KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ Zuhal TÜRKTAŞ * Selcen BÜBER ** Öz Türk kültürünün en önemli unsurlarından biri olan el sanatları, toplumun yaşam biçiminin ve yaratıcılığının göstergesi niteliğindedir. Türk el sanatları geleneği içerisinde köklü bir geçmişi olan dokumacılık, günümüzde varlığını sürdürmeye çalışan maddi kültür değerlerindendir. El dokumacılığı kapsamında yer alan kolan dokumalar, çözgü yüzlü, şerit şeklinde ve genellikle desenli olarak Anadolu nun bazı yörelerinde dokunmakta ve kullanılmaktadır. Bozkır merkez ve köylerinde günlük ihtiyaçların karşılanması çerçevesinde kolan dokumacılığı varlığını sürdürmüştür. Yün hammaddenin bulunması ve Bozkır ın bir dokuma bölgesi olmasından dolayı kolan dokumalar, yere kurulan tezgâhlarda ihtiyaçlar doğrultusunda dokunmuştur. Türk kültürünün zenginliği içinde özel bir öneme sahip olan kolan dokumaların korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması açısından günümüze ulaşan örneklerin belgelenmesi önemlidir. Çalışmada, Konya Bozkır ilçesinde bulunan kolan dokuma örnekleri hammadde, teknik, renk, desen özellikleri ve kullanım alanları ile bugünkü durumu açısından incelenecek ve bir sonuca varılacaktır. Ayrıca çalışma ile Konya nın Bozkır ilçesinde bulunan kolan dokuma örnekleri ile diğer yöreler arasındaki etkileşim ve farklılıklar da ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler Dokumacılık, Kolan dokuma, Konya Bozkır el sanatları * Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü Konya zbezirci@gmail.com, 05332621838 ** Uzman.
904 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 1.GİRİŞ Türk el sanatları geleneği içerisinde köklü bir geçmişi olan kolan dokumalar, günümüzde varlığını sürdürmeye çalışan maddi kültür değerlerindendir. El dokumacılığı kapsamında yer alan kolan dokumalar, çözgü yüzlü, şerit şeklinde ve genellikle desenlidir. Desenin çözgüde oluştuğu, enleri dar ve boyları uzun olan şerit şeklindeki dokumalara " kolan dokuma " adı verilmektedir. Kolan dokumalar, özellikle konar - göçer yaşamın vazgeçilmez bir parçası olarak varlığını sürdürmüştür. Anadolu da daha çok geleneksel kullanım alanlarında değerlendirilen bu dokumalar günümüz ihtiyaçları doğrultusunda ve turistik amaçlı olarak farklı alanlarda kullanılabilir niteliklere sahiptir. Kolan dokuma yapılırken yere çakılan iki çubuk arasına, dokunacak yere göre boyu ayarlanan çözgü ipleri gerilmekte, arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilmektedir. Çubuğun döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atkı ipi atılıp, kılıçla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı,2006). Kolan dokumalar kullanılan araca ve tekniğe göre kartlı ya da kartsız olarak iki gruba ayrılmaktadır. Kartlı kolan dokuma daha çok "çarpana dokuma" olarak bilinmektedir (Kahvecioğlu,2009:282). Çarpana dokumalarda kullanılan temel araç çarpanlardır. Genellikle kare şeklinde kartlar kullanılmakla beraber üçgen, altıgen, sekizgen ve dikdörtgen kartlar da kullanılmaktadır (Akpınarlı, Ortaç,2007:81). Kartsız kolan dokuma ise çözgü ve atkı olarak bilinen iki iplik sisteminin temel oluşturduğu, yün, kıl, pamuk ipliklerle yer tezgâhında dokunan, kartların yerine gücü çubuğunun kullanıldığı, bu çubuk yardımı ile açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliklerinin sıkıştırılmasıyla elde edilen, çözgü yüzlü şerit halindeki dokumalardır (Kahvecioğlu,2009:282). Kolan dokuma ile çarpanalı dokuma aynı dokuma gibi görünse de kullanılan araçlardan ve teknikten kaynaklanan farklılıklar söz konusudur. Kolan dokumalar yer tezgâhlarında dokunurken daha çok yörüklerin kullandığı ilkel bir tezgâh olan yer tezgâhı isteyenin bahçesinde kurabileceği, basit bir alettir.
KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 905 En eski uygarlıklardan olan Mısır da yatay ve dikey dokuma tezgâhlarının yanında kuşak ve kumaş için çarpanalı tezgâhlar da kullanılmıştır. M.Ö. 3000 yıllarında yapılmış olan Susa mabedinin temellerinde bulunan, fildişinden yapılmış, köşelerinde delik buluna bir çarpana levhasıdır. Bilinen en eski çarpana dokuması, 342 levhacıkla dokunmuş ve " Ramses kuşağı " denilen bir buluntudur. Kuzey Almanya ve Danimarka da yapılan bataklık kazılarında 3.ve 4. yüzyıla ait çarpan ile yapılmış, şerit halinde dokumalar ele geçirilmiştir. Güney Norveç teki Evebö de 6.yüzyıla ait mezar buluntuları arasında, üzerinde hayvan figürleri bulunan at kılı ve dokunmuş bir şerit dokuma bulunmuştur. İsveç in Birka şehrinde 9 10 yüzyıllara ait, ipekten ve ketenden yapılmış altın ve gümüş te kullanılmış şerit dokuma kalıntılarının sanat değerleri yüksektir. Avrupa da 15. Yüzyıldan itibaren şerit dokumaların, endüstrileşmiş tarzda yapılmasıyla, çarpana dokumacılığı dört yüzyıl boyunca unutulmuş, ancak birbirinden ve etkilerden uzak kenar bölgelerinde devam edebilmiştir (Aytaç, 1982:22). Oldukça eski bir dokuma tekniği olan kolon dokumacılık, Anadolu da daha çok Yörükler tarafından kullanılmaktadır. Kolon dokumacılığı içinde yaşadıkları kara çadırlarının kaplama maddesi olan keçelerin sarılmasında ve bu çadırlarının tepelerinin tutturulmasında kullanılır. Bugün teknoloji paralelinde gelişim gösteren tekstil sanayinde yün ipliği dışında farklı çeşit ve nitelikte ipliklerin (keten, pamuk, ipek, akrilik vb.) kullanıldığı farklı yapı ve görüntüye sahip olan tekstil yüzeylerin üretildiği bilinmektedir (Ergenekon, 2000 : 75-76). Günümüzde ev tekstilinde, giyim ve giyim aksesuarlarında da değerlendirilmektedir. Kolanlar eşya sarmak veya bağlamakta, çadırda, taşımada, binek ve yük hayvanlarının koşum takımlarında, giysilerde; kuşak, kemer, çorap bağı v.b. olarak kullanılmaktadır. Kullanıldıkları yere göre; kolan, kuşak, kemer, bağ, uçkur, ip gibi isimler almaktadır (Atlıhan,2002:70). Kolan dokumacılığı konar - göçer hayatın devamı olarak sürdürülürken, yerleşik yaşamın gereği olarak dokumalara olan ihtiyacın azalması ve pazardan satın alınan ürünlerin tercih edilmesi sonucunda eski önemini yitirmiştir.
