SOMA ÇOCUKLARI için OYUN TERAPİSİ PROJESİ 18-26 Haziran 2014 HAZİRAN 2014 SOMA/MANİSA 1
ÖZET Yeryüzü Doktorları ve Pedagoji Derneği tarafından maden faciasının yaşandığı Soma da 18-26 Haziran 2014 tarihleri arasında, babasını kaybeden 2-12 yaş çocuklarına yönelik oyun terapisi uygulanmıştır. Kurtuluş İlkokulu na 2 adet oyun terapi odası kurulmuş ve 18 çocuk burada 6 seanslık terapiye alınmıştır. Ayrıca proje kapsamında 100 çocuğa Terapötik Oyuncak Seti hediye edilmiştir. Proje süresince çocukların yasa farklı tepkiler verdiği görülmüştür. Bazı çocuklar yası inkar etmiş; bazı çocuklarda içe kapanma görülmüş; iki çocukta tırnak yeme, alt ıslatma (enurezis), kaka kaçırma (enkoprezis) gibi semptomlar ortaya çıkmış; bir çok çocuk hırçınlaşmış; yaşı küçük olan çocuklarda ise anneden ayrılma kaygısı gelişmiştir. Yapılan 6 seanslık terapiden olumlu sonuçlar alınmış ve ailelerin bahsettiği problemlerin bir çoğu terapi sonrası azalmıştır. 2
İÇİNDEKİLER Özet Giriş - Soma Çocukları İçin Oyun Terapisi Projesi 4 - Yeryüzü Doktorları 4 - Pedagoji Derneği 4 - Oyun Terapisi 4 - Terapötik Oyuncak 4 Proje İle İlgili Temel Bilgiler - Projenin Hedefi 5 - Projenin Hedef Kitlesi 5 - Projenin Paydaşları 5 - Proje Takvimi 5 - Proje Mekanı 5 - Proje Ekibi Projenin Detayları - Terapiye Alınacak Çocukların Seçilmesi 6 - Uygulanan Oyun Terapisinin Niteliği 6 - Seans Sayıları ve Süreleri 6 - Oyun Terapistleri 6 - Terapötik Öyküler 7 - Terapide Kullanılan Formlar 7 - Ailelere Dağıtılan Makaleler 7 Sonuç ve Öneriler - Yas Sonrasında Görülen Temel Belirtiler 8 - Terapi Sonrasında Çocuklarda Görülen Gelişmeler 8 - Öneriler 8 3
GİRİŞ Soma da 13 Mayıs 2014 te yaşanan maden faciası sonrasında 301 madencimiz şehit olmuştur. Bu madencilerimizin 432 çocuğu ise yetim kalmıştır. Şüphesiz babanın vefatı çocuk için karşılaşılacak zor durumlardan biridir ve genelde travmatiktir. Yeryüzü Doktorları ve Pedagoji Derneği önderliğinde bu çocuklar için Soma Çocukları için Oyun Terapisi Projesi geliştirilmiştir. Bu bölümde kısaca projeden, projede geçen derneklerden ve kavramlardan bahsedilecektir. A) Soma Çocukları için Oyun Terapisi Projesi Oyun Terapisi Projesi, Yeryüzü Doktorları ve Pedagoji Derneği tarafından geliştirilmiş bir projedir. Proje kapsamında babası vefat eden ve bu durumdan olumsuz etkilenen 2-12 yaş arasındaki çocukların oyun terapisi ise sağaltımı/iyileştirilmesi hedeflenmiştir. Terapiye ulaşma imkanı olmayan çocuklara ise Terapötik Oyuncak Seti verilmesi planlanmıştır. B) Yeryüzü Doktorları Yeryüzü Doktorları 2000 yılında gönüllü doktorlar tarafından kurulmuş bir sivil toplum kuruluşudur. Yeryüzünün neresinde temel tıbbi bakım ve sağlık hizmetlerinden mahrum bir insan varsa; diline, dinine, ırkına, cinsiyetine bakmaksızın tıbbi yardım ulaştırmaya çalışmaktadır. Yeryüzü Doktorları, bugüne kadar dört kıtada 30 u aşkın ülkeye tıbbi ve insani yardım ulaştırmıştır. C) Pedagoji Derneği Pedagoji Derneği, 2011 yılınca çocuk ruh sağlığı ve eğitimi alanında çalışan uzmanlarca kurulmuş bir dernektir. Dernek, çocuk eğitimi konusunda aileleri bilgilendirmek, çocuk ruh sağlığını koruyucu çalışmalar yapmak, çocukları ilgilendiren konularda kamuoyu oluşturmak gayesi ile yola çıkmıştır. Bu amaçla birçok proje üretmiş, makaleler ve bildiriler yayınlamıştır. D) Oyun Terapisi Çocukların kelime hazneleri ve düşünme süreçleri