama Dayanım Deney Düzeneği. 50 Şekil 3.14. Eğilme Dayanımı Deney Düzeneği... 51 Şekil 3.15. Darbe Dayanımı Deney Düzeneği. 52 Şekil 3.16. Böhme Yüzeysel Aşındırma Cihazı.. 54 Şekil 3.17. Ultrases Hız Ölçüm Deney Deney Düzeneği 55 Şekil 3.18. Schmidt Darbe Çekicinin Üç Farklı Konumda Kullanımı 59 Şekil 3.19. Kompresörle Mermer Çıkarma 63 Şekil 3.20. Tel Kesme Makinesi ile Blok Mermer Üretimi.. 65 Şekil 3.21. Çok Delicili Kanal Açıcı-Elmas Tel Kesici İkilisiyle "U" Kanal Açma İşlemi. 67 Şekil 3.22. Düşey Düzlemde Aynanın Bulunduğu Yerde Elmas Tel Kesme İşlemi. 68 Şekil 3.23. Elmas Tel Kesme İle Blok Üretiminde Yatay Kesme. 69 Şekil 3.24. Elmas Tel Kesme ile Blok Üretiminde Düşey Kesme 70 Şekil 3.25. Elmas Tel Kesme ve Çok Delicili Kanal Açıcı ile Dilimleme Yöntemi. 71 X

Şekil 3.26. Blok İttirme Pozisyonu -1 72 Şekil 3.27. Blok İttirme Pozisyonu -2 72 Şekil 3.28. Blok Kaldırma Pozisyonu -1.. 73 Şekil 3.29. Blok Kaldırma Pozisyonu -2.. 73 Şekil 4.1. Ceymer A.Ş. Blok Mermer Stok Alanı... 80 Şekil 4.2. Ceymer A.Ş. ST Makinesi... 81 Şekil 4.3. İnkaya Mermer Ltd.Şti., ST Makinesi. 84 Şekil 4.4. İnkaya Mermer Ltd.Şti. Otomatik Perdah Makinesi... 85 Şekil 4.5. Somaş A.Ş. ST Makinesi. 87 Şekil 4.6. Somaş A.Ş. Katrak Makinesi...88 Şekil 4.7. Somaş A.Ş.Kasalanmış Mermerler..89 Şekil 4.8. Ako Mermer A.Ş: Katrak Makinesi, Yandan ve Üstten Görünüş...91 Şekil 4.9. Ako Mermer A.Ş. ST Makinesi.. 91 Şekil 4.10. Ako Mermer Seleksiyon Ünitesi... 92 Şekil 4.11. Alacakaya Mermer A.Ş. Blok Mermer Stok Alanı... 97 Şekil 4.12. Alacakaya Mermer A.Ş. Blok Mermer Tartım Ünitesi. 98 Şekil 4.13. Türkalp Mermer Ltd.Şti.Köprü Kesme Makinesi 99 Şekil 5.1.a. Granit Mermerinden Merdiven Basamağı Döşemesi..109 Şekil 5.1.b. Granit Mermerinden Merdiven Basamağı Döşemesi. 109 Şekil 5.2. Afyon Mermerinden Mutfak Bankosu...110 Şekil 5.3. Diyarbakır Beji-Elazığ Vişne Kombinasyonu Yer Döşemesi ve Duvar Kaplaması...111 XI

1. GİRİŞ Mustafa Soner AZİZOĞLU 1. GİRİŞ Dünyadaki teknolojik ve bilimsel gelişmeye paralel olarak insanoğlunun hayat ve yaşam anlayışı da değişmiş ve değişmeye devam etmektedir. Bu gelişmeler insanoğlunu çevre bilinciyle birlikte, daha sakin ve doğal ortamlarda yaşama arzusuna ve özlemine yönlendirmektedir. Son yıllarda ülkemizde de özellikle büyük şehirlerde ve turistik yörelerde, hem yapılarda, hem de topluma açık ve kapalı alanlarda da doğal taşlar kullanılmaya başlanmıştır. Eski yıllardaki mermer kavramı ile günümüzdeki mermer anlayışı değişmiştir. Bugün parlatılabilen (cilalanabilen) tüm kayaçlar mermer olarak işlem görmektedir. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte granit gibi parlatılabilen kayaçlar literatürde hem mermer olarak işlem görmekte hem de sert taş olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle mermerler kendi içinde detaylı olarak sınıflandırılmalıdır. Granit, andezit, bazalt gibi mağmatik kayaçlar parlatılmış olsun veya olmasın ayrı ayrı ele alınarak kullanım alanları ile birlikte verilmelidir. Yapıtaşları çok genel bir deyim olup, yapı sektöründe kullanılan her türlü kayaç anlaşılabilir. Çünkü kireç taşından mermer ve granite kadar çoğu kayaçlar yapı sektörü için üretilmekte ve ticareti yapılmaktadır. Mermer, kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşlarının ısı ve basınç altında başkalaşıma uğrayarak kristalleşmesiyle oluşan bir metamorfik kayaçtır. Ticari anlamda ise. parlatıldığı zaman iyi cila kabul ederek göze güzel görünen her türlü kayaç (kireçtaşı, traverten, granit, siyenit, serpantin, diabaz, vs.) mermer terimi içinde kabul edilir. Mermer, yataklanma durumuna göre, açılan üretim ocaklarından düzgün geometrik şekilde bloklar halinde çıkarılır. Bu şekilde yarı işlenmiş hale gelen mermer blokları fabrika ve işleme tesislerinde kesilerek levha (plaka) haline getirilir. Silme ve cilalama işlemi ile parlatılarak, istenilen ölçülerde, yapıların iç ve dış kaplamaları ile süslenmesinde kullanılmak üzere piyasaya sürülür. Ayrıca özel amaçlarla özel sanat alanları için ocaklardan bloklar üretildiği gibi daha küçük boyutlarda el sanatları dalında işlemek üzere kullanılırlar. 1

1. GİRİŞ Mustafa Soner AZİZOĞLU Çukurova bölgesindeki mermer cinsleri, mermerin ticari tanımında belirtilen (parlatıldığı zaman iyi cila kabul ederek göze güzel görünen kireçtaşları) türlerine dahil edilmektedir. Bu çalışmada Çukurova bölgesindeki mermer ocaklarının ekonomisi ve pazar durumu incelenmiştir. 1.1. Mermerlerin Sınıflandırılması Mermer olarak kullanılan taşlar, mineralojik ve oluşum şekillerine göre üç kısımda toplanırlar. Bunlar; kökensel olarak sedimanter, mağmatik ve metamorfik mermerlerdir. 1.1.1. Sedimanter Mermerler Bu mermerler adından da anlaşılacağı gibi sedimanter, mağmatik ve metamorfik kayaçlardan kopan parçaların sürüklenerek bir yerde birikmesi ile daha sonra çimento maddesi ile birleşmesi sonucu oluşan kalkerin yanı sıra konglomera, gre, arduvaz gibi detritik veya klasik kökenli mermerler olabileceği gibi, su kaynaklarından meydana gelen oniks mermeri, traverten ve kireçtaşı gibi organik veya kimyasal kökenli mermerlerdir. Traverten ve oniks mermeri birleşiminde erimiş halde kalsiyum bikarbonat bulunduran sulardan oluşan kayaçlardır. Bileşiminde kalsiyum bikarbonat ve CO 2 bulunan yer altı sularının yeryüzüne çıkması ile bileşimindeki CO 2 gaz haline geçerek suyu terk eder. Bu sırada CaCO 3 bileşimli katı madde şekillenir. Bu olay soğuk su vasıtası ile oluşursa oniks mermeri, sıcak su vasıtası ile oluşursa traverten meydana gelir. Traverten ve oniks mermerleri kimyasal tortul kayaçları arasında yer alırlar. Traverten kalsiyum bikarbonat içeren ve hidrostatik basınç altında bulunan sıcak sular, çatlak veya deliklerden yeryüzüne çıktıkları zaman bunların üzerindeki basınç kalkacağından dolayı bileşimindeki CO 2 uçar, CaCO 3 çökelir ve su akışına devam eder. Bu çökelen CaCO 3 bileşimli katı maddeye traverten denir. Yapısında fazla 2

