DOKTORA TEZİ KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ ORMANLARI NIN LEPIDOPTERA TÜRLERİ. Orm.Yük.Müh. Hamit AYBERK

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ ORMANLARI NIN LEPIDOPTERA TÜRLERİ Orm.Yük.Müh. Hamit AYBERK Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Orman Entomolojisi ve Koruma Programı Danışman Prof. Dr. Torul MOL Mart 2006 İSTANBUL

Bu çalışma,.../.../ 2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, Orman Entomolojisi ve Koruma Programında Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Jürisi Prof. Dr. Torul MOL (Danışman) İ.Ü. Orman Fakültesi Prof. Dr. Erdal SELMİ İ.Ü. Orman Fakültesi Prof. Dr. Tamer ÖYMEN İ.Ü. Orman Fakültesi Prof. Dr.... ASİL ÜYE Prof. Dr. Rikap YÜCE M.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi

ÖNSÖZ Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ormanları nın Lepidoptera Türleri konulu bu çalışma; İstanbul Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, Orman Entomolojisi ve Koruma Programı nda 2000 2005 yılları arasında Prof. Dr. Torul MOL danışmanlığında hazırlanmıştır. Bu çalışmada çok büyük ilgi ve yardımlarını gördüğüm Danışman Hocam Prof. Dr. Torul MOL a, Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı değerli Öğretim Üyeleri Prof. Dr. Erdal SELMİ, Prof. Dr. Tamer ÖYMEN, Yrd. Doç. Dr. Ali KÜÇÜKOSMANOĞLU ve Yrd. Doç. Dr. Ahmet HAKYEMEZ e en derin teşekkürlerimi sunarım. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığı, Orman Dairesi Müdürü Sayın Altay KAZMA, Müdür Muavini Cemal AKESEN, Koruma-Faydalanma- Mekanizasyon Şube Amiri Musa ERKANAT, Amenajman-Araştırma-Eğitim Şube Amiri Mehmet KUTLAR, Orman Mühendisleri Asım YIRIK ve Güliz KUSET e, ayrıca Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Bayındırlık ve Ulaştırma Bakanlığı, Meteoroloji Dairesi Müdürü Dr. Halil GÖYMEN e, Jeoloji ve Maden Dairesi Mühendisi İbrahim ÇOLAKOĞLU na, Kıbrıs Türk Biyologlar Doğayı Araştırma ve Koruma Derneği kurucu üyesi Vasıf YÜCELTEN e ve onların şahsında tüm teknik ve idari personele teşekkürü bir borç bilirim. Araştırmada tespit edilen türlerin teşhisinde ve literatür temininde yardımlarını gördüğüm Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Lefke Avrupa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Öğretim Üyelerinden Sayın Özge ÖZDEN e teşekkürlerimi sunarım. Arazi, laboratuvar ve tez yazım çalışmalarında desteklerini gördüğüm İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı Araştırma Görevlileri Dr. Meriç KUMBAŞLI, Dr. Zeynel ARSLANGÜNDOĞDU, Dr. Hüseyin CEBECİ, Erdem HIZAL, Akif KETEN ile Biyolog Sabiha ACER e, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi, Ormancılık Meslek Yüksekokulu Araştırma Görevlisi Vedat BEŞKARDEŞ e, Kafkas Üniversitesi Artvin Orman Fakültesi, Araştırma Görevlisi Dr. Erol AKKUZU ya teşekkür ederim. Bunun yanısıra tüm yaşamım boyunca benden gerek maddi ve gerekse manevi yardım ve desteklerini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkür eder ve bu çalışmayı sağlık ve mutluluk dolu uzun yıllar dileğiyle onlara ithaf ederim. Mart 2006, İstanbul Hamit AYBERK

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii ŞEKİL LİSTESİ... v TABLO LİSTESİ... viii ÖZET... ix SUMMARY... xiii 1. GİRİŞ... 1 2. GENEL KISIMLAR... 3 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 7 3.1. Araştırma Alanının Tanıtımı... 7 3.1.1. Coğrafik Konum... 8 3.1.2. Jeolojik Yapı... 8 3.1.3. İklim... 9 3.1.4. Bitki Örtüsü... 10 3.1.5. Orman Varlığı ve Örgütlenme... 13 3.2. Yöntem... 17 3.2.1. Arazi Çalışmaları... 17 3.2.2. Laboratuvar Çalışmaları... 19 4. BULGULAR... 21 4.1. Lepidoptera Türlerinin Sistematik Listesi... 22 4.2. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ormanları nda Yaşayan Lepidoptera Türleri... 28 4.2.1. Hesperiidae Latreille, 1809... 28 4.2.1.1. Hesperiinae Latreille, 1809... 28 4.2.1.2. Pyrginae Burmeister, 1878... 30 4.2.2. Papilionidae Latreille, [1802]... 33 4.2.2.1. Parnassiinae Duponchel, [1835]... 33 4.2.2.2. Papilioninae Latreille, [1802]... 35 4.2.3. Pieridae Duponchel, [1835]... 38 4.2.3.1. Dismorphiinae Schatz, [1886]... 38 4.2.3.2. Coliadinae Swainson, 1827... 39 4.2.3.3. Pierinae Duponchel, [1835]... 41 4.2.4. Lycaenidae Leach, [1815]... 51 4.2.4.1. Theclinae Swainson, 1831... 51 4.2.4.2. Lycaeninae Leach, [1815]... 54

4.2.4.3. Polyommatinae Swainson, 1827... 55 4.2.5. Satyridae Boisduval, 1833... 59 4.2.5.1. Satyrinae Boisduval, [1833]... 60 4.2.6. Nymphalidae Swainson, 1827... 69 4.2.6.1. Limenitidinae Behr, 1864... 70 4.2.6.2. Nymphalinae Swainson, 1827... 71 4.2.6.3. Heliconiinae Swainson, 1827... 78 4.2.6.4. Charaxinae Guenee, 1865... 83 4.2.7. Zygaenidae Latreille,1809... 84 4.2.7.1. Zygaeninae Latreille, 1809... 84 4.2.8. Cossidae Leach, [1815]... 85 4.2.8.1. Zeuzerinae Boisduval, 1828... 85 4.2.9. Tortricidae Latreille, [1803]... 87 4.2.9.1. Tortricinae Latreille, [1803]... 87 4.2.9.2. Olethreutinae Stephens, 1834... 88 4.2.10. Pyralidae Latreille, 1809... 90 4.2.10.1. Pyraustinae Meyrick, 1890... 90 4.2.10.2. Pyralinae Latreille,1809... 92 4.2.10.3. Phycitinae Zeller, 1839... 94 4.2.11. Lasiocampidae Harris, 1841... 97 4.2.11.1. Lasiocampinae Aurivillus, 1927... 97 4.2.12. Saturniidae Boisduval, 1837... 99 4.2.12.1. Saturniinae Boisduval, 1837... 99 4.2.13. Geometridae Leach, [1815]... 101 4.2.13.1. Scopulinae Duponchel, [1845]... 101 4.2.13.2. Ennominae Duponchel, [1845]... 103 4.2.13.3. Euboliinae Duponchel, [1845]... 108 4.2.14. Sphingidae Latreille, [1802]... 111 4.2.14.1. Macroglossinae Harris, 1839... 111 4.2.14.2. Sphinginae Latreille, [1802]... 116 4.2.15. Thaumetopoeidae Aurivillus, 1889... 117 4.2.16. Lymantriidae Hampson, [1893]... 124 4.2.17. Arctiidae Leach, [1815]... 129 4.2.17.1. Arctiinae Leach, [1815]... 129 4.2.17.2. Ctenuchinae Kirby, 1837... 134 4.2.18. Noctuidae Latreille, 1809... 135 4.2.18.1. Noctuinae Latreille, 1809... 135 3.2.18.2. Heliothinae Boisduval, 1828... 145 3.2.18.3. Hadeninae Guenee, 1838... 147 3.2.18.4. Amphipyrinae Guenee, 1838... 150 4.2.18.5. Catocalinae Boisduval, 1828... 151 4.2.18.6. Plusiinae Boisduval, 1828... 153 4.2.18.7. Cuculliinae Herrich-Schäffer, 1850... 155 4.2.18.8. Ophiderinae Guenee, 1852... 156 4.2.18.9. Acronictinae Stephens, 1829... 158 4.2.18.10. Chloephorinae Stainton, [1858]... 160 5. TARTIŞMA VE SONUÇ... 161 5.1. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ormanları nın Zararlı Lepidoptera Türleri... 161 5.2. Ormancılık Açısından Önemli Türlerin Biyolojileri... 164 5.3. Nesli Yok Olma Tehlikesiyle Karşı Karşıya Bulunan Türler... 165