906 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 2.MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmanın materyalini Konya ili Bozkır ilçesinde bulunan kolan dokumalar, dokumaların üretiminde kullanılan materyaller ve bu materyallerin belgelenmesinde kullanılan fotoğraf ve belgeler oluşturmaktadır. Orta Anadolu da kolan dokuma örneklerinin varlığı bilinmekle birlikte araştırmanın kapsamına Bozkır ilçe merkezi ve bazı köylerinde bulunan kolan dokumalar alınmıştır. Araştırmanın katalog kısmında dokumalar, üretim yılı, teknik, desen, renk özelliği ve ebat açısından birbirinden farklılık gösteren örnekler ile sınırlandırılmıştır. Çalışma kapsamına 32 adet örnek alınmıştır. Araştırmada ulaşılan kolan dokuma örneklerinden 16 adedi Bozkır Dere köyüne, 2 adedi Aşağı Sorkun köyüne, 14 adedi ise Konya Bedesten çarşısında bulunan koleksiyonerlere ait olup, bunların Bozkır ilçesinde dokunduğu tespit edilmiştir. Çalışmada alan araştırma yöntemi kullanılmıştır. 2013 yılında Bozkır ilçesine yapılan ziyaretlerde konu ile ilgili kaynak kişiler ile görüşme yöntemi uygulanmış ve bilgi toplanmıştır. Ulaşılan kaynak kişiler için kaynak kişi künyesi oluşturulmuştur. Bu yöntem uygulanırken dokumaların hammadde, teknik, renk, desen ve üretim süreçlerine ilişkin veriler toplanarak değerlendirilmiştir. Örnekler hakkında yörede dokumacılık ile uğraşan kişilerden alınan veriler doğrultusunda isimlendirme yapılmış, çalışmada yörede kullanılan yöresel isimlere ve deyimlere de yer verilmiştir. Araştırma kapsamında incelenen her bir örnek için gözlem fişi oluşturulmuş ve teknik bilgilere ulaşılmıştır. Ayrıca yörede uygulanan anketler sonucunda dokumaların yapım evreleri belirlenerek aktarılmaya çalışılmıştır. Yörede kullanılan tezgâh, hammadde, araç ve gereçler fotoğrafları çekilerek belgelenmiştir. 3.ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1.Bozkır İlçesi Fiziksel ve Coğrafi Özellikleri Toros Dağlarının kuzeybatı- güneydoğu doğrultulu iç etekleriyle, bu eteklerden Konya Ovası na doğru alçalan düzlük alanda yer alan Bozkır, kara iklimine sahiptir. En büyük akarsuyu, ilçe merkezini ikiye ayıran ve Beyşehir Gölü nden çıkan Çarşamba Çayı dır. İlçe adının bölgeyi fetheden Selçuklu Beylerinden "Bozkır Bey" den geldiği bilinmektedir. Tarıma dayalı olan ilçe ekonomisinde buğday, arpa, nohut, mercimek,
KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 907 ekimi yapılmaktadır. Sebze ve meyvecilik alanındaki olumlu gelişme, sulu tarımla gerçekleşmiştir. Arazinin engebeli oluşu hayvancılığı da ileri bir düzeye ulaştırmıştır. İlçenin kuzeyinde Çumra ve Akören, güneyinde Hadim ve Antalya doğusunda Güneysınır batısında Antalya ve Ahırlı İl ve İlçeleri bulunmaktadır (Şekil:1). Şekil-1. Bozkır haritası 3.2. Bozkır Kolan Dokumacılığı Bozkır ve çevresindeki el sanatları; yıllardan beri sürdürülmesine rağmen, son yıllarda teknolojideki gelişmeler, makineleşmenin insan gücünün yerini alması ve el sanatları ürünlerine karşı talebin gittikçe azalması sonucunda yok olma noktasına gelmiştir. Geçmişten günümüze kadar kadınlar, tekstil el sanatları kapsamında aile fertlerine yönelik olarak günlük ihtiyacı karşılayacak şekilde kazak, yün çorap, mekik, patik, eldiven, işlemeli tülbent, iç fanilası, kuşak, başlık, atkı, dizlik, şal ve namaz takkeleri gibi kullanım eşyaları üretmişlerdir. İlçede dokumacılık sanatına bakıldığında ise, hammadde temininden dokuma işlemine kadar birçok aşamada kadınları görmek mümkündür. Anadolu nun birçok yerinde olduğu gibi, gerek dokumada kullanılan ipi bükme, gerekse dokuma işini kadınlar yapmaktadır. Yörede kolan dokumacılığı ise tarihten bu yana önemli birer sanat kolu olarak varlığını sürdürmüş ve yapılan ürünler günlük kullanım eşyalarında kendini göstermiştir. Bekir Tosun, konu ile ilgili kaynağında (Tosun,2001:205-206) kolanların günlük hayatta kullanılışını; Erkeklerde olduğu gibi kadınlar da tamamıyla elde
