SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İSLAM TARİHİ II Hafta 10 Prof. Dr. Levent ÖZTÜRK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2012 Sakarya Üniversitesi
ÜNİTE10 İÇİNDEKİLER Büyük Selçuklu Devleti nden Ortaya Çıkan Diğer Selçuklu Devletleri 10.1. Kirman Selçukluları 10.2. Irak Selçukluları 10.3. Suriye Selçukluları 10.4. Anadolu Selçukluları HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Selçukluların zayıflamasıyla ortaya çıkan Selçuklu devletlerini listeleyebilecek, Ortaya çıkan Selçuklu devletlerinin kendi içlerindeki mücadelelerini anlatabilecek, Ortaya çıkan Selçuklu devletlerinin kendi çevrelerinde yer alan diğer devletlerle giriştikleri hâkimiyet mücadelesini anlatabilecek, Hâkimiyet mücadelesi adına yapılan iç savaşların hangi sonuçlara neden olduğunu analiz edebileceksiniz.
ÖNERİLER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; Hasan İbrahim Hasan, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit v.dğr.), I-VI, İstanbul 1985-1986; Hitti, Philip K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1980; Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi nden ilgili madde başlıklarını okuyunuz.
Büyük Selçuklu Devleti nden Ortaya Çıkan Diğer Selçuklu Devletleri Selçuklu Devleti bir önceki ünitede belirtmiş olduğumuz üzere veraset usulü, şehzadeler arasındaki taht mücadeleleri, toprakların mülk olarak addedilmesi gibi sebeplerden dolayı devletin kuruluşundan elli yıl sonra parçalandı. Selçuklu Devleti nin yaşamış olduğu güç kaybı, iktidar savaşını hızlandırdı. Selçuklu Devleti nin bakiyesi üzerinde dört Selçuklu devleti ortay çıktı. Bunlar, Irak, Suriye, Kirman ve Anadolu Selçuklu devletleridir. Şimdi bu devletlerin siyasî tarihine kısaca bakalım. 10.1. KİRMAN SELÇUKLULARI (1040-1187) Kavurd Selçuklu Devleti nden ayrılan ilk siyasî yapı Kirman Selçukluları oldu. Çağrı Bey in oğlu ve Alparslan ın ağabeyi Kavurd, 1041 yılında İran ın güney şehirlerinden Kirman a melik olarak atanmıştı. Kavurd, emrindeki Oğuzlar ile Kirman-Kuhistan bölgesinde çeşitli akınlar düzenlemeye başlamıştı (1042). Kavurd, Büveyhîlerin elinde olan bu bölgede ilk akınlarda varlık gösteremedi. İlerleyen yıllarda Kavurd Kirman bölgesinin bazı kentlerini ele geçirdi (1048). Daha sonra Kavurd tüm Kirman a hâkim oldu (1051). Ardından Büveyhîlerin hâkimiyetindeki Uman ı aldı. Kavurd, sağlanan gemilerle Uman ı kuşatmıştı. Bu sefer, Selçuklu tarihindeki ilk deniz seferi olarak kabul edilmektedir. Akabinde Fars bölgesini eline geçirdi (1062). Bu başarılar onu müstakil hareket etmeye sevk etmekte ise de Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey e bağlılığı sürüyordu. Tuğrul Bey in 1063 yılında ölümü üzerine Kavurd da taht mücadelesine girişti. Ancak kardeşi Alparslan ın tahta geçmesi üzerine geri çekildi. Buna rağmen ilerleyen yıllarda Alparslan a birkaç sefer isyan etti (1067, 1069). Her birinde başarısız oldu ve affedildi. Alparslan, Melikşah ı veliaht tayin ederken aynı zamanda amcası Kavurd a karşı onu uyardı. Alparslan ın ölümü üzerine Melikşah sultan ilan edildi. Ancak Kavurd, isyan etti (1072). Yeğeni Melikşah la giriştiği mücadeleyi kaybetti ve 1073 yılında kendi yayının kirişi ile boğularak öldürüldü. Kirmanşah Kavurd un ölümünden sonra oğlu Kirmanşah tahta çıktı. Onun melikliği bir yıl sürmüş; akabinde vefat etmiştir. Hüseyin Kirmaşah tan sonra Kavurd un küçük yaştaki oğlu Hüseyin başa geçirildi. Bu sırada Melikşah tarafından Hemedan da hapiste tutulan Kavurd un oğlu Sultanşah adamları tarafından kurtarıldı ve Hüseyin in yerine Kirman meliki ilan edildi (467/1074).