5.4. Yeni Tespit Edilen Türler... 165 5.5. Sonuç ve Öneriler... 167 KAYNAKLAR... 169 ÖZGEÇMİŞ... 181

ŞEKİL LİSTESİ Şekil 3.1: Kıbrıs Adası.... 8 Şekil 3.2: K.K.T.C. Orman Dairesi nin kuruluş şeması.... 14 Şekil 3.3: K.K.T.C. orman alanları... 15 Şekil 3.4: K.K.T.C. orman bölge şeflikleri... 15 Şekil 3.5: Hiestand ışık tuzağı.... 18 Şekil 3.6: Atrap... 18 Şekil 3.7: Yetiştirme kafesi ve yetiştirme kavanozu.... 19 Şekil 3.8: Kelebek germe tahtası.... 20 Şekil 4.1: Ochlodes venata (Bremer & Grey, 1853) (x2,5)... 29 Şekil 4.2: Thymelicus acteon (Rott., 1775) (x2,7)... 30 Şekil 4.3: Carcharodus alceae ( Esp., [1780]) (x2,5).... 31 Şekil 4.4: Erynnis tages (L., 1758) (x2,3).... 32 Şekil 4.5: Pyrgus sidae ( Esp., [1784]) (x2,1).... 33 Şekil 4.6: Allancastria cerisyi (God., [1824]) (x1,3)... 34 Şekil 4.7: Zerynthia polyxena ([Den. & Schiff.], 1775) (x1,4).... 35 Şekil 4.8: Iphiclides podalirius (L., 1758) (x1,0)... 36 Şekil 4.9: Papilio machaon L., 1758 (x1,1).... 37 Şekil 4.10: Papilio machaon L. tırtıl ve pupası... 38 Şekil 4.11: Leptidea sinapis (L., 1758) (x2,0)... 38 Şekil 4.12: Colias crocea (Fourcr., 1785).... 39 Şekil 4.13: Colias crocea (Fourcr.) tırtıl ve pupası.... 40 Şekil 4.14: Gonepteryx cleopatra (L., 1767) (x1,5).... 41 Şekil 4.15: Anthocharis cardamines (L., 1758)... 42 Şekil 4.16: Aporia crataegi (L., 1758).... 43 Şekil 4.17: Aporia crataegi (L.) tırtıl ve pupası.... 44 Şekil 4.18: Euchloe ausonia (Hbn., [1804]) (x1,8).... 44 Şekil 4.19: Pieris brassicae (L., 1758) (x1,2).... 45 Şekil 4.20: Pieris brassicae (L.) 1. evre ve olgun tırtılları... 47 Şekil 4.21: Pieris brassicae (L.) prepupa ve pupası... 47 Şekil 4.22: Pieris napi (L., 1758) (x1,7).... 48 Şekil 4.23: Pieris rapae (L., 1758) (x1,4).... 49 Şekil 4.24: Pieris rapae (L.) tırtıl ve pupası... 50 Şekil 4.25: Pontia edusa (F., 1777) (x1,6).... 50 Şekil 4.26: Callophrys rubi (L., 1758) (x2,3)... 51 Şekil 4.27: Neozephyrus quercus ( L., 1758).... 52 Şekil 4.28: Satyrium ilicis (Esp., [1779]) (x2,8)... 53 Şekil 4.29: Lycaena phlaeas (L., 1761)... 54 Şekil 4.30: Aricia agestis ([Den. & Schiff.],1775) (x2,9).... 55 Şekil 4.31: Celastrina argiolus (L., 1758) (x2,3)... 56 Şekil 4.32: Lampides boeticus (L., 1767) (x2,0).... 57 Şekil 4.33: Lampides boeticus (L.) pupası (x1,1)... 58 Şekil 4.34: Polyommatus icarus (Rott., 1775)... 58 Şekil 4.35: Coenonympha arcania (L., 1761) (x2,0)... 60 Şekil 4.36: Coenonympha pamphilus (L.,1758) (x2,2).... 61

Şekil 4.37: Hipparchia syriaca (Stgr., 1871) (x1,1)... 62 Şekil 4.38: Kirinia roxelana (Cr., [1777]) (x1,4).... 63 Şekil 4.39: Kirinia roxelana (Cr.) tırtılı (x1,3)... 64 Şekil 4.40: Lasiommata megera (L., 1767) (x1,4).... 64 Şekil 4.41: Lasiommata megera (L.) pupası (x1,4)... 65 Şekil 4.42: Maniola jurtina (L., 1758).... 66 Şekil 4.43: Melanargia galathea (L., 1758) (x1,5).... 67 Şekil 4.44: Pararge aegeria (L., 1758) (x2,1)... 68 Şekil 4.45: Pseudochazara lydia (Stgr., 1878) (x1,4).... 69 Şekil 4.46: Limenitis reducta Stgr., 1901 (x1,4).... 70 Şekil 4.47: Inachis io (L., 1758) (x1,2).... 71 Şekil 4.48: Melitaea didyma (Esp., 1779) (x1,9)... 72 Şekil 4.49: Melitaea trivia ([Den. & Schiff.], 1775) (x2,4)... 73 Şekil 4.50: Nymphalis polychloros (L., 1758) (x1,2).... 74 Şekil 4.51: Polygonia c-album (L., 1758) (x1,6)... 75 Şekil 4.52: Vanessa atalanta (L., 1758) (x1,4).... 76 Şekil 4.53: Vanessa atalanta (L.) tırtıl ve pupası.... 77 Şekil 4.54: Vanessa cardui (L., 1758) (x1,3).... 77 Şekil 4.55: Vanessa cardui (L.) tırtıl ve pupası... 78 Şekil 4.56: Argynnis pandora ([Den. & Schiff.], 1775) (x1,2).... 79 Şekil 4.57: Argynnis paphia (L., 1758) (x1,2)... 80 Şekil 4.58: Brenthis daphne (Brgstr., 1780) (x1,6).... 81 Şekil 4.59: Issoria lathonia (L., 1758) (x1,6)... 82 Şekil 4.60: Speyeria aglaja (L., 1758) (x1,2)... 83 Şekil 4.61: Charaxes jasius (L., 1767) (x0,8).... 84 Şekil 4.62: Zygaena filipendulae (L.,1758) (x2,0).... 85 Şekil 4.63: Zeuzera pyrina (L., 1761) (x1,6)... 86 Şekil 4.64: Zeuzera pyrina (L.) yumurtası (x0,9)... 87 Şekil 4.65: Tortrix viridana (L., 1758) (x3,0).... 88 Şekil 4.66: Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff., 1775) (x2,6)... 89 Şekil 4.67: Rhyacionia buoliana (Den. & Schiff.) pupası (x2,4).... 90 Şekil 4.68: Nomophila noctuella ([Den. & Schiff.], 1775) (x2,7)... 91 Şekil 4.69: Pleuroptya ruralis (Scop., 1763) (x2,4)... 92 Şekil 4.70: Endotricha flammealis ([Den. & Schiff.], 1775) (x3,0)... 93 Şekil 4.71: Pyralis farinalis L.,1758 (x2,3)... 94 Şekil 4.72: Dioryctria abietella (Den. & Schiff., 1775) (x2,4).... 95 Şekil 4.73: Dioryctria mendacella (Stgr., 1859) (x2,7)... 96 Şekil 4.74: Lasiocampa trifolii (Den. & Shiff., 1775) (x1,1)... 97 Şekil 4.75: Pachypasa otus (Drury,1773) (x0,7)... 98 Şekil 4.76: Saturnia pavonia (L., 1758) (x0,9).... 99 Şekil 4.77: Saturnia pyri ([Den. & Schiff.], 1775) (x0,6).... 100 Şekil 4.78: Idaea ochrata (Scop.,1763) (x2,4).... 101 Şekil 4.79: Scopula nigropunctata (Hufn., 1767) (x2,9)... 102 Şekil 4.80: Ematurga atomaria (L., 1758) (x2,1).... 103 Şekil 4.81: Ennomos quercaria (Hbn., [1813]) (x2,3).... 104 Şekil 4.82: Colotois pennaria (L., 1761) (x2,1).... 105 Şekil 4.83: Colotois pennaria (L.) tırtılı (x2,4).... 106 Şekil 4.84: Nychiodes waltheri Wagner, 1919.... 106 Şekil 4.85: Peribatodes secundaria (Den.& Schiff., 1775)... 107 Şekil 4.86: Selenia lunularia (Hbn., 1788) (x2,3).... 108 Şekil 4.87: Camptogramma bilineata (L., 1758) (x2,7)... 109 Şekil 4.88: Camptogramma bilineata (L.) pupası (x1,3)... 110 Şekil 4.89: Epirrita dilutata (Den. & Schiff., 1775) (x1,8)... 110 Şekil 4.90: Daphnis nerii (L., 1758) (x0,7).... 112