908 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ dokunan elbiseler giyerlerdi. Kadınlar kışın üç eteğin üzerine önlük giyer, kolan ve toka takarlardı. Bellerine kuşak takarlardı kuşak ve kolan süslü ve tokalı olurdu. ifadeleri ile izah etmektedir. Yörede kolan dokumacılığı bugün eski önemini yitirse de daha önce üretilen örnekler yöreye özgü kültür mirası niteliğinde saklanmakta ve korunmaktadır. 3.2.1. Kullanılan Araçlar Araştırmada yörede kolan dokuma üretiminde basit yer tezgâhı kullanıldığı görülmüştür. Ayrıca yün iplerin sıkıştırılmasını sağlayan kılıç, yardımcı araç olarak kullanılmaktadır. Tezgâh: Araştırma yapılan yörede kolan dokuma yapımında basit yer tezgâhı kullanılmaktadır. Yer tezgâhı dokumayı yapacak kişinin evinin önünde mevsimlik olarak basit bir düzenek ile kendisinin kurduğu ve işi bitince bozularak saklanabilen bir sistemden ibarettir (Fot:1-2). Yer tezgâhı; kartların yerine gücü çubuğunun kullanıldığı, bu çubuk yardımı ile açılan ağızlıktan geçirilen atkı ipliklerinin sıkıştırılmasıyla yüzey elde edilen, çözgü yüzlü şerit halindeki dokumaların oluşturulması için kullanılan ilkel bir tezgâh tipidir. Bozkır ilçe merkezinde bu tezgâh " yer tezgâhı " ve " yan tezgâh "olarak bilinmektedir. Kolan dokumaya başlarken ilk yapılması gereken tezgâhın oluşturulmasıdır. Tezgâh yapımına ağaç dallarından elde edilmiş iki adet kazığın, dokunacak kolanın uzunluk ölçüsünde karşılıklı olarak yere çakılması ile başlanır. Dokuma uzunluğuna göre ayarlanan bu çubuklara karşılıklı olarak çözgü ipleri geçirilmektedir. Kaynak kişilerden elde edilen bilgilere göre yörede bu çözgü ipliklerine "direzi" denilmektedir. Bazı tezgâhların dokuma bittikten sonra yakacak olarak kullanıldığı bilinmekle birlikte dokuma mevsimi gelince yeniden kurulabilme özelliğine sahip olan bu tezgâhları, her dokuyucu kendi imkânları ile temin etmektedir. Yardımcı Araçlar: Dokuma işlemi bittikten sonra çözgü ipleri tezgâhtan kesilmeden olduğu gibi çıkarıldığı için, bıçak ve makas kullanılmamaktadır. Çubuğun döndürülmesiyle oluşan aralıktan atkı ipliği geçirilmekte, ipliklerin sıkıştırılması ise yörede " kılıç " denilen araç ile yapılmaktadır.
KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 909 Fot-1 Dokumada kullanılan tezgah Fot-2 Dokuma uygulama 3.2.2. Kullanılan Hammadde Yörede bulunan dokumaların atkı ve çözgü iplerinin hammaddesi keçi kılı, pamuk ve yündür. Çözgü ipinin sağlam olması gerekliliğinden dolayı genellikle çift bükümlü yün iplik kullanılmaktadır (Fot:3-4). Bozkır düz dokumalarında kullanılmış olan yün ipliklerinin bundan 80 yıl öncesine kadar doğal boyalarla renklendirildiği bilinmektedir. Benzer şekilde kolan dokumaların tarihi eski olanlarında da doğal boyalı örneklere rastlanmıştır. Ancak günümüzde kolan dokumacılığı yapılmadığından hammadde temini ve renklendirilmesi ile ilgili daha detaylı bilgilere ulaşılamamıştır. İncelenen 32 örneğin tamamında çözgü olarak, 1 örnekte pamuk, 28 örnekte yün ve 3 örnekte keçi kılı malzeme kullanıldığı, atkılarda ise 27 örnekte yün, 5 örnektede keçi kılı malzeme kullanıldığı tespit edilmiştir. Fot- 3-4 Atkı ve çözgü için kullanılan iplik