1. GİRİŞ Mustafa Soner AZİZOĞLU miktarda boşluk oluşursa kayaca kalker tüfü adı verilir. Travertenler mermerlere, granitlere ve serpantinitlere nazaran daha az cila kabul eden taşlardır. Türkiye de travertenlerin bulunduğu bölgeler; Antalya, Bursa, Ankara/Maliköy ve Haymana, Çankırı/Eskipazar, Sivas/Sıcakçermik, Adana/Erzin, Antakya/Reyhaniye, Niğde/Bor, Denizli/Akköy, Konya/Gödeme, Burdur/Bucak. Oniks mermeri, bileşiminde erimiş halde SiO 2 bulunan hidrotermal sulardan gelişen kalsedon kristallerinden oluşmuş boşluksuz ve ince bantlı kayaç türüdür. Oniks, ince dokusu nedeniyle kolayca işlenebilir, şeffafa yakın özellik gösterir ve iyi cila kabul eder. Bunun yanı sıra, sertliği nedeniyle kesme ve parlatma zorlukları bulunmaktadır. Dekoratif kaplama, mobilya, mutfak dolapları ve süs eşyası yapımında kullanılırlar. Türkiye de oniks türü mermerlerin bulunduğu bölgeler; Eskişehir/Yunusemre ve Seyitgazi, Manisa/Akhisar, Kırşehir, Nevşehir/Avanos- Avcı-Terme, Bolu/Seben, Bilecik/Söğüt, Kütahya/Tavşanlı ve Afyon. 1.1.2. Mağmatik Mermerler Mermer olarak kullanılan mağmatik kayaçlar, sedimanter olanlara göre daha dayanıklıdır. Fakat, çıkartılmaları ve işlenmeleri daha zordur. Mağmatik kayaçlar, kendi aralarında derinlik kayaçları, yüzey kayaçları ve damar kayaçları olmak üzere üç guruba ayrılmakta ve kimyasal bileşim yönünden ise; % 66 dan daha fazla SiO 2 içerenler asidik, % 66-52 arası SiO 2 içerenler nötr, % 52-45 arası SiO 2 içerenler bazik, % 45 den az SiO 2 içerenler ultrabazik kayaçlar olarak sınıflandırılmaktadırlar. Bu kayaçlar içerisinde mermer olarak değerlendirilenler daha ziyade granit, siyenit, gabro ve serpantin gibi derinlik kayaçlarıdır. Yüzey kayaçları olarak da en çok kullanılanları kuvars, porfir, diyabaz, riyolit, trakit, bazalt ve andezittir. Yüzey kayaçlarından olan diyabaz da işlenme zorluğuna rağmen bileşiminde bulunan piroksen mineralleri nedeniyle güzel bir yeşil renge sahip olduğu için mermer olara değerlendirilmektedir. 3

1. GİRİŞ Mustafa Soner AZİZOĞLU Mağmatik mermerler çıkarılma ve işlenme zorluklarına rağmen, basınç ve aşınma dirençlerinin yüksek olması, kristal yapısı ve içerisindeki minerallere bağlı olarak zengin renk ve desene sahip olmaları ve uzun süre cilalarını korumaları gibi nedenlerden dolayı tercih edilmektedirler. Türkiye de granitlerin bulunduğu bölgeler; Balıkesir/Kapıdağı, Edremit/Kozdağ, Çanakkale/Ezine, Bursa/Gemlik, Kırşehir/Kaman, Gümüşhane/Halkent, Eskişehir/Sivrihisar, Sivas/Kösedağ, Yozgat/Sorgun, Aydın/Ortaklar, İzmir/Bergama, Edirne/Lalapaşa. 