Şekil 4.91: Hyles livornica (Esp., 1780) (x1,0).... 113 Şekil 4.92: Hyles livornica (Esp.) tırtıl ve pupası... 114 Şekil 4.93: Hyles nicaea (Prun., 1798) (x1,1).... 114 Şekil 4.94: Macroglossum stellatarum (L., 1758)... 115 Şekil 4.95: Agrius convolvuli (L., 1758) (x0,6)... 116 Şekil 4.96: Laothoe populi (Linnaeus, 1758) (x0,9)... 117 Şekil 4.97: Traumatocampa wilkinsoni (Tams, 1924)... 118 Şekil 4.98: Traumatocampa wilkinsoni (Tams) tırtıl ve pupası.... 119 Şekil 4.99: Traumatocampa wilkinsoni (Tams) yumurta koçanı (x1,0)... 120 Şekil 4.100: Ooencyrtus pityocampae (Merc., 1921) (x13,4).... 121 Şekil 4.102: Korelasyon Analizi... 123 Şekil 4.103: Calliteara pudibunda (L., 1758) (x1,1)... 124 Şekil 4.104: Calliteara pudibunda (L.) tırtıl ve pupası.... 125 Şekil 4.105: Lymantria dispar (L., 1758)... 126 Şekil 4.106: Lymantria dispar (L.) yumurta kümesi (x1,4).... 127 Şekil 4.107: Lymantria dispar (L.) tırtıl ve pupası... 128 Şekil 4.108: Calosoma sycophanta (L., 1758) (x1,3)... 128 Şekil 4.109: Epicallia villica (L., 1758) (x1,4).... 129 Şekil 4.110: Eucharia hebe (Hufn., 1766) (x1,4)... 130 Şekil 4.111: Euplagia quadripunctaria (Poda, 1761) (x1,7)... 131 Şekil 4.112: Phragmatobia placida (Friv., 1835) (x1,8)... 132 Şekil 4.113: Spilosoma lubricipedum (L., 1758) (x1,7).... 133 Şekil 4.114: Spiris striata (L., 1758) (x1,8).... 134 Şekil 4.115: Syntomis phegea (L., 1758) (x2,0).... 135 Şekil 4.116: Agrotis cinerea ([Den. & Schiff.], 1775) (x1,9)... 136 Şekil 4.117: Agrotis ipsilon (Hufn., 1766) (x2,0)... 137 Şekil 4.118: Agrotis segetum (Den. & Schiff., 1775) (x2,1).... 138 Şekil 4.119: Agrotis trux (Hbn., [1824]) (x1,6)... 139 Şekil 4.120: Euschesis janthina ([Den. & Schiff.], 1775) (x1,9).... 140 Şekil 4.121: Lycophotia molothina (Esp., [1789]) (x1,8)... 141 Şekil 4.122: Noctua fimbriata (Schrb., 1759) (x1,5)... 142 Şekil 4.123: Noctua orbona (Hufn., 1766) (x1,9).... 143 Şekil 4.124: Noctua pronuba (L., 1758) (x1,3).... 144 Şekil 4.125: Xestia castanea (Esp., [1798]) (x1,9)... 145 Şekil 4.126: Heliothis peltigera ([Den. & Schiff.], 1775) (x2,1).... 146 Şekil 4.127: Heliothis peltigera [Den. & Schiff.] pupası (x0,8)... 147 Şekil 4.128: Callopistria juventina (Stoll, 1782) (x1,9)... 148 Şekil 4.129: Melanchra persicariae (L., 1761) (x1,8).... 149 Şekil 4.130: Melanchra persicariae (L.) pupası (x4,4)... 149 Şekil 4.131: Amphipyra pyramidea (L., 1758) (x1,5).... 150 Şekil 4.132: Catocala elocata (Esp., [1787]) (x0,9)... 151 Şekil 4.133: Dysgonia algira (L., 1767) (x1,9).... 152 Şekil 4.134: Dysgonia algira (L.) pupası (x3,7)... 153 Şekil 4.135: Autographa gamma (L., 1758) (x1,7).... 154 Şekil 4.136: Autographa gamma (L.) tırtıl ve pupası... 155 Şekil 4.137: Conistra rubiginea ([Den. & Schiff.], 1775) (x1,8)... 155 Şekil 4.138: Aedia funesta (Esp., [1786]) (x2,3).... 156 Şekil 4.139: Tyta luctuosa ([Den. & Schiff.], 1775) (x2,7)... 157 Şekil 4.140: Acronicta aceris (L., 1758) (x1,7)... 158 Şekil 4.141: Acronicta psi (L., 1758) (x1,7)... 159 Şekil 4.142: Bena bicolorana (Fuessl., 1775) (x2,2)... 160

TABLO LİSTESİ Tablo 3.1: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ne ait meteorolojik veriler (1993-2002)...9 Tablo 3.2: K.K.T.C. orman bölge şefliklerinin alanları... 16 Tablo 3.3: K.K.T.C. de arazi kullanım alanları... 16 Tablo 3.4: K.K.T.C. ormanlık alanının ağaç türlerine göre dağılışı... 17 Tablo 4.1: Familyaların tür sayıları ve oranları... 21 Tablo 4.2: Pieris brassica (L.) erginlerinin yakalandığı tarih ve yerler... 46 Tablo 4.3: Pieris brassica (L.) tırtılların laboratuvar koşullarında gözlenen biyolojik evreleri 47 Tablo 4.4: Polyommatus icarus (Rott.) erginlerinin yakalandığı tarih ve yerler... 59 Tablo 4.5: Dioryctria mendacella (Stgr.) nın pupa ve erginleşme tarihleri... 96 Tablo 4.6: Traumatocampa wilkinsoni (Tams) erginlerinin yakalandığı tarih ve yerler... 119 Tablo 4.7: Traumatocampa wilkinsoni (Tams) yumurtalarına ait gözlem sonuçları... 120 Tablo 4.8: Beşparmak Dağları nda değişik yükseltilerdeki kese sayıları... 122 Tablo 4.9: Kruskal-Wallis Testi... 123 Tablo 4.10: Lymantria dispar (L.) erginlerinin yakalandığı tarih ve yerler... 126 Tablo 4.11: Heliothis peltigera [Den. & Schiff.] erginlerinin yakalandığı tarih ve yerler... 147 Tablo 5.1: Kıbrıs Adası nın yeni Lepidoptera türleri... 166

ÖZET KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ ORMANLARI NIN LEPIDOPTERA TÜRLERİ Bu çalışma 2000 2005 yılları içerisinde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde gerçekleştirilmiştir. Yapılan araştırmalar sonucunda Lepidoptera takımının 10 üstfamilyasına ait 18 familyadan 113 tür tespit edilmiş olup türler liste halinde aşağıda verilmiştir. Takım: LEPIDOPTERA Üstfamilya: HESPERIOIDEA Latreille, 1809 Familya: HESPERIIDAE Latreille, 1809 Ochlodes venata (Bremer & Grey, 1853) Thymelicus acteon (Rottemburg, 1775) Carcharodus alceae ( Esper, [1780]) Erynnis tages (Linnaeus, 1758) Pyrgus sidae ( Esper, [1784]) Üstfamilya: PAPILIONOIDEA Latreille, [1802] Familya: PAPILIONIDAE Latreille, [1802] Allancastria cerisyi (Godart, [1824]) Zerynthia polyxena ([Denis & Schiffermüller], 1775) Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Papilio machaon Linnaeus, 1758 Familya: PIERIDAE Duponchel, [1835] Leptidea sinapis (Linnaeus, 1758) Colias crocea (Fourcroy, 1785) Gonepteryx cleopatra (Linnaeus, 1758) Anthocharis cardamines (Linnaeus, 1758) Aporia crataegi (Linnaeus, 1758) Euchloe ausonia (Hübner, [1804]) Pieris brassicae (Linnaeus, 1758) Pieris napi (Linnaeus, 1758) Pieris rapae (Linnaeus, 1758) Pontia edusa (Fabricius, 1777) Familya: LYCAENIDAE Leach, [1815] Callophrys rubi (Linnaeus, 1758)

Neozephyrus quercus (Linnaeus, 1758) Satyrium ilicis (Esper, [1779]) Lycaena phlaeas (Linnaeus, 1761) Aricia agestis ([Denis & Schiffermüller], 1775) Celastrina argiolus (Linnaeus, 1758) Lampides boeticus (Linnaeus, 1767) Polyommatus icarus (Rottemburg, 1775) Familya: SATYRIDAE Boisduval, 1833 Coenonympha arcania (Linnaeus, 1761) Coenonympha pamphilus (Linnaeus, 1758) Hipparchia syriaca (Staudinger, 1871) Kirinia roxelana (Cramer, [1777]) Lasiommata megera (Linnaeus, 1767) Maniola jurtina (Linnaeus, 1758) Melanargia galathea (Linnaeus, 1758) Pararge aegeria (Linnaeus, 1758) Pseudochazara lydia (Staudinger, 1878) Familya: NYMPHALIDAE Swainson, 1827 Limenitis reducta Staudinger, 1901 Inachis io (Linnaeus, 1758) Melitaea didyma (Esper, 1779) Melitaea trivia ([Denis & Schiffermüller], 1775) Nymphalis polychloros (Linnaeus, 1758) Polygonia c-album (Linnaeus, 1758) Vanessa atalanta (Linnaeus, 1758) Vanessa cardui (Linnaeus, 1758) Argynnis pandora ([Denis & Schiffermüller], 1775) Argynnis paphia (Linnaeus, 1758) Brenthis daphne (Bergstrasser, 1780) Issoria lathonia (Linnaeus, 1758) Speyeria aglaja (Linnaeus, 1758) Charaxes jasius (Linnaeus, 1767) Üstfamilya: ZYGAENOIDEA Latreille,1809 Familya: ZYGAENIDAE Latreille,1809 Zygaena filipendulae (Linnaeus,1758) Üstfamilya: COSSOIDEA Leach, [1815] Familya: COSSIDAE Leach, [1815] Zeuzera pyrina (Linnaeus, 1761) Üstfamilya: TORTRICOIDEA Latreille, [1803] Familya: TORTRICIDAE Latreille, [1803] Tortrix viridana Linnaeus, 1758 Rhyacionia buoliana (Denis & Schiffermüller, 1775) Üstfamilya: PYRALOIDEA Latreille, 1809