910 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 3.2.3.Kolan Dokuma Tekniği ve Çeşitleri Çözgü ve atkı olarak bilinen iki iplik sisteminin temel oluşturduğu, yün, kıl, pamuk ipliklerle yapılan kolan dokumaların ana tekniği bezayağıdır. Araştırma yapılan yörede dokumalar yer tezgâhında dokunmuş olup, bu tezgâh üzerinde çözgüler dokumanın enine uygun olarak çözülmektedir. Kullanım alanlarına göre genellikle şerit halinde olan dokumaların en ölçüsü farklılık göstermektedir. Kolan dokumada dokunacak yere göre boyu ayarlanan tezgâha çözgü iplikleri geçirilmektedir. Kaynak kişilerden elde edilen bilgilere göre, bu çözgü ipliklerine direzi denilmektedir. İstenen dokuma uzunluğuna göre çözülen çözgü ipleri, yer tezgâhına gerilir ve arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilir. Çubuğun döndürülmesiyle oluşan, çözgü aralığından atkı ipi geçirilip, kılıçla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır. Yörede atkı ipliklerine ise argaç denilmektedir. Kolan dokuma çözgü yüzlü bir dokumadır. Dokunmasına devam edilen bir kolan dokumada gözle görülebilen iplikler çözgü iplikleridir ve bunlar yere çakılan iki çubuk üzerine gerilen ipliklerdir. Çözgü ipliklerinin bağlama işlevi gören atkı ipliği, dokuma esnasında dokumanın içerisine gizlenir ve gücü çubuğunun döndürülmesiyle alt kısımda kolan çözgü iplikleri yüzeye gelerek içerisinde atkı ipliğinin geçtiği atkı aralığı oluşturur. Çözgü ipliklerinin bu hareketi kolon dokumacılığının özelliğini oluşturur. Kolan dokumada sadece belirli genişlikte dokumalar elde edilmektedir. Ancak biten kolonlar yan yana eklenerek geniş dokumalar elde edilebilir. Araştırma yapılan yörede kolan dokumalar yer tezgâhında yapılmakta olup bu tezgâh üzerinde dokumanın enine uygun olarak çözgü çözülmektedir. Kullanım alanlarına göre genellikle şerit halinde olan dokumaların en ölçüleri farklılık göstermektedir. Tezgâh özelliklerine ve desene uygun biçimde çözülen çözgüler üzerine düz dokuma tekniği (bezayağı) kullanılarak atkı ipliği ile kenetleme yapılır. Atkı ipliği genellikle tek renk olarak planlanır. Çözgü ipliklerinin yan yana dizilişleri ile kenetlenme sonucu istenen desen ortaya çıkar (Fot:5-6).
KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 911 Fot-5 Dokuma uygulama Fot-6 Dokuma uygulama Dokuma işlemi bittikten sonra çözgü ipleri tezgâhtan olduğu gibi çıkarılmaktadır. Çıkarılan çözgü ipleri ise elde örgü tekniklerinden biri ile örülerek dokuma sonlandırılmaktadır. Kolan dokuma oluşturulduktan sonra bitim işlemi yapılır. Kenar temizleme işlemi olarak elde saç örgüsüne benzeyen örgüler yapılmaktadır. Yörede bu tür düğümlemeler "çapraz örgü", "elde örme", "uçkur örgü" gibi isimlerle anılmaktadır (Fot:7-8). Fot-7 Çapraz örgü Fot-8 Çapraz örgü 3.2.4.Dokumaların Desen ve Renk Özellikleri Yörede yapılan araştırmalar doğrultusunda, incelenen tüm örneklerin geometrik desenler kullanılarak dokunduğu görülmüştür. Düzenlemelerin sadece bir geometrik
912 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ motifin dokumanın boyuna doğru çok kez tekrarlaması sonucu ortaya çıktığı görülmektedir. İncelenen bölgede halıcılık ve dokuma faaliyetleri geçmişten günümüze kadar etnik desenler kullanılarak sürdürülmüştür. Buna bağlı olarak yörede kolan dokumalardaki motif ve desenler incelendiğinde, yöreye özgü bazı özel düzenlemeler göze çarpar. Bu desen biçimleri yörede farklı isimlerle anılmaktadır. Bunlardan bazıları "diş-diş" li, "nakışlı", "göz kolanı" el örme, balık