1.1.3. Metamorfik Mermerler Yerkabuğundaki her çeşit kayacın katı durumunu koruyarak fiziksel ve kimyasal şartlar altında (alterasyon ortamı dışında) derinliklerden diyajenez ortamda minerallerin daha farklı minerallere dönüşerek farklı bir kayaç durumuna gelmesi ile oluşan kayaçlardır. Bunların içinde en önemli olanı bilimsel mermer tanımına uygun olan kireçtaşları ve dolomitlerin sıcaklık ve basınç altında yeniden kristalleşmeleri ile oluşan hakiki mermerlerdir. Diğerleri ise kristalin şistler olup volkanik ve sedimanter kayaçların yapı ve bileşimlerinin değişmesi ile meydana gelirler. Bunlar gnays, şist, kuvarsit, fillit, anfibolit gibi kayaçlar olup, bunlardan ülkemizde gnays mermer olarak değerlendirilmektedir (Şentürk, 1996). 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Soner AZİZOĞLU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yapıtaşı sözcüğü, yol ve kaldırım döşemesi, bordür taşı, duvar ve dayanma yapısı malzemesi, çatı örtüsü, kıyı tahkimatı, dalgakıran ve baraj inşaatı, agrega üretimi gibi geniş bir kullanım alanını belirtmek amacıyla kullanılmaktadır. Doğal taş sektörü kapsamı içinde ise yalnızca peyzaj amaçlı kullanılan yapı taşları dahil edilmektedir. Bunlar granit, siyenit gibi plutonitler, bazalt, andezit gibi volkanitlerden müteşekkil olabileceği gibi traverten, tüfit ve kumtaşları da bu amaçla kullanılabilmektedir. Bu tür kullanım için yerinde kesme, doğal süreksizliklerden yararlanma ve zayıf patlayıcı maddeler kullanımı yoluyla ocak üretimi yapılır. Ürün boyutu ve özellikleri kullanım alanına göre farklılıklar gösterir. Mermer ocaklarında blok boyutu küçük olan malzeme de peyzaj taşı olarak değerlendirilir. Bazı durumlarda ise doğal süreksizlikleri boyunca plaka şeklinde ayrılan gnayslar, şistleşmiş kumtaşları ve arduvazlar peyzaj taşı amacıyla kullanılmaktadır. Mermer: Kaplama ve döşeme amaçlı üretimlerde, blokların: Sağlam, olabildiğince çatlaksız, taşı oluşturan minerallerin ayrışmaya, oksidasyona ve güneş ışığında renk değiştirmeye karşı dayanıklı, Yapı, doku, renk ve desen dağılımı yönünden homojen, Fiziksel ve mekanik özelliklerinin yapı ve kaplama taşı standartlarında öngörülen kullanılabilirlik sınır değerlerinin üzerinde, Kesilebilir, şekillendirilebilir, parlatılabilir veya yüzeyi işlenebilir olması istenmektedir. Peyzaj Taşları : Aranan özellikler malzemenin kullanılacağı yere göre değişmektedir. Kullanım alanına ilişkin standartlar varsa taş özellikleri bu standarda uygun olmalıdır. Özgün bir standart yoksa malzeme kullanımı için projede öngörülen koşullar geçerlidir. Bloktan üretilen mermer plakalar ve diğer boyutlu ürünler, inşaatlarda dış-iç cephe kaplamasında, taban döşemesinde, merdiven basamağında, denizlikte, küpeştede, taşıyıcı sütün yapımında, mutfak tezgahında, mezar düzenlemesinde; plastik güzel sanat malzemesi olarak heykelcilikte ve süslemede, hediyelik eşya yapımında, masa, sehpa, mutfak tezgahı, lavabo üretiminde ve mobilya sektöründe kullanılmaktadır. 