Familya: PYRALIDAE Latreille, 1809 Nomophila noctuella ([Denis & Schiffermüller], 1775) Pleuroptya ruralis (Scopoli, 1763) Endotricha flammealis ([Denis & Schiffermüller], 1775) Pyralis farinalis Linnaeus,1758 Dioryctria abietella (Denis & Schiffermüller, 1775) Dioryctria mendacella (Staudinger, 1859) Üstfamilya: BOMBYCOIDEA Latreille, [1803] Familya: LASIOCAMPIDAE Harris, 1841 Lasiocampa trifolii (Denis & Shiffermüller, 1775) Pachypasa otus (Drury,1773) Familya: SATURNIIDAE Boisduval, 1837 Saturnia pavonia (Linnaeus, 1758) Saturnia pyri ([Denis & Schiffermüller], 1775) Üstfamilya: GEOMETROIDEA Leach, [1815] Familya: GEOMETRIDAE Leach, [1815] Idaea ochrata (Scopoli,1763) Scopula nigropunctata (Hufnagel, 1767) Ematurga atomaria (Linnaeus, 1758) Ennomos quercaria (Hübner, [1813]) Colotois pennaria (Linnaeus, 1761) Nychiodes waltheri Wagner, 1919 Peribatodes secundaria (Denis & Schiffermüller, 1775) Selenia lunularia (Hübner, 1788) Camptogramma bilineata (Linnaeus, 1758) Epirrita dilutata (Denis & Schiffermüller, 1775) Üstfamilya: SPHINGOIDEA Latreille, [1802] Familya: SPHINGIDAE Latreille, [1802] Daphnis nerii (Linnaeus, 1758) Hyles livornica (Esper, 1780) Hyles nicaea (de Prunner, 1798) Macroglossum stellatarum (Linnaeus, 1758) Agrius convolvuli (Linnaeus, 1758) Laothoe populi (Linnaeus, 1758) Üstfamilya: NOCTUOIDEA Latreille, 1809 Familya: THAUMETOPOEIDAE Aurivillus, 1889 Traumatocampa wilkinsoni (Tams, 1924) Familya: LYMANTRIIDAE Hampson, [1893] Calliteara pudibunda (Linnaeus, 1758) Lymantria dispar (Linnaeus, 1758) Familya: ARCTIIDAE Leach, [1815] Epicallia villica (Linnaeus, 1758)

Eucharia hebe (Hufnagel, 1766) Euplagia quadripunctaria (Poda, 1761) Phragmatobia placida (Frivaldszky, 1835) Spilosoma lubricipedum (Linnaeus, 1758) Spiris striata (Linnaeus, 1758) Syntomis phegea (Linnaeus, 1758) Familya: NOCTUIDAE Latreille, 1809 Agrotis cinerea ([Denis & Schiffermüller], 1775) Agrotis ipsilon (Hufnagel, 1766) Agrotis segetum (Denis & Schiffermüller, 1775) Agrotis trux (Hübner, [1824]) Euschesis janthina ([Denis & Schiffermüller], 1775) Lycophotia molothina (Esper, [1789]) Noctua fimbriata Schreber, 1759 Noctua orbona (Hufnagel, 1766) Noctua pronuba (Linnaeus, 1758) Xestia castanea (Esper, [1798]) Heliothis peltigera ([Denis & Schiffermüller], 1775) Callopistria juventina (Stoll, 1782) Melanchra persicariae (Linnaeus, 1761) Amphipyra pyramidea (Linnaeus, 1758) Catocala elocata (Esper, [1787]) Dysgonia algira (Linnaeus, 1767) Autographa gamma (Linnaeus, 1758) Conistra rubiginea ([Denis & Schiffermüller], 1775) Aedia funesta (Esper, [1786]) Tyta luctuosa ([Denis & Schiffermüller], 1775) Acronicta aceris (Linnaeus, 1758) Acronicta psi (Linnaeus, 1758) Bena bicolorana (Fuessly, 1775)

SUMMARY THE LEPIDOPTERA SPECIES OF TURKISH REPUBLIC OF NORTHERN CYPRUS FORESTS This study has been realized within the border of Turkish Republic of Northern Cyprus between the years of 2000-2005. As a result; 113 species belonging to 18 families of Lepidoptera order have been determined. Order: LEPIDOPTERA Superfamily: HESPERIOIDEA Latreille, 1809 Family: HESPERIIDAE Latreille, 1809 Ochlodes venata (Bremer & Grey, 1853) Thymelicus acteon (Rottemburg, 1775) Carcharodus alceae ( Esper, [1780]) Erynnis tages (Linnaeus, 1758) Pyrgus sidae ( Esper, [1784]) Superfamily: PAPILIONOIDEA Latreille, [1802] Family: PAPILIONIDAE Latreille, [1802] Allancastria cerisyi (Godart, [1824]) Zerynthia polyxena ([Denis & Schiffermüller], 1775) Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Papilio machaon Linnaeus, 1758 Family: PIERIDAE Duponchel, [1835] Leptidea sinapis (Linnaeus, 1758) Colias crocea (Fourcroy, 1785) Gonepteryx cleopatra (Linnaeus, 1758) Anthocharis cardamines (Linnaeus, 1758) Aporia crataegi (Linnaeus, 1758) Euchloe ausonia (Hübner, [1804]) Pieris brassicae (Linnaeus, 1758) Pieris napi (Linnaeus, 1758) Pieris rapae (Linnaeus, 1758) Pontia edusa (Fabricius, 1777) Family: LYCAENIDAE Leach, [1815] Callophrys rubi (Linnaeus, 1758) Neozephyrus quercus (Linnaeus, 1758) Satyrium ilicis (Esper, [1779])

Lycaena phlaeas (Linnaeus, 1761) Aricia agestis ([Denis & Schiffermüller], 1775) Celastrina argiolus (Linnaeus, 1758) Lampides boeticus (Linnaeus, 1767) Polyommatus icarus (Rottemburg, 1775) Family: SATYRIDAE Boisduval, 1833 Coenonympha arcania (Linnaeus, 1761) Coenonympha pamphilus (Linnaeus, 1758) Hipparchia syriaca (Staudinger, 1871) Kirinia roxelana (Cramer, [1777]) Lasiommata megera (Linnaeus, 1767) Maniola jurtina (Linnaeus, 1758) Melanargia galathea (Linnaeus, 1758) Pararge aegeria (Linnaeus, 1758) Pseudochazara lydia (Staudinger, 1878) Family: NYMPHALIDAE Swainson, 1827 Limenitis reducta Staudinger, 1901 Inachis io (Linnaeus, 1758) Melitaea didyma (Esper, 1779) Melitaea trivia ([Denis & Schiffermüller], 1775) Nymphalis polychloros (Linnaeus, 1758) Polygonia c-album (Linnaeus, 1758) Vanessa atalanta (Linnaeus, 1758) Vanessa cardui (Linnaeus, 1758) Argynnis pandora ([Denis & Schiffermüller], 1775) Argynnis paphia (Linnaeus, 1758) Brenthis daphne (Bergstrasser, 1780) Issoria lathonia (Linnaeus, 1758) Speyeria aglaja (Linnaeus, 1758) Charaxes jasius (Linnaeus, 1767) Superfamily: ZYGAENOIDEA Latreille,1809 Family: ZYGAENIDAE Latreille,1809 Zygaena filipendulae (Linnaeus,1758) Superfamily: COSSOIDEA Leach, [1815] Family: COSSIDAE Leach, [1815] Zeuzera pyrina (Linnaeus, 1761) Superfamily: TORTRICOIDEA Latreille, [1803] Family: TORTRICIDAE Latreille, [1803] Tortrix viridana Linnaeus, 1758 Rhyacionia buoliana (Denis & Schiffermüller, 1775) Superfamily: PYRALOIDEA Latreille, 1809 Family: PYRALIDAE Latreille, 1809 Nomophila noctuella ([Denis & Schiffermüller], 1775)