yetişkinlere göre kısıtlıdır. Bu nedenle çocuklar duygularını, korkularını ve acılarını kelimelerle yeteri kadar ifade edemezler. Bu konuda onların yardımına oyun ve oyuncaklar yetişir. Oyuncaklar, çocukların kelimeleri olur; oyunlar da çocukların acılarını, kaygılarını dışa döktükleri alanlar. Oyun ve oyuncak vasıtası ile çocuk, içindekileri dışarı döker ve bunu yaptıkça da rahatlar. Çocukların iç yaralarını, psikolojik sorunlarını, bir uzman eşliğinde oyun yolu ile iyileştirme işlemine Oyun Terapisi denir. Bu terapi oyun terapi odası adı verilen mekanda oyun terapisi konusunda eğitim ve süpervizyon almış uzmanlarca uygulanmaktadır. E) Terapötik Oyuncak Terapötik oyuncak, çocukların yaşadığı acı ve travmatik olayları çalışmasını, bu olayda biriken duygu ve düşünceleri dışa atmasını sağlayan oyuncaklardır. Bu oyuncaklar yaşanan acının ve travmanın içeriğine göre değişir. Maden faciasının olduğu Soma da, oyuncak setine madenci, madenci kostümü, baret, maden sahası, kömür gibi oyuncaklar eklenmiştir. 4
PROJE İLE İLGİLİ TEMEL BİLGİLER A) Projenin Hedefi Proje Manisa Soma da yaşanan maden faciası sonrasında babasını kaybedip ruhsal anlamda zorluk yaşayan çocukların terapisini hedeflemektedir. Yine, proje kapsamında 100 şehit çocuğuna da Terapötik oyuncak seti verilmesi hedeflenmiştir. B) Projenin Hedef Kitlesi Proje, 2-12 yaş arasında babası maden faciasında vefat eden çocukları kapsamaktadır. Proje kapsamında Kurtuluş İlkokulu na 2 adet oyun terapi odası kurulmuş ve bu okula yürüme mesafesinde oturan 18 çocuğa oyun terapisi uygulanmıştır. C) Projenin Paydaşları Proje, Yeryüzü Doktorları Derneği, Pedagoji Derneği, Manisa Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İl Müdürlüğü, Soma İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü nün ortak çalışması ile gerçekleştirilmiştir. D) Proje Takvimi Proje 18-26 Haziran 2014 tarihlerinde uygulanmıştır. Proje sabah 09.00 akşam 19.00 saatleri arasında yürütülmüştür. Bu süre zarfında 18 çocuğun terapisi gerçekleştirilmiş ve 100 çocuğa da terapötik oyuncak seti dağıtılmıştır. E) Proje Mekânı Proje Soma ilçesi Kurtuluş İlkokulu nda gerçekleştirilmiştir. Bu okulun ek binasının giriş katında yer alan iki sınıfı oyun terapi odasına çevrilmiştir. Bir sınıf çalışma ofisine dönüştürülmüştür. Dışarıda gelen anne ve çocuklar için bekleme alanı oluşturulmuştur. F) Proje Ekibi Soma Oyun Terapisi projesinde sahada görev alan kişiler aşağıdaki gibidir: Safa Şimşek (Saha Koordinatörü, Yeryüzü Doktorları) Fatma Zehra Gelgör (Klinik Psikolog, Yeryüzü Doktorları) Mehmet Teber (Klinik Psikolog ve Pedagog; Pedagoji Derneği) Ayşe Bulduk (Psikolojik Danışman, Pedagoji Derneği) Hatice Kübra Uysal (Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Bölümü Öğrencisi) 5
PROJENİN DETAYLARI Bu bölümde çocuklara uygulanan terapi yöntemi ve Terapötik oyuncaklar hakkında detaylı bilgilere yer verilmiştir. A) Terapiye Alınacak Çocukların Seçilmesi Kurtuluş İlkokulu nun uygulama merkezi olarak seçilmesinden sonra bu okulda ya da bu okula yakın bölgede okuyup da babası madende vefat eden çocukların listesi oluşturulmuştur. Bu şekilde hazırlanan listede 61 çocuk yer almıştır. Daha sonra bu aileler tek tek aranmıştır. Aramalarda bazı ailelere ulaşılmış, bazı ailelere ise hiç ulaşılamamıştır. Ulaşılan ailelere proje aktarılmış, bu konuda destek isteyip istemedikleri sorulmuştur. Destek isteyenler okula davet edilmiş, okula gelmeyenler ise evlerinde ziyaret edilmiştir. Evde ve okulda yapılan görüşmeler sonrasında terapiye alınacak 18 çocuk belirlenmiştir. B) Uygulanan Oyun Terapisinin Niteliği Proje kapsamında çocuklara yönelik uygulanan oyun terapisinin adı Çocuk Merkezli Oyun Terapisi dir. Bu terapi yönteminin temelleri Virginia Axline tarafından atılmış ve terapi Garry Landreth tarafından daha sistemli hale getirilmiştir. 