Sultanşah Sultanşah ın Kirman melikliği tahtına oturması üzerine Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Melikşah, büyük bir ordu ile Kirman üzerine yürüdü. Elçilerin gidip gelmesi ve anlaşmaya varılması üzerine Melikşah, Sultanşah ı affederek yerinde bıraktı. 1074 yılında Kirman meliki olan Sultanşah zaman içersinde merkeze baş kaldırmaya çalıştı ise de sonuç alamadı. Sultanşah 1085 yılına kadar Kirman tahtında kaldı. Ölümü üzerine yerine kardeşi Turahşah geçti. Turanşah 1085 yılında tahta oturan Turanşah, başarılı bir yönetim sergiledi. Fars ta yeniden hâkimiyeti tesis etti. Melikşah ın 1092 yılında ölümü üzerine Terken Hatun un küçük oğlu Mahmud u tahta oturtmak isteyenlerin arasında yer aldı. O, Uman da Selçuklu hâkimiyetine karşı başlatılan isyanı durdurdu ve hâkimiyeti yeniden tesis etti. On üç yıl boyunca saltanatta kaldı. 1097 yılında öldü. İranşah Turanşah tan sonra tahta oturan oğlu İranşah döneminde de Fars bölgesi Kirman Selçuklularının hâkimiyetinde kaldı. Ancak o, halk tarafından sevilmeyen birisiydi. Halka kötü davranması bir yana Batınî mezhebine geçmişti. İranşah ın bazı ilim adamlarını öldürtmesi üzerine halk ayaklanarak onu tahttan indirdi ve öldürüldü (1101). Arslanşah (1101-1142) İranşah, melikliği döneminde tüm akrabalarını sıkı bir takip altında bulundurmuştu. Ancak Kirmanşah ın oğlu olan Arslanşah bu takipten kurtularak gizlenmişti. İranşah ın ölümü üzerine devlet erkânı tarafından bulundu ve tahta oturtuldu. Hükümdarlığı kırk yıl sürdü. Dönemi Kirman Devleti nin en yüksek dönemi oldu. Selçuklu Sultanı Sencer in hâkimiyetini kabul eden Arslanşah bölgesini barış içinde yönetti. Batısında bulunan Irak Selçuklu Devleti ile de barış içinde yaşadı. Bu yüzden imar faaliyetleri en yüksek seviyesine çıktı. Arslanşah, hayatının sonlarına doğru yaşının ilerlemiş olması sebebiyle oğlu Muhammed tarafından tahttan uzaklaştırılarak hapsedildi. Arslanşah ın bir diğer hanımı kendi oğlu Kirmanşah ın tahta oturması için çaba sarf etmiş; ancak başaramamıştı. Böylece Muhammed Kirman Selçuklu tahtına sahip oldu (1142). Muhammed Babası Arslanşah ı tahttan indirerek yerine geçen Muhammed, öncelikle rakip olabilecek kardeşlerini ve akrabalarını etkisiz hale getirdi. Sadece kardeşi Selçukşah ı ele geçirememişti. Muhammed den kaçıp kurtulan Selçukşah, Muhammed in melikliği boyunca kendisi için en büyük problemlerden birisi oldu. Onun döneminde Fars ve Umman bölgesi Kirman Selçuklu Devleti nin hâkimiyetinden çıktı. O da Selçuklu Sultanı Sencer e bağlıydı. Sencer in esir olması üzerine tahta geçen Irak Selçuklu Sultanı II. Muhammed e (1153-1159) bağlılığını ilan etti. Muhammed, 1156 yılında öldü. Tuğrulşah
Muhammed in ölümü üzerine tahta oturan oğlu Tuğrulşah önce rakiplerini ortadan kaldırdı. Tuğrulşah zamanında atabeyler devlet yönetiminde etkili olmaya başladı. Tuğrulşah 1170 de öldü. Dört oğlu bulunuyordu. Bunlar Arslanşah, Turanşah, Behramşah ve Terkenşah idi. Tuğrulşah ın Çocukları Arasında İktidar Mücadelesi Tuğrulşah en büyük oğlu Arslanşah ı veliaht tayin etmişti. Ancak Atabey Reyhan ın gayretiyle Behramşah melikliği ele geçirdi. Bu durum dört kardeş arasında yıllarca süren iktidar mücadelesine dönüştü. Tahtın sürekli el değiştirmesi asayişi ve huzuru bozdu. Aralardaki birkaç defa tahtı ele geçirip kaybetmeler bir kenara bırakılacak olursa Behramşah, 1169-1174, II. Arslanşah 1174-1176, II. Turanşah 1176-1183, Terkenşah 1183-1187 tarihlerinde tahtta bulundular. Durumdan istifade etmeye çalışan Oğuzlar, Horasan dan Kirman a gelerek bölgede söz sahibi olmaya başladılar. Oğuz beylerinden Dinar Bey, Kirman bölgesindeki önemli kentleri teker teker ele geçirdi. Sonunda başkent