Pleuroptya ruralis (Scopoli, 1763) Endotricha flammealis ([Denis & Schiffermüller], 1775) Pyralis farinalis Linnaeus,1758 Dioryctria abietella (Denis & Schiffermüller, 1775) Dioryctria mendacella (Staudinger, 1859) Superfamily: BOMBYCOIDEA Latreille, [1803] Family: LASIOCAMPIDAE Harris, 1841 Lasiocampa trifolii (Denis & Shiffermüller, 1775) Pachypasa otus (Drury,1773) Family: SATURNIIDAE Boisduval, 1837 Saturnia pavonia (Linnaeus, 1758) Saturnia pyri ([Denis & Schiffermüller], 1775) Superfamily: GEOMETROIDEA Leach, [1815] Family: GEOMETRIDAE Leach, [1815] Idaea ochrata (Scopoli,1763) Scopula nigropunctata (Hufnagel, 1767) Ematurga atomaria (Linnaeus, 1758) Ennomos quercaria (Hübner, [1813]) Colotois pennaria (Linnaeus, 1761) Nychiodes waltheri Wagner, 1919 Peribatodes secundaria (Denis & Schiffermüller, 1775) Selenia lunularia (Hübner, 1788) Camptogramma bilineata (Linnaeus, 1758) Epirrita dilutata (Denis & Schiffermüller, 1775) Superfamily: SPHINGOIDEA Latreille, [1802] Family: SPHINGIDAE Latreille, [1802] Daphnis nerii (Linnaeus, 1758) Hyles livornica (Esper, 1780) Hyles nicaea (de Prunner, 1798) Macroglossum stellatarum (Linnaeus, 1758) Agrius convolvuli (Linnaeus, 1758) Laothoe populi (Linnaeus, 1758) Superfamily: NOCTUOIDEA Latreille, 1809 Family: THAUMETOPOEIDAE Aurivillus, 1889 Traumatocampa wilkinsoni (Tams, 1924) Family: LYMANTRIIDAE Hampson, [1893] Calliteara pudibunda (Linnaeus, 1758) Lymantria dispar (Linnaeus, 1758) Family: ARCTIIDAE Leach, [1815] Epicallia villica (Linnaeus, 1758) Eucharia hebe (Hufnagel, 1766) Euplagia quadripunctaria (Poda, 1761)

Phragmatobia placida (Frivaldszky, 1835) Spilosoma lubricipedum (Linnaeus, 1758) Spiris striata (Linnaeus, 1758) Syntomis phegea (Linnaeus, 1758) Family: NOCTUIDAE Latreille, 1809 Agrotis cinerea ([Denis & Schiffermüller], 1775) Agrotis ipsilon (Hufnagel, 1766) Agrotis segetum (Denis & Schiffermüller, 1775) Agrotis trux (Hübner, [1824]) Euschesis janthina ([Denis & Schiffermüller], 1775) Lycophotia molothina (Esper, [1789]) Noctua fimbriata Schreber, 1759 Noctua orbona (Hufnagel, 1766) Noctua pronuba (Linnaeus, 1758) Xestia castanea (Esper, [1798]) Heliothis peltigera ([Denis & Schiffermüller], 1775) Callopistria juventina (Stoll, 1782) Melanchra persicariae (Linnaeus, 1761) Amphipyra pyramidea (Linnaeus, 1758) Catocala elocata (Esper, [1787]) Dysgonia algira (Linnaeus, 1767) Autographa gamma (Linnaeus, 1758) Conistra rubiginea ([Denis & Schiffermüller], 1775) Aedia funesta (Esper, [1786]) Tyta luctuosa ([Denis & Schiffermüller], 1775) Acronicta aceris (Linnaeus, 1758) Acronicta psi (Linnaeus, 1758) Bena bicolorana (Fuessly, 1775)

1 1. GİRİŞ Lepidopterler yaygın olarak bulunan ve herkes tarafından bilinen böceklerdir. Hayvanlar aleminin tür zenginliği yönünden beşte üçlük kısmını böcekler oluştururken (Price, 1997), sınıf içerisinde 150 000 tür ile Lepidoptera takımı oldukça önemli bir yere sahip bulunmaktadır (Demirsoy, 1992). Çalışmamızın ana objesini oluşturması bakımından Lepidoptera takımı hakkında kısa bir bilgi verilmesi tarafımızdan faydalı görülmüştür. Lepidoptera (Pulkanatlılar) takımı Arthropoda (Eklembacaklılar) şubesinin Insecta (Böcekler) sınıfına ait bir takımdır. Takıma ait böcekler bazı sistematikçiler tarafından Rhopalocera ve Heterocera olmak üzere iki alt takıma ayrılmıştır (Borror ve diğ.,1989). Gün ışığında uçan alımlı renklere sahip Rhopalocera türlerine karşın, Heterocera türleri akşam hava karardıktan sonra faal durumda bulunmaktadırlar. Ormancılık açısından zararlı olarak nitelendirebileceğimiz türler genellikle Heterocera türleri olup, bunların tırtılları konukçu bitkilerinin asimilasyon organlarını tahrip etmektedirler. Yaptıkları hasarın primer karakterde olması ve ormanların artım gücünü azaltması onları önemli kılmaktadır. Holometabol başkalaşım gösteren Lepidoptera türlerinin genellikle ağız parçaları emici olup proboscis başın altında saat zembereği şeklinde kıvrılmıştır (Ecevit, 2000). Serbest ve hareketli olan başlarının her iki yanında iri yapılı bileşik gözleri vardır. Bileşik gözler bir mozaik oluşturacak şekilde çok sayıda facetten meydana gelmiştir. Türlerin çoğunda iki ocelli bulunmaktadır. Birçok parçalardan meydana gelmiş olan antenleri genel olarak erkeklerde dişilere oranla daha kuvvetli oluşmuştur. Bazı türlerde erkek erginlerin dişilerini çok uzak mesafelerden bulabilecekleri çift taraflı tarağımsı anten tipine sahip oldukları görülür. Birbirleriyle kaynaşmış olan göğüs halkalarından mesothoraxa ön kanatlar, metathoraxa da arka kanatlar bağlanmıştır. Kanatların üzerinde bulunan damarlar türlerin teşhisinde bilimsel bakımdan büyük değer taşırlar. Abdomenleri 10 segmentlidir. Benzeri bir şekilde tırtıllarda vücudu oluşturan 13 segmentin, 3 tanesi thorax ve geriye kalan 10 tanesi de abdomeni oluşturmaktadır. Phytophagus özellik taşıyan tırtıllarının önemli bir kısmı kültür

2 bitkilerinde zarar yapmaktadır. Erginlerde her bir thorax segmentinde bir çift bacak bulunurken, tırtılların abdomenlerinde 3., 6. ve 10. segmentlerde birer çift yalancı bacak bulunmaktadır. Tırtıllarda labiuma açılan ipek bezleri bulunmakta, pupa olmadan önce bir kokon ören tırtıl bunun içerisinde krizalitleşmektedir. Yine bazı türlerde pupanın açıkta oluştuğu da görülmektedir. Lepidoptera takımına ait bazı türler ormancılık ve tarımda ekonomik açıdan oldukça önemlidirler. Özellikle tarım ürünlerinde büyük kayıplara neden olan ve üreticileri zor durumda bırakan sürekli zararlı olarak sınıflandırılan türler bulunmaktadır (Borror ve diğ.,1989). Keza ender de olsa dokuma kumaşlarda ve depo edilmiş ürünlerde zararlı olan türlere de rastlamak mümkündür. Bu olumsuz yönlerine karşın, doğal ipeğin İpekböceği (Bombyx mori L.) kozalarından elde edilmesi ve ergin dönemlerinde sahip oldukları göz alıcı renkler onları tarih boyunca kolleksiyoncular ve araştırmacılar için aranan türler yapmış, üzerlerine sayısız araştırmalar yapılmıştır. Çalışmamızda Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunan Lepidoptera türleri incelenmiştir. Ormanların içerisinde, kenarında veya ormana komşu tarım ve yerleşim alanlarında ağaç, ağaççık ve otsu bitkiler üzerinde yakalanan türler çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Bugüne kadar Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin hem Rhopalocera ve hem de Heterocera türlerinin tespitine yönelik bilimsel ve kapsamlı bir çalışma yürütülmemiş olması, yapılan çalışmanın önemini arttırmaktadır. Ortaya konan çalışma ile bu boşluk doldurulmaya çalışılmıştır.

3 2. GENEL KISIMLAR Lepidoptera türlerini konu alan ve günümüze kadar derlenmiş ulusal ve uluslararası literatürden çalışma konumuzla yakın ilşkili olanlara ait bilgiler tarih sırasına göre özet olarak verilmiştir: Spuler (1910); Avrupa Lepidopterlerinin morfolojik ve biyolojik özellikleri hakkında faydalı bilgiler sunan üç ciltlik teşhis kitabı yayınlamıştır. Eserde türlerin uçma zamanlarına yer verilmiş bulundukları coğrafyalar ve tırtıllarının konukçu bitkileri detaylarıyla anlatılmıştır. 77 Tafel halinde verilen teşhis çizimleri yaklaşık bir asırdır değerini korumakta ve bu haliyle günümüzde de önemli bir başvuru kaynağı olma özelliğini sürdürmektedir. Turner (1920); Kıbrıs Kelebekleri adlı eserinde 1920 yılı gözlemlerine yer vermektedir. Eserde yalnızca Rhopalocera türlerine değinilmekte, türlerin Kıbrıs taki yayılışları haritalar üzerinde işaretlenerek gösterilmektedir. Tams (1924); Kıbrıs çam ormanları için yeni bir zararlı olan Traumatocampa wilkinsoni (Tams, 1924) üzerine bir çalışma yapmıştır. Çalışmada genital preparasyon tekniklerine yer verilmiş ve çıkan sonuçlar neticesinde Kıbrıs da yayılmış Thaumetopoeidae familya üyesinin Thaumetopoea pityocampa (Den. & Schiff.) değil Traumatocampa wilkinsoni (Tams) olduğunu öngörmüştür. Eserde türün çam ormanları için primer ve teknik zararlı bir nitelik taşıdığı detayları ile anlatılmaktadır. Rebel (1939); Kıbrıs Adası nın hem Rhopalocera hem de Heterocera türlerini çalışarak ada için oldukça önemli olan bir kaynak eser bırakmıştır. Eserde tırtılların zarar yaptığı bitkiler ve türlerin ada üzerinde tespit edildiği lokaliteler detaylarıyla anlatılmaktadır.