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Soner AZİZOĞLU Peyzaj taşları, yapı temel ve duvarlarında, bahçe ve istinat yapılarında, bordür taşı üretiminde, yol, kaldırım ve duvar kaplamasında, çatı örtüsünde, kent mobilyaları üretiminde peyzaj taşları kullanılmaktadır. Mermer ve yapıtaşlarına ilişkin nitelik tanımlamaları, yürürlükte bulunan yapı ve kaplama taşı standartlarında, proje şartnamelerinde yada taraflar arası sözleşmelerde belirtilir. Ürünün kalite tanımları ile izin verilebilen alt sınırlamalar yine standart, şartname veya ikili sözleşmelerle denetlenebilir. Aşağıda mermer ve yapıtaşları için Türk Standartları Enstitüsünce hazırlanmış standartlar verilmiştir. Üretilen yada üretilecek olan mermer amaçlı blok taş malzemesinin özellikleri; a) TS 699, Tabii Yapı Taşlan Muayene ve Deney Metotları (1977), b) TS 1910, Kaplama Olarak Kullanılan Doğal Taşlar (1977), c) TS 2513, Doğal Yapı Taşları (1977), standartlarına uygun olmalıdır. Kesilerek elde edilen plaka yada diğer ürünlerin boyutlandırılmasına ilişkin herhangi bir standart mevcut değildir. Malzeme boyutu ve uyulacak toleranslara ilişkin bağlayıcı hükümler üretici, alıcı ve satıcı arasında oluşturulan ticari sözleşmelerle denetlenebilir. Peyzaj taşlarının nitelik ve sınırlama tanımları kullanım alanına ilişkin standartlarla belirtilmiştir. Standardın bulunmadığı durumlarda özel şartnameler belirleyici olmaktadır. Kullanım amacına göre yürürlüğe konmuş bazı peyzaj taşı standartları aşağıda belirtilmiştir. Bunlar, a) TS 2809 Doğal Taşları (1977), b) TS 699 Tabii Yapı Taşları (1987) (DPT, 2005). 2.1. Ülkemizde ve Dünyada Rezerv, Üretim, Tüketim ve Ticaret 2.1.1. Türkiye Doğal Taş Rezervleri Ülkemiz zengin doğal taş rezervlerine sahiptir. Burada belirtilen rezervler jeolojik ölçekte verilmiştir. Jeolojik rezerv içindeki işletilebilir (görünür) rezervin oranı ülke geneli için belli değildir. Türkiye de masif niteliği gösteren metamorfik 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Soner AZİZOĞLU temeller içinde küçük yada büyük yayılımlı mercek şeklinde mermer yatakları bulunmaktadır. Buna ek olarak ülkeye dağılmış durumda Devoniyen, Triyas, Jura, Kretase ve Paleojen yaşlı kireçtaşları yüzeylenmektedir. Traverten ve oniks rezervleri ülkemizin bilinen kırık hatları boyunca gelişmiştir. Ayrışma, kırıklı yapı, anklav içeriği, renk ve homojenlik yönünden sorunlu olan magmatik taş (sert taş) rezervlerimiz için ayrıntılı araştırma yapılmamıştır. Kırklareli, Kapıdağ, Ezine, Ayvalık, Kırşehir,Yozgat, Aksaray, Ordu, Giresun, Rize ve Artvin dolaylarında açılan çok sayıdaki ocak işletmesinden Kırşehir ve Aksaray dakilerden olumlu sonuç alınmıştır. Magmatik taş rezervlerinin artırılması açısından ülkemizin çok sayıda araştırmaya ihtiyacı vardır. Ülkemizin bilinen mermer, kireçtaşı, traverten ve oniks rezervleri sırasıyla Çizelge 2.1, 2.2, 2.3, 2.4 te verilmiştir (DPT, 2005) Çizelge 2.1. Türkiye İşletilebilir Mermer Rezervleri (DPT, 