Berdesîr de düştü. Böylece 1187 yılında Kirman Selçuklu Devleti sona ermiş oldu. 10.2. IRAK SELÇUKLULARI (1119-1194) Mahmud Bir önceki ünitede Selçuklular Devleti nin siyasî tarihine dair verdiğimiz bilgilerden hatırlayacağınız üzere Muhammed Tapar ın (1105-1118) ölümünden sonra, oğlu Mahmud tahta çıkmıştı. Ancak amcası Sencer onunla mücadele ederek Büyük Selçuklu devletinin başına geçmişti (Sâve Savaşı, Ağustos 1119). Kendisini büyük sultan tanıması kaydıyla yeğeni Mahmud a devletin batı topraklarının yönetimini vermişti. Bu adım Irak bölgesinde Selçukluların yeni bir kolunun ilerleyen zaman içinde devletleşme yoluna girmesini sağladı. On üç on dört yaşlarında Irak bölgesinin idaresini üstlenen Mahmud, babası Muhammed Tapar dan büyük bir hazine almıştı. Mahmud önce İsfehan ı, ardından da Hemedan ı merkez edindi. Başlangıçta Cezîre ve Azerbaycan valisi olan kardeşi Mes ûd ile mücadele etmek zorunda kaldı. 1120 tarihinde Mahmud a karşı isyan eden Mes ûd, Mahmud un ordusu tarafından etkisiz hale getirildi. Mahmud kardeşini affetti. Bu sırada Errân ve Kafkasya bölgesinde Gürcüler durumdan istifade etmek üzere harekete geçtiler. Gürcülerle Kıpçaklar birleşerek Selçuklu topraklarına saldırılara başladılar. Sultan Mahmud, Gürcülerin üzerine bir ordu gönderdi. Ancak bu ordu bozguna uğradı. Gürcüler Tiflis e girdiler (515/1121). Bunun üzerine Sultan Mahmud 517 (1123) yılında bizzat Kafkaslar a ordusuyla geldi. Ancak karşısında savaşacak bir ordu bulamadı. Mahmud döneminin önemli gelişmelerinden birisi ise Abbâsî halifesi Müsterşid in Selçuklularla barış yapmaya zorlanmasıdır. Şehzade Tuğrul bir müddet sonra Abbâsî halifesi Müsterşîd-Billah üzerinde hâkimiyet kurmaya ve Mahmud un hâkimiyetindeki topraklara saldırmaya başladı. Ancak başarılı olamayıp Sultan Sencer in yanına sığındı. Bu arada Abbâsî Halifesi Müsterşid, bağımsız kalabilmek için bir takım teşebbüslerde bulunuyordu. Bunun üzerine Mahmud, siyasî güç kazanmaya çalışan ve Selçuklu nüfuzunu kırmaya gayret eden
Abbâsî halifesi Müsterşîd e karşı harekete geçerek Bağdat ı kuşatma altına aldı. Onu barış yapmaya zorladı (520/1126). Sencer in yanına sığınan Tuğrul, Mahmud un başarıları üzerine Sencer i tahrik ederek onun üzerine bir sefer yapmasını sağladı. Ancak Sultan Sencer Rey de Mahmud la görüşerek anlaştı (1128). İki yıl sonra Sultan Sencer in yanında bulunan Mahmud un kardeşi Mes ûd, Mahmud un karşısına çıktı. Mahmud la Mes ûd aralarında bir barış anlaşması yaptılar. Buna bağlı olarak Mahmud, Mes ûd a Gence yi verdi. Sultan Mahmud bundan kısa bir müddet sonra 1131 yılında öldü. II. Tuğrul (1132-) Mahmud un ölümü üzerine Irak Selçuklu tahtına önde gelenlerin tercihiyle oğlu Davud geçirildi. Ancak bu durum Abbâsî ve Büyük Selçuklu devleti tarafından onaylanmadı. Davud un hâkimiyeti Cibâl ve Azerbaycan la sınırlı kaldı. Daha önce Mahmud a isyan etmiş olan Mes ûd Irak da yeniden kendisini sultan ilan etti. Ancak bu da Abbâsîler tarafından uygun görülmedi. Bunun üzerine Davud ile Mes ûd arasında taht mücadelesi baş gösterdi. Bu arada Süleymanşah da taht kavgasına girdi. Bu gelişmeler üzerine Sultan Sencer duruma müdahale etmek üzere batıya bir sefer düzenledi. Bu arada Mes ûd, Halife Müsterşid ve Süleymanşah la anlaşarak bir ordu hazırladı. İki ordu Dinever de karşılaştı. Sencer savaşı kazandı ve Mes ûd un kardeşi Tuğrul u Irak Selçuklu tahtına oturttu (Mayıs 1132). Akabinde Karahanlıların isyanı üzerine Mâverâünnehir bölgesine hareket etti. Bu tayine razı olmayan Davud amcası Tuğrul un üzerine yürüdü. Ancak yenildi. Davut Bağdat a kaçtı (526/1132). Bu haberi alan Mes ûd, Gence den hareket etti. Abbâsî halifesi Müsterşîd in desteğini