2 çocuğa yaşların büyük olduğu için Çocuk Merkezli Oyun Terapisi yerine, kukla terapisi ve sanat terapisi uygulanmıştır. C) Seans Sayıları ve Süreleri Proje kapsamında belirlenen 18 çocuğa 6 seanslık terapi uygulanmıştır. Terapiler 40 dakika sürmüştür. Bu terapiler her gün bir seans olmak üzere peş peşe yapılmıştır. Bazı çocuklarda babalarının vefatının kırkıncı gününde düzenlenen programlar nedeni ile terapiye bir gün ara verilmiştir. Toplamda 7 gün içinde 18 çocuğa 108 seans oyun terapisi uygulanmıştır. D) Oyun Terapistleri Terapiler Uzman Pedagog, Klinik Psikolog ve Oyun Terapisti Mehmet Teber ile Psikolojik Danışman ve Oyun Terapisti Ayşe Bulduk tarafından yapılmıştır. Mehmet Teber 2003 yılında Boğaziçi Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bölümü nden mezun olmuştur. İlk yüksek lisansını Boğaziçi Üniversitesi nde Eğitim Bilimleri alanında, ikinci yüksek lisansını Hasan Kalyoncu Üniversitesi nde Klinik Psikoloji alanında yapmıştır. Deneyimsel Oyun Terapisi, Gelişimsel Oyun Terapisi, Çocuk Merkezli Oyun Terapisi, Theraplay, Kum Tepsisi Terapisi, Kukla Terapisi, Sanat Terapisi alanında uluslararası düzeyde eğitimler almıştır. Türkiye nin önde gelen oyun terapistlerinden biridir. Aynı zamanda Pedagoji Derneği nin başkanlığını yürütmektedir. Ayşe Bulduk, 2013 yılında İstanbul Üniversitesi Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Bölümü nden mezun olmuştur. Gelişimsel Oyun Terapisi, Çocuk Merkezli Oyun Terapisi, Kukla Terapisi, Kum Tepsisi Terapisi alanında yabancı uzmanlardan eğitimler ve süpervizyonlar almıştır. Halen bir milli eğitim okulunda Psikolojik Danışman ve Rehber Öğretmen olarak çalışmaktadır. 6
E) Terapötik Öyküler Her bir terapi seansı 40 dakika sürmüştür. Özellikle ikinci seanstan sonra, seansın son 5 dakikasında çocuklara terapötik öyküler anlatılmıştır. Anlatılan terapötik öyküler Nancy Davis in Çocuklar için İyileştirici Öyküler kitabından seçilmiştir. Öykülerden bir tanesi (Fırtına ve Tolga Dayı) Pedagog Mehmet Teber tarafından yazılmıştır. Her çocuğa, kendisi için seçilen iki öykü tekrar tekrar anlatılmıştır. Proje kapsamında çocuklara anlatılan terapötik öykülerin listesi şu şekildedir: Ağzı Olmayan Çocuk Alkışlanmayı Seven Kız Ejderhadan Korkan Çocuk Fırtına ve Tolga Dayı (Mehmet Teber) Spor Araba ve Alarm Kafesteki Fare Kahverengi Yapraklar Köpek ve Fırtına F) Terapide Kullanılan Formlar Terapiden önce anneden anamnez (hastalık öyküsü) alınmıştır. Bunun için sade bir Anamnez Formu kullanılmıştır. Bunun yanında ailelerden terapi öncesi, terapi için izin alınmış ve çocuklarına terapi yapılmasına izin verdiklerine dair belge imzalatılmıştır. Aynı zamandan annelere Çocuk Davranışları Değerlendirme Ölmeği (CBCL) verilmiş ve bu ölçeği doldurmaları istenmiştir. Bu ölçek terapi sonrasında yeniden annelere verilmiş, ve çocuklardaki değişim ölçek yolu ile de gözlemlenmek