2005) Bölge İl İşletilebilir Rezerv (x1000 m 3 ) Balıkesir 1.300.000 Marmara Ege İç Anadolu Bursa 135.000 Kırklareli 33.500 Afyon 135.000 Aydın 9.000 İzmir 1.500 Muğla 181.000 Kütahya 200.000 Uşak 500.000 Ankara 2.000 Eskişehir 960.000 Kırşehir 165.000 Niğde 250.000 Toplam 3.872.000 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Soner AZİZOĞLU Çizelge 2.2. Türkiye İşletilebilir Kireçtaşı Rezervleri (DPT, 2005) Bölge İl İşletilebilir Rezerv (xl000 m 3 ) Adapazarı 3.500 Marmara Ege Akdeniz İç Anadolu Balıkesir 7.500 Bilecik 640.000 Bursa 240.000 İzmir 175.000 Manisa 500 Adana 7.000 Burdur 2.000 Hatay 60.000 Ankara 16.000 Eskişehir 475.000 Kayseri 3.000 Konya 70.000 Karadeniz Bartın 1.000.000 D.Anadolu Elazığ 20.000 GD.Anadolu Diyarbakır 9.000 Toplam 2.720.000 Çizelge 2.3. Türkiye İşletilebilir Traverten Rezervleri (DPT, 2005) Bölge İl İşletilebilir Rezerv (xl000 m 3 ) Marmara Bursa 1.200 Ege İç Anadolu Afyon 120.000 Denizli 500.000 Burdur 75.000 Çankırı 210.000 Nevşehir 100 Sivas 75.000 Karadeniz Karabük 10.000 Toplam Rezerv 995.300 Çizelge 2.4. Türkiye İşletilebilir Oniks Rezervleri (DPT, 2005) Bölge İl İşletilebilir Rezerv (xl000m 3 ) Karadeniz Bolu 300 Ege Manisa 1.000 Balıkesir 7 Toplam Rezerv 1.307 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Soner AZİZOĞLU 2.1.2. Dünya Doğal Taş Rezervleri Genel hatlarıyla Alp-Himalaya kuşağı içinde kalan Portekiz, İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran, Pakistan gibi ülkelerde karbonatlı kayaç (mermer, kireçtaşı, traverten ve oniks) rezervlerinin fazla olduğu görülmektedir. İşletilebilir magmatik kayaç (serttaş) rezervlerinin İspanya, Norveç, Finlandiya, Ukrayna, Rusya, Pakistan, Hindistan,Çin, Brezilya ve Güney Afrika da kümelendiği dikkati çekmektedir. Dünya mermer rezervlerine ilişkin sağlıklı sayısal verilere ulaşmak oldukça güçtür. Avrupa, Asya, Afrika, Amerika ve Avustralya kıtalarının sahip oldukları ve işlettikleri taş türleri Çizelge 2.5, 2.6, 2.7 ve 2.8 de belirtilmiştir (DPT, 2005). Çizelge 2.5. Avrupa Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler (DPT, 2005) ÜLKE ADI Almanya Avusturya Belçika Bulgaristan Çekoslovakya Finlandiya İngiltere İspanya İsveç İsviçre İtalya Norveç Portekiz Ukrayna Yugoslavya Yunanistan MERMER VARLIKLARI Kalker, granit, diyorit ve diğer magmatik taş rezervleri bulunmaktadır. Bu yataklar halen işletilmektedir. Bej ve gri renkli kalker yatakları ile serpantin rezervleri bulunmaktadır. Kireçtaşı rezervleri bulunmaktadır. Özellikle Devoniyen yaşlı siyah kalker rezervleri önemlidir. Mermer, kireçtaşı ve granit oluşumları bulunmaktadır kalker, breş ve granit yataklarına sahiptir Granit, siyenit ve labradorit yatakları önemlidir Değişik renk ve litolojide mermer yatakları bulunmaktadır. Özellikle gri renkli granitleri halen işletilmektedir. Kireçtaşı, mermer ve granit rezervleri bulunmaktadır. Açık pembe renkli