alarak Davud la birlikte Tuğrul a karşı ordu hazırladı. Halife Mes ûd u sultan ilan etti. Mes ûd un müttefikler ordusu II. Tuğrul u bozguna uğrattı (Mayıs 1133) ve Hemedan kentini ele geçirdi. II. Tuğrul, Mes ûd un takibi neticesinde Rey e, İsfehan a ardından tekrar Rey e geldi. Ağustos 1133 de tekrar savaş yapıldı. Yenilen II. Tuğrul kışı Bâvendilerden Alâüddevle nin yanında geçirdi. Bu arada Azerbaycan da Davud, Mes ûd a isyan etti. Bunu fırsat bilen II. Tuğrul yeniden ordu topladı. II. Tuğrul ile Mes ûd Kazvîn yakınlarında bir kez daha savaştılar. Mes ûd, yanındaki komutanlardan bir kısmının II. Tuğrul un yanına geçmesi üzerine yenildi (Temmuz 1134) ve Bağdat a kaçtı. Bundan sonra Tuğrul Hemedan a geldi ve Irak Selçukluları tahtına oturdu. Kısa bir süre sonra aynı yıl içinde Ekim 1134 de öldü. Mes ûd (1134-1152) Tuğrul un ölümü üzerine Bağdat ta bulunan Mes ûd, Hemedan a gelerek tahta oturdu. İlk olarak yeğeni Davud un isyanını bastırmak oldu. Tahta geçtikten sonra Abbâsî halifesi durumdan istifade ederek istiklalini kazanmak istedi. Bazı emirlerle anlaştı. Davud da aynı şekilde kendisine destek verdi. Ancak onları beklemeden Mes ûd un üzerine yürüdü. Mes ûd, Haziran 1135 yılında Hemedan yakınlarında halifenin bizzat başında bulunduğu orduyu kolayca hezimete uğrattı. Zira Abbâsî halifesinin ordusunda bulunan Türk askerler, Sultan Mes ûd un tarafına geçmişlerdi. Bu savaşta Abbâsî halifesi esir alındı. Mes ûd esir düşen halifeyle, yeğeni Davud un üzerine yürüdü. Ancak yolda, halife bir batınî tarafından öldürüldü. Öldürülen Abbâsî halifesi Müsterşîd in yerine Râşid-Billah geçti ve babasının
ölümünden sorumlu tuttuğu Mesûd a karşı mücadele başlattı. Bunun üzerine harekete geçen Mes ûd Bağdat ı kuşatarak Râşid-Billah ı azlederek yerine Müktefî-Billah ı getirdi (1136). Bu dönemde Irak Selçuklu Devleti, Abbâsî halifeliği üzerinde tesirini sürdürdü. Sultan Mes ûd, iç isyanlar ve taht mücadelesi ile de uğraştı. Onun sultanlığını tanımayanlardan birisi de Fars hâkimi Mengübars tı. O, 1137 yılında isyan etti. Mes ûd un gönderdiği ordu başarılı olamayarak geri döndü. Bunun üzerine Mengübars karşı saldırıya geçti. Mengübars mağlup olarak esir edildi ve öldürüldü. Bu sırada Mengübars ın hazinelerini yağmalayan Mes ûd un ordusu Mengübars ın yardımcısı Emîr Boz-Aba tarafından ani bir baskınla hezimete uğratıldı. Sultan zor kaçtı. Emîr Boz-Aba, Fars hâkimi oldu (532/1138). Rey den Halep e ve Erzurum a kadar hutbe onun adına okunmakta ise de Türk emirlerin tahakkümü ağır basıyordu. Bununla birlikte Sultan Mes ûd onlarla mücadele noktasında ısrarcıydı. Ancak birilerine karşı kazandığı başarı, bir diğer emiri ön plana çıkarıyordu. Bu tahakküm sebebiyle Sultan Sencer, 1150 yılında Rey şehrine geldi. Ancak yeğeni Mes ûd un onu ikna etmesi üzerine geriye döndü. Sultan Mes ûd bütün bu mücadeleleri ortadan kaldırdıktan sonra fazla yaşamadı. O, 1152 yılında vefat etti. Melikşah b. Mahmud (1152-1152) Mes ûd un ölümü üzerine, önde gelen emirler Mesûd un yeğeni Melikşah b. Mahmud u tahta oturttular. Ancak yetersizliği ortaya çıkınca üç ay tahtta kalabildi. Emirler, onun yerine kardeşi Muhammed i tahta oturtmaya karar verdiler. Huzistan da bulunan Muhammed Hemedan a getirildi ve Irak Selçuklu tahtına oturdu (1153). Bu arada Abbâsî Halifesi Müktefî, Irak Selçuklu hâkimiyetini ve kendisi üzerindeki nüfuzunu kırmak için fırsat elde ettiğini düşünmeye başladı. II. Muhammed (1153-1159) Tahta oturan II. Muhammed, kendisini tahta çıkaran emiri öldürmek suretiyle diğerlerini yanına çekmeyi düşündü. Ancak bu tam aksi bir sonuç doğurdu. Kendisine nefret besleyen emirler amcası Süleymanşah ı tahta çıkarmaya çalıştılar. Ondan