istenmiştir. Bu formlardan elde edilen bilgilerin bilimsel araştırmalarda kullanılması için ailelerden Bilimsel Araştırma İzin Formu da alınmıştır. Çocukların seans notları için de ayrı bir dosya tutulmuştur. Proje kapsamında terapide kullanılan formlar şu şekildedir: Anamnez formu Görüşme kayıt formu Terapi İzin Formu Bilimsel Araştırmalar için İzin Formu Çocuk Davranışları Değerlendirme Ölçeği (CBCL) G) Ailelere Dağıtılan Makaleler Çocukları terapide iken bekleme salonunda bekleyen anneleri bilinçlendirmek ve bilgilendirmek adına onlara Pedagoji Derneği nce hazırlanan makaleler verilmiştir ve annelerin bu makaleleri okumaları istenmiştir. Bu makaleler şu şekildedir: Çocuk ve Ölüm Çocuk Eğitiminde Övgü ve Ödül Çocuklarda Mahremiyet Eğitimi 7
SONUÇ ve ÖNERİLER Bu bölümde yapılan projeden elde edilen sonuçlar ve gelecek projeler için öneriler aktarılmıştır. A) Terapiye Alınan Çocuklarda Yas Sonrası Görülen Temel Belirtiler Soma da yapılan görüşmeler ve terapiler sonrasında çocukların yas sonrasında temel olarak aşağıdaki belirtileri gösterdikleri saptanmıştır: Özellikle büyük yaştaki erkek çocukların babanın ölümünü inkâr ettikleri ve babaları vefat etmemiş gibi davrandıkları, bu konunun açılmasını istemedikleri görülmüştür. Özellikle 5 yaş altındaki çocukların vefat sonrasında anneye aşırı bağlandıkları ve anneden ayrılamadıkları ve ayrılık anksiyetesi geliştirdikleri görülmüştür. Bazı çocukların baba vefatı sonrasında öfkelendiği, hırçınlaştığı, uyumsuz davranışlar sergilediği görülmüştür. Bazı çocuklar ise vefat sonrasında içe kapanmış ve depresif belirtiler göstermiştir. Çok nadir de olsa bazı çocuklarda vefat sonrasında tırnak yeme, alt ıslatma, kaka kaçırma gibi belirtiler görülmüştür. B) Terapi Sonrası Çocuklarda Görülen Gelişmeler Uygulanan 6 seanslık oyun terapisi sonrasında, annelerden alınan geri bildirime göre baba vefatı hiç yaşanmamış gibi davranan çocukların konu hakkında konuşmaya başladıkları görülmüştür. Anneden ayrılmakta zorlanan çocuklar anneden ayrılmaya başlamış, hırçın ve uyumsuz olan çocukların daha uyumlu olduğu görülmüştür. Tırnak yeme, alt ıslatma davranışları görülen bir çocuğun bu davranışları son bulmuştur. İçe kapanık çocukların özgüvenleri biraz daha yükselmiştir. Korkuları olan çocukların bazılarında korkular tamamen son bulmuş, bazılarında ise azalmıştır. Elde edilen bu sonuçlara göre terapinin etkili olduğu düşünülmektedir. Annesinin ruh sağlığı yerinde olan, annesi güçlü olan çocukların terapiye daha hızlı tepki verdiği gözlemlenmiştir. Ancak annesi depresif özellikler gösteren, aşırı çökkün olan çocuklar terapide yavaş ve az gelişme göstermişlerdir. C) Öneriler Proje sonrasında bir kısım çocukların terapiye devam etmesinin daha uygun olacağı, bazı çocukların bir çocuk psikiyatrisi tarafından muayene edilmesi gerektiği, bazı annelerin ise acil psikolojik/psikiyatrik destek alması gerektiği düşünülmüştür. Bu kişilerin listesine EK-2 de yer verilmiştir. Gelecek projelerde oyun terapisinin Soma nın birçok farklı okulunda açılması birçok ailenin ulaşılabilirliğini arttıracaktır. Çocukların terapiye alındığı dilimde, bir yetişkin psikoloğunun da terapiye ihtiyacı olan anneleri terapiye alacak şekilde bir planlamanın yapılması daha faydalı olabilecektir. 12 yaş üstü çocuklar için de ayrı planlamaların yapılması tüm çocuklara ulaşma imkanı sağlayacaktır. 8