kılçığı, zigzag, çubuklu, üçgen, boyuna düz şerit gibi isimler ile bilinmektedir. Araştırmada elde edilen bilgilere göre ikili grup olarak en çok siyah krem ile kahverengi - bej renkleri kullanılmıştırır. Bu ikili renk gruplarından biriyle dokunan dokumaların genellikle diş-dişli, enine çubuklu ve zigzag desenli dokumalar olduğu görülmektedir. Yörede göz kolanı" olarak isimlendirilen dokumanın farklı desenleri mevcuttur. Bu desen ile oluşturulan dokumalarda kullanılan renkler çeşitlenmekle birlikte kırmızı turuncu sarı ve kahverengi renkler göze çarpmaktadır. Dokumalarda kullanılmış olan yün iplerin doğal boyalarla renklendirildiği bilinmektedir. Yöreden kaynak kişiden elde edilen bilgiye göre "göz kolanı" desenli dokumada kullanılan turuncu ve sarı renklerin karamık kökü nden kaynatılarak elde edildiği öğrenilmiştir. Ancak günümüzde doğal boyacılık faaliyetlerinin devam etmediği, gerekli olması halinde satın alma yoluna gidileceği, bilgisine ulaşılmıştır. İncelenen 32 örnekte krem, kırmızı, kahverengi, turuncu, yeşil, siyah en çok tercih edilen renkler olarak karşımıza çıkmaktadır. Az tercih edilen renkler ise bordo, pembe, gri ve laciverttir. İncelenen bazı kolan dokuma örnekleri aşağıda görülmektedir (Fot:9-10-11-12-13). Fot.9 Zigzag Kolan Örneği
KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 913 Fot.10 Diş-dişli Kolan Örneği Fot.11 Göz Kolanı Örneği Fot.12 Nakışlı Kolan Örneği Fot.13 Balık Kılçığı Kolan Örneği 3.3. Kolan Dokumaların Kullanım Alanları ve Bozkır Kolan Dokumacılığının Bugünkü Durumu Yörede bulunan dokumaların ebatlarına ve teknik özelliklerine göre kullanım alanları bulunmaktadır. Dokumanın en ölçüsüne göre kullanım alanı değişmektedir. Dar enli olan dokumaların çocukları sırtta taşımada kullanıldığı görülmüştür (Fot:14). Eni daha kalın olanların ise çuvalları taşımakta ve yük hayvanları ile eşya taşımak için kullanıldığına rastlanılmıştır (Fot:15). Ayrıca bazı köylerde giysilerin üzerine süsleme unsuru olarak takılan kolanların bayanların giydikleri şalvarlara kuşak olarak kullanıldığı da görülmüştür (Fot:16). Bazı örneklerde ise müştemilatlarda kullanılan yer çullarının kenar temizleme malzemesi olarak da kolan dokumalar göze çarpmaktadır. Ayrıca kolan dokumaların çuvalların ağız kısmını kapatmakta kullanıldığı görülürken, yük çuvallarının kenarında dikili olarak heybe türü kullanım eşyalarına dönüştüğüne rastlanmıştır.
914 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ Fot-14 Kullanım alanı Fot-15 Kullanım alanı Fot-16 Kullanım alanı Bozkır ilçe merkezinde ve köylerinde el dokumacılığı eski önemini yitirmiş ve kullanım alanları çok kısıtlı hale gelmiştir. Yörede önemini yitirmiş olan kolan dokumacılığının herhangi bir pazarlanma faaliyeti bulunmamaktadır. Ancak geçmiş yıllarda yöreye ait kolan dokumaların bazı pazarlama faaliyetleri sonucu Konya merkeze satın alma ve toplama yoluyla gönderildiği saptanmıştır. Bugün Konya merkez Mevlana cad. civarındaki koleksiyonerlerde yöreye ait çok sayıda kolan dokuma bulunmaktadır. Çalışmanın objektifliği açısından katalogda koleksiyonerlerde bulunan bazı örneklere de yer verilmiştir. Bu örneklerin ticarethanelerde bulunması ve turistik ticari ürün özelliği taşıması, gelecekte dokumaların yurt dışında farklı mekânlarda sergilenme olasılığını gündeme getirmektedir. Bu düşünceden hareketle yörede yeniden dokumacılık faaliyetlerinin başlatılması ve bu ticarethanelerin pazarlama konusunda desteği alınarak dokumaların daha geniş kesimlerce tanınmasının sağlanması bir hedef olabilir.
KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 915 Günümüzde diğer el sanatlarında yaşanan olumsuz gelişmelerin kolan dokumacılığı için de benzer olduğu görülmüştür. Yörede bulunan iş gücü çalışma potansiyeli yüksek olan tarım alanında daha fazla kullanılmaktadır. Dokumacılık bugün için geçim kaynağı özelliğini yitirmiştir. 4. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Araştırmada 32 adet örnek incelenmiş olup, bu örneklerin tamamında teknik özelliklerinin aynı, renk ve kompozisyon özelliklerinin farklı olduğu saptanmıştır. Örnekler desen özellikleri açısından bazı farklılıklar göstermektedir. Kolan dokumanın en ölçüsüne göre kullanım alanının değiştiği görülmüştür. Hammadde açısından bakıldığında incelenen bütün örneklerde atkı ve çözgü ipliği olarak yün, keçi kılı ve pamuk kullanıldığı görülmüştür. İncelenen örneklerde genellikle kahverengi bej (krem), siyah krem(beyaz) gibi ikili renk gruplarının tercih edildiği rastlanmıştır. Sadece "göz kolanı " olarak bilinen dokumanın birkaç farklı desenden oluştuğu saptanmıştır. Bu dokuma örneklerinde diğerlerinden farklı olarak kırmızı, turuncu, sarı ve kahverengi renkler kullanılmıştır. İncelenen kolan dokumalarının ebatlarına bakıldığında en ölçülerinin genellikle 3 8 cm, boy ölçülerinin ise 200x500 cm arasında değişiklik gösterdiği görülmüştür. Günümüzde dokuma işleminin zor olarak nitelendirilmesi ve kullanım alanların kısıtlı hale gelmesinden dolayı dokuma işiyle uğraşan kişilerin kalmaması üzücüdür. İlçe merkezinde geleneksel olmakla birlikte günümüz ihtiyaçlarına yönelik ürünlerin dokunmasını kapsayan bazı projeler geliştirilmelidir. Bu tür projeler sonucu üretilecek dokumalar turistik amaçlar doğrultusunda pazarlanabilir. İlçeye yakın mesafede bulunan bazı turistik beldelerdeki işletmeler, pazarlama faaliyetlerine yardımcı olabilir. Kolan dokumalar taşıma ve saklama kolaylığı açısından turistik değer taşıyan ürün niteliğindedir. Ayrıca yörede dokunan örneklerin teknik ve desen özellikleri, yöresel özellik taşıyan bazı düzenlemeler ile yeniden değerlendirilmelidir. Kolan dokumaların bugün yalnızca sandıklarda saklanan maddi kültür ürünleri olarak yaşatılması, gelecek kuşaklar için olumsuz bir gelişmedir. Bu konuda ilgili kurum ve kuruluşlara da bazı görevler düşmektedir. İş istihdamı garantili kurs merkezleri
916 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ açılarak dokuma işi ile uğraşmak isteyen ve ilgisi olan kişilere faydalı olunabilinir. Bu tür faaliyetleri destekleyen projelere olanak sağlanmalıdır. Dokuma kültürünün korunarak sonraki nesillere aktarılması konusunda, bu işin eğitimin almış araştırmacılar tarafından nitelikli çalışmalar yapılmalıdır. Bu araştırmalardan elde edilen örnekler kayıt altına alınarak korunmalı, yeni dokumalara rehberlik etmesi sağlanmalıdır. Geleneksel özelliklerin korunması yanında yapılacak yeni tasarımlar, dokumacılığın yaşatılması ve geliştirilmesi açısından önem taşımaktadır Bu tür uygulamalar doğrultusunda bölgede günümüz şartlarına uygun olarak kolan dokuma üretimi yapılabileceği düşünülmektedir. Türk kültürünün zenginliği içinde ayrı bir öneme sahip olan kolan dokumaların korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması önemlidir. Geçmişimize şahitlik etmiş kolan dokumalar, gelecekte kültürümüze olan bağımlılığın arttırılması ve yaşatılması açısından önemli bir değere sahiptir. Bu nedenle ulusların kültür birikimlerinin en canlı ve anlamlı belgeleri olması açısından bu dokumalara sahip çıkılması gerekmektedir.
KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 917 KAYNAKÇA Acar, Belkıs (1975) Kilim Ve Düz Dokuma Yaygılar İstanbul : Ak Yayınları Acar, Balpınar Belkıs (1982) Kilim, Cicim, Zili, Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları İstanbul : Eren Yayınları Akpınarlı, Feriha H., Ortaç Serpil H. (2007) Ankara Çubuk İlçesi Çarpana Dokumaları, Konya : S.Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları. Aytaç, Çetin (1982) El Dokumacılığı Temel Ders Kitabı İstanbul : Milli Eğitim Basımevi Ergenekon, Cavidan (2000) Çarpana Dokumacılığı ve Çağdaş Gelişimi Açısından Öneriler ve Örnekler, Konya : S.Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları. Er Binnaz, Demir Fatma (2009),Manisa ili Gördes İlçesi Kalemoğlu Köyü Kolan Dokumacılığı ve Kullanım Alanları, Konya: S.Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları. Gündüz, İbrahim (1993) Karapınar El Dokumaları ve Kök Dokumacılık Konya : Karapınar Belediyesi Kültür Yayınları Kahvecioğlu, Habibe (2009). Denizli Kocadere Köyü Kolan Dokumacılığı, Konya : S.Ü. Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı Yayınları. M.E.B El Sanatları Teknolojisi Çarpana Dokuma Ankara (2007) Onuk, Taciser ; Akpınarlı F., Ortaç S. Ve ark. (2005) Ankara İli El Sanatları Besleme Kültürü Ankara : Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sitesi (2006) Özbel, Kenan (1961). Kuşaklar ve Kolonlar, Kılavuz Kitaplar: XX.İstanbul. Sönmez, Tuna Demir (1995). El dokumacılığı ve Çarpana Dokuma, Ankara. Tazecan, Hakan (1997). Türk Dokumacılığının Dünü, Bugünü ve Yarını, S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü El Sanatları Dergisi Sayı 1, Konya. Tosun, Bekir (2001). Tarihte Bozkır ve Çevresi Yelbeği Tarihi, Ekip Basım, İstanbul. Sanal Ortam Bozkır Haritası (2013) KAYNAK KİŞİ KÜNYELERİ 1-Adı Soyadı : Fatma CEBECİ Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1950 Mesleği : Ev hanımı Adresi : Dere Köyü Demirci Mahallesi Bozkır/Konya 2-Adı Soyadı : Ayşe KOCA Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1955 Mesleği : Ev hanımı Adresi : Dere Köyü Orta Mahalle Bozkır/Konya 3-Adı Soyadı : Cihan KOYUNCU Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1959 Mesleği : Dere Köyü Muhtarı Adresi : Dere Köyü Aşağı Mahalle Bozkır / Konya 4-Adı Soyadı : Ümmühan İNCE Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1952 Mesleği : Ev hanımı Adresi : Dere Köyü Orta Mahalle Bozkır/Konya 5-Adı Soyadı : Fatma CAN Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1960 Mesleği : Ev hanımı Adresi : Dere Köyü Kuzyaka Mahallesi Bozkır/Konya
918 KONYA BOZKIR İLÇESİ NDE BULUNAN KOLAN DOKUMALAR VE BAZI ÖZELLİKLERİ 6-Adı Soyadı : Osman ÜNLÜ Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1959 Mesleği : Dokuma Ustası Adresi : Mevlana çarşısı Merkez/Konya 7-Adı Soyadı : Emine DAĞ Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1953 Mesleği : Ev hanımı Adresi : Dere Köyü Demirci Mahallesi Bozkır/Konya 8-Adı Soyadı : Zeki ARSLAN Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1959 Mesleği : Çiftçi Adresi : Aşağı Sorkun Köyü Bozkır/Konya 9-Adı Soyadı : Muzaffer ÖZDEMİR Doğum Yeri ve Yılı : Bozkır/1964 Mesleği : Koleksiyoner Adresi : Mevlana çarşısı Merkez/Konya 10-Adı Soyadı : Hüseyin BAHAR Doğum Yeri ve Yılı : Konya /1955 Mesleği : Dokuma Ustası Adresi : Mevlana çarşısı Merkez/Konya