istifade etmek isteyen Abbâsî halifesi Müktefî de bu adıma katıldı. Süleymanşah sultan ilan edildi. Halifenin desteklediği ordu II. Muhammed e yenildi. Süleymanşah esir düştü. Halifenin rakipleriyle kendisi üzerine ordu göndermesi II. Muhammed i kızdırdı. Bunun üzerine 1157 yılında Bağdat ı kuşattı. Kuşatma uzadı. Halife, II. Muhammed in rakiplerini tahrik ederek Hemedan ı ele geçirmelerini sağladı. Bu haber üzerine II. Muhammed Hemedan a geldi. Bu arada Hemedan ı ele geçirenler kendi bölgelerine çekilmişlerdi. II. Muhammed bir müddet sonra hastalandı. Ancak ölümüne kadar iç karışıklık ve taht mücadelesi devam etti. O, 554 (1159) yılında öldü. Süleymanşah (1159-1161) Sultan II. Muhammed öldükten sonra kimin başa geçeceği büyük bir çekişme doğurdu. Emirlerden bir kısmı Melikşah b. Mahmud un, bir kısmı Süleymanşah ın, diğer bazıları ise Arslanşah ın başa geçmesini istiyorlardı. Melikşah başa geçmek için harekete geçti. Ancak onun sultanlığından çekinen Abbâsî Halifesi Müktefî tarafından zehirlenerek öldürüldü (555/1160). Süleymanşah ise Hemedan a gelerek tahta oturdu. Arslanşah tan çekindiği için,
onu kendisine veliaht tayin etti. Bağdat a bir şahne tayin ederek nüfuzunu halifelik üzerinde hissettirmek istedi. Devlet işlerinde yetersiz kalması sebebiyle Arslanşah sultan yapılmak istendi. Süleymanşah yakalandı ve hapsedildi. Ardından öldürüldü (Nisan 1161). Arslanşah (1161-1177) II. Muhammed ölünce Selçuklu tahtında saltanat mücadelesi başladı. Bu yaklaşık iki yıl sürdü. Bu mücadeleyi kazanan Arslanşah b. Tuğrul 1161 yılında Hemedan a gelerek tahta oturdu. Abbâsî halifesi Müstencid Bağdat ta onun adına hutbe okunmasına izin vermedi. Babası Tuğrul un (1132-1134) dul eşiyle evlenen Atabey Şemseddin İl-deniz in Selçuklu yönetiminde etkisi arttı. Bu durum devlet erkânı arasında huzursuzluk yarattı. Bazı emirler Arslanşah ın kardeşi Muhammed i tahta çıkarmak için çaba sarf ettiler. Abbâsî Halifesi bu durumdan istifade ederek bazı bölgelerde Muhammed adına hutbe okunmasına izin verdi. Bu durum iki kardeşi karşı karşıya getirdi. Arslanşah tahtını korudu (556/1161). Kendisine isyan eden emirler ona boyun eğdiler (1162). Ancak bu sırada Gürcüler Ani yi ele geçirdiler (1161). Ani ancak 1164 yılında geri alınabildi. Daha sonra Irak Selçukluları Kazvin bölgesinde hâkimiyet kurmaya çalıştı. Bu bölgede Bâtınîler ile önemli mücadeleler verildi. Bu arada yine isyan eden emirlere karşı mücadeleler sürdü. Arslanşah, kazandığı güç sayesinde Kirman Selçukluları tahtına müdahale imkanı elde etti. Kirman meliki II. Arslanşah ın tahta oturmasına yardımcı oldu (1172). Arslanşah, Atabey İldeniz in ölümüne kadar (1175) onun gölgesinde kaldı. Atabey İldeniz in ölümü üzerine yerine oğlu Pehlivan Muhammed geçti. Arslanşah onun etkisini kırmak için bazı teşebbüslerde bulunmuş ise de bunu gerçekleştirme imkânı elde edemedi. Pehlivan ın otoritesini kabul etmek zorunda kaldı. Arslanşah 1177 yılında öldü. III. Tuğrul (1177-1194) Arslanşah ölünce Atabey Pehlivan, Arslanşah ın oğlu Tuğrul u tahta çıkardı. Amcası Muhammed isyan etti. Ancak savaşı kaybetti. İdare tamamen Atabey Pehlivan daydı. O, Abbâsî halifesi Mustazî ye de Tuğrul un sultanlığını tasdik ettirdi. Sultanlığının ilk yıllarında Cezire ve Doğu Anadolu bölgesinde Irak Selçukluları ile Eyyûbîler arasında mücadele ortaya çıktı. III. Tuğrul, Harizmşahlarla iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. 