4 Hackman (1954); Çalışmasında Kıbrıs Lepidoptera faunasını konu edinmiş ve 1939 yılı gözlemlerine yer vermiştir. Eserde üç entomoloğun (Harald, Hakan and P.H. Lindberg) Kıbrıs incelemelerine de değinilerek bazı türler onların çalışmalarına atfen verilmektedir. Chrystal (1956); Kıbrıs adasının zararlı orman böcekleri üzerine kapsamlı bir araştırma yapmış ve bu bağlamda Lepidoptera takımını içeren sistematik bir liste oluşturmuştur. Eserde tırtılların zarar yaptığı bitkiler ve türlerin ada üzerinde tespit edildiği lokaliteler de detaylarıyla anlatılmaktadır. Forster ve Wohlfahrt (1971); Orta Avrupa da yayılmış 30 familyaya ait 636 cins hakkında morfolojik ve biyolojik bilgiler vererek eserlerinde, türlerin sinonimleri hakkında da faydalı bilgiler sunmuşlardır. Kitap teşhis amaçlı başvurulacak önemli kaynak eserlerden birisidir. Larsen (1974); Lübnan Kelebekleri adlı önemli bir eser yayınlamıştır. 1970-1974 yılları arasında gerçekleştirilen çalışmada 13 familyaya ait 193 Plate ye yer verilmektedir. Eserde aynı zamanda ülkede tespit edilememiş ancak varlıkları olası türler de verilmektedir. Bu nedenle çalışma iklim ve coğrafik koşullar bazında benzeştiği Kıbrıs Adası na da ışık tutmaktadır. Tosun (1975); Akdeniz Bölgesi iğne yapraklı ormanlarında zarar yapan böcekler ve önemli türlerin parazit ve yırtıcılarını konu alan detaylı bir çalışma yapmıştır. Çalışma ile Türkiye orman böcekleri faunasına (parazit ve yırtıcılar dahil) 77 yeni tür eklenmiştir. Araştırmada 5 Lepidoptera familyasına ait geniş bilgiler bulunmaktadır. Georghiou (1977); Kıbrıs Adası nın tarım, ormancılık ve hayvancılık alanlarında zararlı olan tüm böceklerini araştırmış, 1953-1957 yılları arasında taspit ettiği 2884 tür hakkında geniş bilgi vermiştir. Eser bu haliyle araştırmamızın en önemli kaynaklarından birisini oluşturmuştur.

5 Schwenke (1978); Avrupa nın zararlı orman böcekleri üzerine kapsamlı bir çalışma yapmış, eserinin üçüncü cildinde Lepidoptera üyelerine yer vermiştir. Eserde tırtılların zarar yaptığı bitkiler ve türlerin dünya yayılışları üzerine detaylı bilgiler verilmektedir. Sekendiz (1980); Kıbrıs Türk Federe Devleti ormanlarının önemli orman böceklerini tespit etmeye çalışmış, yazar eserinde ülkenin entomolojik sorunlarıyla ilgili detaylı bilgilere de yer vermiştir. Tsankov (1981); Thaumetopoea pityocampa ve Rhyacionia buoliana türlerinin yumurta parazitlerini araştırmış ve bunları biyolojik savaş unsuru olarak kullanabilme olanaklarını ele almıştır. Araştırmamızda tespit ettiğimiz Traumatocampa wilkinsoni (Tams) yumurta paraziti olan Ooencyrtus pityocampae (Merc., 1921) ile ilgili bilgiler yazara atfen verilmektedir. Halperin (1990); İsrail in Thaumetopoea türlerini çalışmış, eserinde Kıbrıs ta yayılmış bulunan türlere de yer vermiştir. Bunlardan en önemlisi hiç kuşkusuz araştırmamızda da detayları ile üzerinde çalışılan Traumatocampa wilkinsoni (Tams) dir. Çanakçıoğlu ve Mol (1993); Yayınladıkları Orman Entomolojisi- Zararlı ve Yararlı Böcekler kitabında Kıbrıs ta yayılmış bulunan birçok Lepidoptera türüne de yer vermişlerdir. 541 sayfalık eserde türlerin morfolojik özellikleri, dünya üzerindeki yayılışları, zarar yaptıkları bitkiler, zarar şekilleri ve biyolojileri ile bunlara karşı alınabilecek koruyucu önlemler detaylı bir şekilde dile getirilmektedir. Hesselbarth ve diğ. (1995); Üç cilt halinde Türkiye Kelebek Atlaslarını yayınlamışlardır. Kitaplar bu zamana kadar yayınlanan en kapsamlı içeriğe sahiptirler. 1. ve 2. ciltlerde türlerin biyolojilerine yer verilmekte, yumurta, tırtıl, pupa ve ergin dönemlerine ait kayıtlar detayları ile anlatılmaktadır. Türlerin Türkiye ve dünyanın hangi coğrafik bölgelerinde yayıldıkları haritalarla desteklenerek resmedilmektedir. 3. cilt ise çalışmamızda teşhis anahtarı olarak kullanılmıştır. Kornoşor ve Sertkaya (1996); Doğu Akdeniz Bölgesi Sphingidae türlerini çalışmış, bu bağlamda Kıbrıs da yayılmış olan türlere de geniş bir şekilde yer vermişlerdir.

6 John (2000); Kıbrıs Kelebekleri adlı eserinde 1998 yılı gözlemlerine yer vermektedir. Eserde yalnızca Rhopalocera türlerine değinilmekte ancak örneklerin toplandığı mevkiiler kapsamlı bir şekilde belirtilmektedir. Koçak ve Seven (2001); Türkiye Lepidoptera faunası üzerine oldukça kapsamlı bir sistematik liste yayınlamıştır. Bu listeler hem Rhopalocera hem de Heterocera türlerini içermekte ve araştırmacılara ışık tutmaktadır. Makris (2002); Kıbrıs Kelebekleri adlı oldukça kapsamlı bir kelebek atlası yayınlamıştır. 67 türün kapsamlı bir şekilde anlatıldığı eser çalışmamızın temel taşlarından birisi olmuş, teşhis işlemlerinde sıkça başvurulmuştur. Türlerin biyolojik evrelerinin de oldukça kapsamlı olarak ele alındığı çalışma resimlerle desteklenmiştir.

7 3. MATERYAL VE YÖNTEM Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ormanlarında yaşayan Lepidoptera türleri bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Çalışmaya başlamadan önce konu ile ilgili olarak bölgeye ilişkin literatür incelenerek bilgi toplanmıştır. Ormanlarda yaşayan böcek türlerinin biyolojileri, dağılımları ve ağaçlara verdikleri zararlar; yaşadıkları alanın coğrafik konumu, iklimi, toprak özellikleri ve bitki örtüsü ile doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle çalışma yöntemine de temel oluşturacak bu faktörlerin tek tek ele alınıp incelenmesi faydalı olacaktır. 3.1. ARAŞTIRMA ALANININ TANITIMI Kıbrıs adası, sahip olduğu stratejik konum nedeniyle Doğu Akdeniz de hüküm sürmüş tüm uygarlıklara ev sahipliği yapmış ve bu medeniyetler ada üzerinde izlerini bırakmışlardır. Geçmişten bugüne kökleri Neolitik döneme ve hatta son arkeolojik bulgulara göre Taş Devrine (M.Ö. 8000-8500) kadar uzanan insan yerleşiminin en büyük etkisi kuşkusuz ormanlar üzerine olmuştur. Asırlardan beri süregelen faydalanmalar, başıboş hayvan otlatılması ve yangınlar orman vejetasyonunun Beşparmak Dağları nın zirvelerine çekilmesine yol açmıştır (Anon., 2001). Savaşlar ve yangınlarla sürekli olarak kesintiye uğratılan orman gelişimi özellikle 1989 yılından sonra gerçekleştirilen büyük projelerle ileriye götürülmeye çalışılmış, ancak 1995 Beşparmak Dağları Yangını ve 1998 deki Yeşilırmak Yangını ile çalışmalar büyük bir darbe almıştır. Söz konusu yangınlar ülkeye verilen Yeşil Ada ismine de gölge düşürmüş ve ormanlarda yaşayan birçok canlı türü, bu bağlamda Lepidoptera türleri de büyük zarar görmüştür (Ayberk, 2000).