zengin granit rezervlerine sahiptir Granit, siyenit ve labradoritten oluşan magmatik taş yatakları bulunmaktadır. Bej ve gri renkli kireçtaşı rezervleri bulunmaktadır. Her çeşit kayacın mermer olarak değerlendirildiği bu ülkede Carrara Mermer yatakları, Sardunya Granitleri çok önemlidir. Bunun dışında zengin kireçtaşı ve mermer rezervleri bulunmaktadır. Granit, diyorit, siyenit ve labradorit yatakları bulunmaktadır Kalker, mermer ve granit yatakları bulunmaktadır. Granit ve labradorit yatakları bulunmaktadır Kireçtaşı, mermer ve traverten yataklarına sahiptir Kalker, mermer ve serpantin yataklarına sahiptir 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mustafa Soner AZİZOĞLU Çizelge 2.6. Asya Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler (DPT, 2005) ÜLKE ADI Azerbaycan Çin Güney Kore Hindistan Hong-kong Iran Japonya Kuzey Kore Suudi Arabistan Türki Cumhuriyetler MERMER VARLIKLARI Granit oluşumları yer almaktadır. Değişik renk ve desenlerde kireçtaşı, mermer ve magmatik taş rezervlerine sahiptir. Değişik renk ve desende kalker ve granit rezervleri mevcuttur Değişik renkli kalker ve mermer, granit, gabro ve diyorit rezervleri bulunmaktadır. Kalker ve magmatik taş rezervleri bulunmaktadır. Kalker, mermer oniks ve traverten rezervleri bulunmaktadır. Kalker, gabro, diyorit ve granit rezervleri bulunmaktadır. Değişik renk ve desende kalker ve granit rezervleri mevcuttur. Kalker ve mağmatik taş rezervlerine sahiptir. Son yıllarda granit rezervleri işletilmektedir. Kalker ve magmatik taş rezervleri bulunmaktadır. Çizelge 2.7. Afrika Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler (DPT, 2005) ÜLKE ADI MERMER VARLIKLARI G. Afrika Cumhuriyeti Farklı renk ve desende çok geniş granit ve diğer mağmatik taş rezervlerine sahiptir. Kongo Kalker, granit, gabro, diyorit ve amfibolit rezervleri bulunmaktadır. Mısır - Sudan Kalker, granit, siyenit, gabro ve diyorit yatakları bulunmaktadır. Mozambik Kalker, granit ve siyenit rezervleri bulunmaktadır. Nijerya Kalker ve granit rezervlerine sahiptir. Çizelge 2.8. Amerika Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler (DPT, 2005) ÜLKE ADI A.B.D Arjantin Brezilya Kanada Meksika MERMER VARLIKLARI Kalker, breş, konglomera, granit; siyenit, serpantin ve diyabaz oluşumları bulunmaktadır. Zengin oniks, kalker ve granit rezervleri bulunmaktadır. Çok geniş granit rezervleri bulunmaktadır. Bunun dışında kalker, oniks ve Granit ve serpantin rezervleri bulunmaktadır Oniks, traverten ve kalker rezervleri mevcuttur. Çizelge 2.9. Okyanusya Kıtasında Doğal Taş Potansiyeli Bulunan Ülkeler (DPT, 2005) ÜLKE ADI Avustralya Endonezya Yeni Zelanda MERMER VARLIKLARI Çok farklı türde mermer rezervlerine sahiptir. Son yıllarda granit yatakları işletilmeye başlanmıştır. Bazı adalarda kalker, granit ve diyorit rezervleri bulunmaktadır. Kalker ve granit oluşumları bulunmaktadır. 10