1186 yılında Atabey Pehlivan öldü. O, ölmeden önce dört oğluna hâkimiyeti altındaki toprakları bölüştürmüş, ancak amcaları Kızılarslan a itaat etmelerini istemişti. Ancak onlar arasında da bir takım çekişmeler çıktı. III. Tuğrul bunu kabullenmek zorunda kaldı. Onlarla bir müddet mücadele ettikten sonra III. Tuğrul daha rahat bir yönetime sahip oldu. Ancak otoritesi zayıf olduğu için hem iç karışıklıklarla hem de Abbâsî halifesi Nâsır-Lidinillah ile mücadele etmek zorunda kaldı. Nâsır-Lidinillah, anlaştığı Kızılarslan ile III. Tuğrul un üzerine ordu gönderecekti. Ancak III. Tuğrul iki ordu birleşmeden halife ordusunu yok etti (Mayıs 1188). Ardından Kızılarslan ı çekilmeye mecbur bıraktı. Ancak önde gelen bazı emirleri öldürttüğü için askerleri kendisini terk etti. Gücü zayıfladı. Bunun üzerine Eyyûbî Sultanı Selahaddin Eyyûbî ve Hârizmşah Tekiş den yardım elde etmeye çalıştı. Halife Nâsır a oğlunu göndererek bağışlanmasını istedi. Oğlu rehin olarak Bağdat ta kaldı. Buna rağmen Nâsır, Kızılarslan ı desteklemeye devam etti. Yapılan mücadeleler sonunda III. Tuğrul, Kızılarslan ın eline düştü. Kızılarslan onu ve oğlu
Melikşah ı hapsettirdi (1190). Kızılarslan önce Sencer b. Süleymanşah ı Irak Selçuklu tahtına oturttu. Sonra kendi sultanlığını ilan etti. Fakat bir suikasta kurban gitti (Eylül 1191). Kızılarslan ın öldürülmesinden sonra III. Tuğrul hapisten kurtarıldı. Tekrar Hemedan a giderek tahta oturdu. Bu arada Hârizmşah Tekiş yayılma politikası gütmekte idi. Tekiş Irak ı ele geçirmeğe karar vermişti. Irak Selçuklu devleti ile Hârizmşahlar arasında bazı anlaşmalar yapılmış olmasına rağmen (1193) her iki taraf için de savaş kaçınılmaz oldu. 1194 yılında Rey yakınlarında yapılan savaşta Hârizmşahlar galip geldi ve III. Tuğrul savaş meydanında öldürüldü. Böylece Irak Selçuklu Devleti ortadan kalkmış oldu. Rey de Tuğrul Bey tarafından kurulan Selçuklu Devleti, III. Tuğrul un Rey de öldürülmesi ile Irak Selçuklu kolunu kaybetmiş oldu. 10.3. SURİYE SELÇUKLULARI (1070-1117) Selçukluların Suriye, Anadolu, Kafkasya ve İran coğrafyasına gelişinden önce bölgede bulunan küçük devletler (mesela Midrâsîler, Ukaylîler, Şeddâdîler, Mervânîler vdğr.) Selçuklu yönetimine girdi. Anadolu nun fethi gerçekleştirilirken askerî gelişmeler çerçevesinde Selçuklu birlikleri Suriye ve Filistin bölgelerine de girmek durumunda kaldılar. Tuğrul Bey tarafından görevlendirilen Harun, Afşin, Atsız ve Şöklü bu bölgeye gelen ve Selçuklu hâkimiyeti altına alan ilk beylerdir. Harun, Suriye bölgesine gelerek Halep ve çevresinde bir takım askerî faaliyetlerde bulunan ilk Türkmen beyidir. O, aynı zamanda bölgede hâkim olan güçlerle ittifaklar da kurmaya çalışmıştır. Başlangıçta daha da güneye inerek Sûr kenti hâkimi Aynüddevle ile ittifak kuran Harun, daha sonra Fatımîlerin Akka valisi Bedrülcemâlî ile ittifak kurdu. Aynüddevlenin tahrikleri sonucunda kendi adamları tarafından öldürüldü (1071). Türk komutanlarından Afşin Bey in de Antalya ve Halep bölgesinde askerî bir takım faaliyetleri oldu. Bölgede özellikle Fâtımîlerin etkisi bulunmasına rağmen Türkmen akınlarının tesiri sonucunda bölgede bulunan küçük emirlikler hutbeyi Selçuklu sultanları adına okutmaya başlamışlardı Selçuklu sultanları Suriye nin kendi hâkimiyetlerinde olmasını Anadolu fetihleri için de önemsediler. Alparslan Halep e gelerek Şam seferine adım attığı bir esnada Bizans imparatorunun Doğu Anadolu ya doğru yola çıktığını öğrenerek geri döndü. Dönüş yolunda Malazgirt ovasında iki ordu karşılaştı. Alparslan dan sonra başa geçen Melikşah döneminde Suriye Selçukluların eline geçti. Bu bölgenin ele geçirilmesinde özellikle Atsız ın askerî faaliyetleri önem arz etti. Atsız, Suriye de Fâtımî Devleti nin hâkimiyetini ortadan kaldırmaya yönelik askerî faaliyetlerini 1071 yılından itibaren yoğunlaştırdı. Ramle yi ardından Kudüs ü ele geçirdi. Bu arada Şöklü Bey de Akka yı ele geçirmişti. Ancak bu ikisi arasında hâkimiyet kurma mücadelesi ortaya çıktı. Bu durum Atsız a karşı Şöklü yü Fâtımîler de dahil bazı ittifaklar kurmaya itti. Bütün bu olumsuzluklara rağmen Atsız Dımaşk ı ele geçirdi (1076). Atsız yürüttüğü askerî faaliyetler sonucunda Suriye ve Filistin bölgesinin büyük bir kısmını Selçuklu hâkimiyetine almış oldu. Bundan sonra Atsız, Mısır ı ele geçirmek üzere harekete geçti. Ancak bozguna uğradı. Çok az adamıyla Şam a geri dönebildi. Ancak başlangıçta savaş meydanında öldüğü düşünülüyordu. Tutuş: Suriye Selçuklu Devleti nin Kuruluşu