8 3.1.1. Coğrafik Konum Kıbrıs adası, Akdeniz in doğusunda, Türkiye nin 65 km güneyinde, Suriye nin 100 km batısında yer alır. 34º-36º kuzey paraleli ile 32º-35º doğu meridyenleri arasındadır. Yüzölçümü 9251 km² olan ada, Sicilya ve Sardunya dan sonra Akdeniz in üçüncü büyük adasıdır (Şekil 3.1). Kıyıdan kıyıya en uzak mesafeler doğu-batı doğrultusunda 230 km, kuzey-güney doğrultusunda ise 96.5 km dir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti bu adanın kuzeyinde 3300 km² lik alana sahiptir ve bu haliyle K.K.T.C. dünyanın en küçük ülkelerinden birisidir (Anon., 2001). Şekil 3.1: Kıbrıs Adası. 3.1.2. Jeolojik Yapı Kıbrıs adası, Akdeniz in kuzey ve güneyindeki kalkanların sıkıştırması sonucunda meydana gelmiştir. Jeolojik yapı itibariyle ada üç ana bölgeye ayrılmaktadır. Bunlar: Adanın ortasında yer alan ve çoğunlukla magmatik kayaçlardan oluşmuş Trodos Dağları; Kuzeyde kıyıya paralel uzanan ve çoğunlukla Mesozoik yaşlı kayaçlardan meydana gelen Beşparmak Dağları (Girne Dağları); Batıda Güzelyurt, doğuda Gazimagosa Körfezi ne kadar uzanan, Trodos ve Beşparmak Dağları arasında kalan çoğunlukla Neojen yaşlı çökellerden oluşan Mesarya Ovasıdır.

9 Anakaya ve toprak özellikleri bakımından Kuzey Kıbrıs iki farklı jeolojik yapı içermektedir. İlki olan Beşparmak Dağları kütlesi; sert kireçtaşları ve dolomitlerden oluşmuş sarp bir arazi niteliğindedir. İkincisi yani iç ova ise; kil ve alüvyonlardan oluşmakta, dolayısıyla ancak yer yer ağaçlandırmalara uygun olmaktadır (Anon., 1996). 3.1.3. İklim Kuzey Kıbrıs; makro iklim sınıflandırılmasına göre yarı kurak olarak adlandırılan iklim kuşağındadır. Adanın iklimi; yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı tipik Akdeniz iklimidir (Tablo 3.1)(Anon., 1993). Tablo 3.1: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ne ait meteorolojik veriler (1993-2002) (Anon., 2002a) METEOROLOJİK AYLAR VERİLER I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII En Yük. Hava Sıc. Ort. ( C) YILLIK 20.9 23.8 30.4 35.3 39.6 43.5 45.1 43.9 39.1 36.0 29.5 22.2 45.1 Hava Sıc. Ort. ( C) 10.9 11.2 12.9 16.3 21.0 25.6 28.3 28.1 25.2 21.6 16.4 12.6 19.2 En Düşük Hava Sıc. Ort. ( C) -2.0-5.0-2.0-1.8 5.6 10.2 12.0 15.0 11.0 7.0-0.4-1.0-5.0 Toplam Yağış (mm) 9.9 10.0 13.8 16.6 22.1 26.4 28.5 29.0 25.1 21.5 15.2 11.3 19.8 Ort. Nisbi Nem (%) 74.0 71.8 71.0 69.5 65.3 61.2 61.2 64.9 65.7 66.0 69.4 75.7 68.0 Ort. Buharlaşma (mm/m²) 1.7 2.2 3.2 4.7 6.8 9.2 10.0 9.1 7.3 4.9 3.0 1.7 5.3 Ort. Rüzgar Hızı (m/sn) 3.0 3.1 3.1 3.1 2.8 2.9 2.9 2.8 2.9 2.6 2.9 2.8 2.9 Hakim Rüzgar Yönü W W W W W W NW NW W W W W W Tablonun incelenmesinden görüleceği üzere adanın yıllık ortalama hava sıcaklığı 19.2 ºC dir. Yıl boyunca en sıcak ay genellikle Temmuz olup bu ayda hava sıcaklığı gündüzleri 37 ºC- 40 ºC arasındadır. Yılın en soğuk ayı genellikle Şubat olup gündüz saatlerinde hava sıcaklığı 9 ºC-12 ºC arasında seyrederken gece sıcaklık 5 ºC ye kadar düşer ve yılın en soğuk geceleri çoğunlukla bu ayda yaşanır. Ülkede yağışlar genellikle Ekim-Mart döneminde yoğunlaşmaktadır. En yağışlı ay Aralık, en kurak aylar ise Temmuz ve Ağustos aylarıdır. Ortalama nisbi nem kışın %60-80 iken bu oran yaz aylarında %40-60 civarında seyretmektedir. Yazın gün ortasında %30 oranında ölçülen nisbi nem çok ender olarak %15 lere kadar düşmektedir. Bir ada ülkesi olan Kuzey Kıbrıs ta genel olarak rüzgar, yörelerin topoğrafik özelliğine göre farklı yönlerden eser.

10 Bununla birlikte ülke genelinde hakim yön Batı (W) dır. Yıllık ortalama rüzgar hızı ise 2.9 m/sn dir (Anon., 1993). Bulunduğu enlem derecesinden dolayı güneşlenmenin fazla, güneş enerjisinin bol olduğu Kuzey Kıbrıs ta yaz aylarında ortalama günün 12 saati güneşlidir. Boydak ve Özhan (1996) tarafından konu ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda evapotranspirasyonun potansiyel değeri Lefkoşa için 1437.4 mm/yıl, Güzelyurt için 1326.8 mm/yıl ve Girne için 1314.8 mm/yıl olarak hesaplanmıştır ki; bu değerler çok yüksek olup Kuzey Kıbrıs ta büyük bir su açığı bulunduğunu göstermektedir. 3.1.4. Bitki Örtüsü Yüz ölçümünün fazla olmamasına rağmen Kıbrıs, Akdeniz in en zengin florasına sahip yerlerinden birisidir. Bu onun jeolojik, klimatik ve coğrafik yapısından ileri gelmektedir. K.K.T.C. nin doğal bitki örtüsü Akdeniz bitki örtüsü olan maki formasyonudur. Alt yamaçlarda Keçiboynuzu (Ceratonia siliqua), Sakız (Pistacia lentiscus), Zeytin (Olea europea), Mersin (Myrtus communis), Ardıç (Juniperus spp.), Pırnal Meşesi (Quercus coccifera) görülürken, Kızılçam (Pinus brutia) 200-700 m yükseltiler arasında yer almaktadır. Servi (Cupressus sempervirens) ise 500-700 m nin üzerinde yer yer saf olarak yayılış göstermektedir (Alptekin ve Ertaş, 1993). Kuzey Kıbrıs Lepidoptera faunasının çoğu ara ve alt florada yakalandığından dolayı adada bulunan ve doğal olarak yetişmiş tüm ağaç ve çalı formasyonunu taksonomik sırasıyla vermek faydalı görülmüştür. Tsintides ve diğ. (2002) nin yapmış olduğu çalışmaya göre adanın ağaç ve çalı formasyonu şu türlerden oluşmaktadır; PINACEAE: Cedrus brevifolia (Hook.f.) Henry, Pinus brutia Ten., P. nigra J.F. Arnold subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe, CUPRESSACEAE: Cupressus sempervirens L., Juniperus excelsa M. Bieb., J. foetidissima Willd., J. oxycedrus L., J. phoenicea L., EPHEDRACEAE: Ephedra nebrodensis Guss., SALICACEAE: Populus nigra L., Salix alba L., BETULACEAE: Alnus orientalis Decne., FAGACEAE: Quercus alnifolia Poech, Q. coccifera L. subsp. calliprinos (Webb) Holmboe, Q. infectoria Oliv. subsp. veneris (A.Kern.) Meikle, ULMACEAE: Celtis australis L., C. tournefortii Lam., Ulmus canescens Melville, MORACEAE: Ficus carica L., SANTALACEAE: Osyris alba L., ARISTOLOCHIACEAE: Aristolochia sempervirens L.,