Selçuklu Sultanı Melikşah (b. Alparslan), Atsız ın Mısır seferinde öldüğü bilgisi üzerine kardeşini (Tutuş b. Alparslan) Suriye ye tayin etti ve kendisinden fetihleri sürdürmesini istedi (1077-1078). Diyarbakır a gelen Tutuş, Atsız ın ölmediğini öğrenerek Melikşah a bildirdi. Bunun üzerine Melikşah Tutuş a Suriye den çekilmesini ve Halep e gitmesini emretti. Atsız bu aşamada yenilgisi üzerine isyan eden Suriye bölgesini yeniden kendi itaati altına almaya çalışıyordu. Durumdan istifade etmek isteyen Fâtımîler Suriye ye bir ordu gönderdi. Dımaşk ı kuşatan Fatımîlere karşı direnemeyeceğini anlayan Atsız o sırada Haleb i kuşatmış olan Tutuş a haber göndererek yardıma geldiği takdirde kendisine itaat edeceğini belirtti. Tutuş, kuşatmayı kaldırarak Dımaşk a yöneldi. Bu haber üzerine Fâtımîler geri çekildiler. Atsız, Tutuş a bağlılığını bildirdi. Ancak Tutuş, Atsız ı öldürttü ve Dımaşk a girdi (1079). Böylece Tutuş Suriye bölgesine hâkim oldu. Bu adım başkenti Dımaşk olan Suriye Selçuklu Devleti nin de kuruluşunu hazırlamış oldu. Tutuş, bu aşamadan sonra bazı kentlerdeki rakiplerini kontrolü altına almaya çalıştı. Melikşah ın izniyle Haleb i ele geçirmiş olan Ukaylîlerden Müslim b. Kureyş ile mücadele ederek Haleb i ele geçirmeye çalıştı. Antakya da hüküm süren Kutalmışoğlu Süleymanşah ile savaşarak kente hâkim oldu (1085). Ardından Halep için yapılan savaşta Süleymanşah öldürüldü (1086). Bu gelişmeler üzerine Melikşah, kardeşi Tutuş u sert bir şekilde uyardı. Devlet erkanı ile Dımaşk a yöneldi. Bunun üzerine Tutuş Halep kuşatmasını kaldırdı. Melikşah, Halep, Antakya, Urfa gibi yerlere yeni valiler atayarak bu kentleri kendi idaresine bağladı. Melikşah ın 1092 yılında ölümü üzerine Tutuş, veliaht Berkyaruk ile saltanat mücadelesine girişti. Nusaybin, Musul gibi kentleri ele geçirdi. Bazı adamlarının Berkyaruk un saflarına geçmesi üzerine hareket kabiliyeti azaldı. Bu arada Melikşah ın dul karısı Terken Hatun un evlenme ve ülkeyi birlikte yönetme teklifini değerlendirerek Azerbaycan bölgesine geldi ve bölgeyi kontrolü altına aldı. Bu arada Terken Hatun öldü (1094). Tutuş, Şubat 1095 yılında yeğeni Berkyaruk ile savaşmak üzere yola çıktı. Dımaşk ta kalan adamlarına oğulları Rıdvan ve Dukak a itaat etmelerini emretti. Rey yakınlarında giriştiği savaşta hayatını kaybetti (1095). Tutuş un Oğulları: Dukak ve Rıdvan Tutuş un Rey de ağır bir yenilgi alması ve öldürülmesi üzerine oğullarından Rıdvan Halep e, Dukak da Dımaşk a hâkim oldu. Böylece Suriye Selçukluları Devleti, Halep ve Dımaşk Suriye Selçukluları şeklinde ikiye ayrıldı (1095). Dukak 1104 de Rıdvân da 1113 de öldü. Her ikisi de Haçlı ordularına karşı savaştılar. Ancak her iki kardeş de birbirleri üzerinde hâkimiyet kurarak topraklarını genişletmek üzere giriştikleri iç mücadeleler yüzünden Haçlılara karşı zor durumda kaldılar. Haçlılar Antakya dan Haleb e kadar birçok yeri işgal ettiler. Haçlılar Haleb i kuşatma hazırlıklarını son anda kaldırdılar. Sonuçta Halep Selçuklu kolu 1118 de, Dımaşk Selçuklu kolu ise 1104 yılında yıkıldı. 10.4. ANADOLU SELÇUKLULARI (1075-1308) Büyük Selçuklu Devleti nin zayıflaması ve parçalanması sürecinde ortaya çıkan bir başka Selçuklu devleti de Anadolu Selçuklu Devleti dir. Kutalmışoğulları tarafından kurulan Anadolu Selçuklu Devleti, diğer Selçuklu devletlerinden daha uzun ömürlü olmuş ve özellikle
Anadolu nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecine çok büyük katkılar sunmuştur. Biz yaşadığımız coğrafyanın tarihsel kökenlerini daha iyi görebilmek için bu başlığımızı özel olarak on birinci ünitede ele alacağız. ÖZET 1040 yılında Gazneli Devleti ne karşı kazanmış olduğu Dandanakan Savaşı sonrasında kurulan ve otuz yıl kadar kısa bir zaman içinde Abbâsî Devleti ni Büveyhilerin hâkimiyetinden kurtaran, Anadolu içlerine yerleşmeye başlayan Selçuklu Devleti, eski Türk devlet kültürünün bir eseri olarak bu güce ulaştıktan bir müddet sonra iç çekişmeler sebebiyle parçalandı. İçinden yeni devletler ortaya çıktı. Özellikle ele geçirilen toprakların hakanın mülkü sayılması kardeşler arasında iktidar ve nüfuz mücadelesini de beraberinde getiriyordu. İşte bunun bir uzantısı olarak Büyük Selçuklu Devleti nden daha ilk kuruluş aşamasından itibaren bağımsız hareket eden ve ilerleyen yıllar içinde kopan siyasî yapı Kirman Selçuklu Devleti oldu. Kardeşi Alparslan ın iktidara geçmesinde, yeğeni Melikşah ın sultan ilan edilmesi anında isyan eden Kavurd her ne kadar kendisi başa geçme imkânı bulamadı ise de Kirman bölgesinde müstakil bir siyasî güç oluşturdu. Büyük Selçuklu Devleti nden yukarıda bahsetmiş olduğumuz temel yaklaşım sebebiyle Irak, Suriye ve Anadolu coğrafyaları da dahil olmak üzere dört Selçuklu Devleti zuhûr etmiştir. Bu coğrafyalarda da onların zayıflaması ve parçalanması üzerine bir çok beylik varlık sahnesine çıkmış ve devlet, beylik gibi siyasî yapılar kurma başarısını göstermiştir. 1.5. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Büyük Selçuklu Devleti nden ayrılan ilk siyasi yapı aşağıdakilerden hangisidir? a) Halep Selçukluları b) Irak Selçukluları c) Anadolu Selçukluları d) Kirman Selçukluları e) Suriye Selçukluları 2. Kirman Selçuklu Sultanı Kavurd un Büveyhîlerin hâkimiyetindeki Uman ı ele geçirmesini önemli kılan sebep aşağıdakilerden hangisinde en doğru biçimde verilmiştir? a) Büveyhîlerin tarih sahnesinden silinmesi b) Kirman Selçuklu Devleti nin kurulmasını sağlaması c) İslâm dünyasının en güçlü devleti haline gelmeleri d) Selçukluların ilk deniz seferi olması e) Kirman Selçuklularının yayılma süreçlerindeki ilk galibiyeti olması 3. Kirman Selçuklu Devleti nde Bâtınî mezhebine geçmesi ve önde gelen sünnî âlimleri öldürmesi ile tanınan sultan aşağıdakilerden hangisidir?
a) İranşah b) Turanşah c) Arslanşah d) Kirmanşah e) Tuğrulşah 4. Abbâsî Halifesi Müsterşid in esir alındığı ve esareti sırasında bir Bâtınî tarafından öldürülmesi hâdisesi Irak Selçuklu sultanlarından hangisi zamanında gerçekleşmiştir? a) Mahmud b) Mesud c) III.Tuğrul d) Melikşah e) Muhammed 5. Suriye Selçuklu Devleti nin kurucusu olan Tutuş, aşağıdaki Selçuklu sultanlarından hangisinin kardeşidir? a) Alparslan b) Tuğrul c) Çağrı d) Sencer e) Melikşah Cevap Anahtarı: 1. d, 2. d, 3. a, 4. a, 5. E 1.6. KAYNAKLAR Merçil, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, 6. Baskı, Ankara 2011. Brend, Barbara, Doğu dan Gelen Yenileşme Hareketi: Selçukluların İran ve Anadolu ya Girişi (trc. Ayşe Üstün), Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX (İzmir 1995), s. 391-410. Apak, Adem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi IV (Abbâsîler Dönemi), İstanbul 2011. Hasan İbrahim Hasan, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit v.dğr.), I- VI, İstanbul 1985-1986. Hitti, Philip K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1980.