11 POLYGONACEAE: Polygonum equisetiforme Sm., CHENOPODIACEAE: Arthrocnemum macrostachyum (Moric.) Moris et Delponte, A. perenne (Mill.) Moss, Atriplex halimus L., A. semibaccata R.Br., Halimione portulacoides (L.) Aellen, Halocnemum strobilaceum (Pall.) Bieb., Noaea mucronata (Forssk.) Asch. et Schweinf., Salicornia fruticosa (L.) L., Suaeda aegyptiaca (Hasselq.) Zohary, S. vera Forssk. ex J.F. Gmel., AMARANTHACEAE: Bosea cypria Boiss., PHYTOLACCACEAE: Phytolacca pruinosa Fenzl, CARYOPHYLLACEAE: Dianthus cyprius A.K. Jacks. et Turrill, Silene fruticosa L., RANUNCULACEAE: Clematis cirrhosa L., BERBERIDACEAE: Berberis cretica L., LAURACEAE: Laurus nobilis L., CAPPARACEAE: Capparis spinosa L., CRUCIFERAE: Alyssum akamasicum B.L. Burtt, A. chondrogynum B.L. Burtt, A. cypricum Nyar., A. troodi Boiss., Arabis cypria Holmboe, Erysimum kykkoticum Hadjikyriakou et Alziar, PLATANACEAE: Platanus orientalis L., ROSACEAE: Cotoneaster racemiflorus (Desf.) C.Koch subsp. nummularius (Fisch. et Meyer) Dippel, Crataegus azarolus L., C. monogyna Jacq., C. x sinaica Boiss., Pyrus syriaca Boiss., Rosa canina L., R. chionistrae H. Lindb., Rubus sanctus Schreb., Sarcopoterium spinosum (L.) Spach, Sorbus aria (L.) Crantz subsp. cretica (Lindl.) Holmboe, CAESALPINIACEAE: Ceratonia siliqua L., MIMOSACEAE: Prosopis farcta (Banks et Sol.) J.F. Macbr., PAPILIONACEAE: Alhagi graegorum Boiss., A. maurorum Medik., Anagyris foetida L., Astragalus echinus DC., Calycotome villosa (Poir.) Link, Genista sphacelata Decne., Hedysarum cyprium Boiss., Ononis spinosa L. subsp. leiosperma (Boiss.) Sirjaev, ZYGOPHYLLACEAE: Fagonia cretica L., Zygophyllum album L., EUPHORBIACEAE: Euphorbia hierosolymitana Boiss., E. thompsonii Holmboe, RUTACEAE: Ruta chalepensis L., ANACARDIACEAE: Pistacia atlantica Desf., P. lentiscus L., P. x saportae Burnat, P. terebinthus L., Rhus coriaria L., ACERACEA: Acer obtusifolium Sibth. et Sm., RHAMNACEAE: Rhamnus alaternus L., R. oleoides L. subsp. graecus (Boiss. et Reut.) Holmboe, Zizyphus lotus (L.) Lam., VITACEAE: Vitis vinifera L., MALVACEAE: Lavatera bryoniifolia Mill., THYMELAEACEAE: Thymelaea hirsuta (L.) Endl., T. tartonraria (L.) All. subsp. argentea (Sm.) Holmboe, GUTTIFERAE: Hypericum empetrifolium Willd., H. hircinum L., CISTACEAE: Cistus creticus L., C. monspeliensis L., C. parviflorus Lam., C. salviifolius L., Fumana arabica (L.) Spach, F. thymifolia (L.) Verlot, Helianthemum nummularium (L.) Miller subsp. obscurum (Celak) J. Holub, H. obtusifolium Dunal, H. stipulatum (Forssk.) C. Christens., H.

12 syriacum (Jacq.) Dum.-Cours., TAMARICACEAE: Tamarix dalmatica Baum, T. hampeana Boiss. et Heldr., T. smyrnensis Bunge, T. tetragyna Ehrenb., T. tetrandra Pall. ex Bieb., FRANKENIACEAE: Frankenia hirsuta L., MYRTACEAE: Myrtus communis L., ARALIACEAE: Hedera helix L., ERICACEAE: Arbutus andrachne L., A. unedo L., Erica manipuliflora Salisb., E. sicula Guss., PLUMBAGINACEAE: Plumbago europaea L., STYRACACEAE: Styrax officinalis L., OLEACEAE: Olea europaea L., Phillyrea latifolia L., APOCYNACEAE: Nerium oleander L., ASCLEPIADACEAE: Cionura erecta (L.) Griseb., Cyprinia gracilis (Boiss.) Browicz, RUBIACEAE: Asperula cypria Ehrend., Putoria calabrica (L.f.) DC., Rubia laurae (Holmboe) Airy Shaw, R. tenuifolia d Urv., CONVOLVULACEAE: Convolvulus x cyprius Boiss., C. dorycinum L., C. oleifolius Desr., BORAGINACEAE: Lithodora hispidula (Sm.) Griseb. subsp. versicolor Meikle, Onosma fruticosa Sm., O. mitis Boiss. et Heldr., O. orientalis (L.) L., VERBENACEAE: Vitex agnus-castus L., LABIATAE: Ballota integrifolia Benth., Calamintha incana (Sm.) Boiss. et Benth., Lavandula stoechas L., Micromeria chionistrae Meikle, M. cypria Kotschy, M. myrtifolia Boiss. et Hohen., M. nervosa (Desf.) Benth., Origanum cordifolium (Aucher et Montbret ex Benth.) Vogel, O. dubium Boiss., O. laevigatum Boiss., O. majorana L., O. syriacum L. subsp. syriacum, Phlomis brevibracteata Turrill, P. cypria Post, P. fruticosa L., P. longifolia Boiss., P. lunarifolia Sm., Prasium majus L., Rosmarinus officinalis L., Salvia dominica L., S. fruticosa Mill., S. lanigera Poir., S. willeana (Holmboe) Hedge, Satureja thymbra L., Sideritis cypria Post, Teucrium creticum L., T. cyprium Boiss., T. divaricatum Heldr. subsp. canescens (Celak.) Holmboe, T. micropodioides Rouy, Thymus capitatus (L.) Hoffmanns., T. integer Griseb., SOLANACEAE: Lycium schweinfurthii Dammer, SCROPHULARIACEAE: Odontites cypria Boiss., CAPRIFOLIACEAE: Lonicera etrusca Santi, DIPSACACEAE: Pterocephalus multiflorus Poech, Scabiosa cyprica Post, COMPOSITAE: Achillea cretica L., A. santolina L., Centaurea akamantis T. Georgiades et Hadjikyriakou, Cichorium spinosum L., Helichrysum conglobatum (Viv.) Steud., H. italicum (Roth) G.Don, Inula crithmoides L., I. viscosa (L.) Aiton, Otanthus maritimus (L.) Hoffmanns. et Link, Phagnalon rupestre (L.) DC., Prenanthes triquetra Labill., Ptilostemon chamaepeuce (L.) Less. subsp. cyprius Greuter, Staechelina lobelii DC., ASPARAGACEAE: Asparagus acutifolius L., A. stipularis Forsskal, RUSCACEAE: Ruscus aculeatus L.,

13 SMILACACEAE: Smilax aspera L., GRAMINEAE: Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Fıstıkçamı (Pinus pinea), Kıbrıs akasyası (Acacia cyanophylla) ve Okaliptüs (Ocaliptus camuldulensis); Kıbrıs ormancılığı açısından oldukça önemli türler olmalarına karşın, adanın yerli türleri olmadıklarından dolayı taksonomik listede yer almamaktadırlar. 3.1.5. Orman Varlığı ve Örgütlenme 1985 tarihli Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Anayasası nda 159. Madde ile devletin ormanlar üzerindeki mülkiyet hakkı açık bir şekilde ifade edilmektedir. 159. Madde nin 1. Fıkrası nın a Bendinde; 15 Kasım 1983 tarihinde, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti sınırları içinde bulunan ve tapusu, 16 Ağustos 1960 tarihinden önce Kıbrıs Hükümeti adına kayıtlı tüm taşınmaz mallar ile 16 Ağustos 1960 tarihinden sonra Kıbrıs Cumhuriyeti ne intikal eden tüm taşınmaz mallar, kamuya ait yollar, sular, su kaynakları, liman ve sahiller, rıhtımlar ve iskeleler, göller, dere ve göl yatakları, tarihi kent, bina ve kalıntılar ile kaleler ve bunların alanları, doğal servetler ve yeraltı kaynakları, ormanlar, savunma yapı ve tesisleri ile yeşil saha ve parklar; kamuya açık köy ve tarla yolları, kamu hizmetinde kullanılan binalar; Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin mülkiyetindedir ve tapu kayıtları buna göre düzeltilir denilmekte ve aynı maddenin 2. Fıkrası nda ise Yukarıdaki fıkrada sözü edilen taşınmaz malların mülkiyeti bu anayasanın başka herhangi bir kuralına bakılmaksızın gerçek veya tüzel kişilere devredilemez ifadesine yer verilmektedir. Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere ormanların mülkiyeti devlet güvencesi altında bulunmaktadır (Anon., 2001). Kıbrıs Ormancılığı tarihsel süreç içerisinde 4 farklı dönemde izlenebilmektedir. 1870 ile 1960 yılları arasındaki dönemde ilk planlı ormancılık çalışmalarının başladığını ve yine ilk ağaçlandırmaların gerçekleştirildiğini görmekteyiz. Ayrıca 1886 yılında 12 adet orman istasyonu kurulmuş ve çıkarılan yasa ile ormanda keçi otlatılması yasaklanmıştır. Tüm İngiliz dominyonları içerisinde ilk tatbik edilen orman kanunu olması nedeniyle bu yasanın tarihi önemi büyüktür. 1960 ile 1974 yılları arasındaki dönemde ormanlarda seçme işletmesi uygulanmış ve Kıbrıs için geniş denebilecek ağaçlandırma faaliyetlerine girişilmiştir. 1974 ile 1981 yılları arasındaki dönemde ise Kuzey Kıbrıs