ETİK NEDİR?
Sözlük anlamı olarak etik; Töre bilimi, ahlak bilimi, ahlaki, ahlakla ilgili olarak tanımlanmaktadır. Günümüzde etik kavramı, Daha çok iş hayatı içersindeki davranış biçimlerini irdeleyen, düzenleyen bir disiplin olarak görülmektedir. Etik, ahlaki olanın özünü ve temellerini araştıran bilim, insan davranışları ile ilgili problemleri inceleyen felsefe dalı olarak tanımlanmaktadır. Etik, ahlak felsefesidir. Sosyal bir varlık olan insanın bireysel ve toplumsal ilişkilerinin temelini oluşturan kuralları ve değerleri, doğru yanlış, iyi-kötü gibi ahlaki açıdan araştıran bir felsefe disiplinidir.
Etik neyin yapılması gerektiğini, hangi eylemin iyi olduğunu, neyin yaşama anlam kazandırdığını gösterir. Kısaca belirtecek olursak; etik doğru ve yanlış davranış teorisidir.
AHLAK Ahlak; Bir toplumda iyi ya da kötü olarak kabul edilen davranışları belirleyen yazısız kurallar bütünüdür. Ahlak; İnsanların birbirleriyle veya devletle olan ilişkilerinde kendilerinden yapmaları istenen davranışlarla toplum düzenini sağlayan bir kurallar ve normlar bütünüdür, yani toplumsal bir olgudur. Ahlak en iyi yaşama şeklinin ne olduğunu saptamaya çalışır. Toplumsal yaşamda bazı hareketlerin ve düşüncelerin iyi bazılarının da kötü oluğunu ifade eder.
Ahlak, bir insan topluluğunun asgari düzeydeki ortak paydasını oluşturur. Her zaman ortaklaşa sahiplenilmesi gerekir. Ahlak herkesin onayını almış, uzlaşılmış bir çerçevedir. Kimse kendini bu çerçevenin dışında tanımlamaya kalkamaz.
BEN TEMİZİM, TEMİZİM, TEMİZİM... "Hiç kimseye kötülük etmedim. Yakınlarımı bahtsızlığa sürüklemedim. Gerçek evinde alçaklık etmedim. Kimseyi gücünün dışında çalıştırmadım. Benim yüzümden kimse korku duymadı, yoksulluk ve acı çekmedi, bahtsız olmadı. Tanrıların kötü gördükleri şeyleri hiç bir zaman yapmadım. Kölelere kötü muamele etmedim ve ettirmedim. Kimseyi aç bırakmadım. Kimseye gözyaşı döktürmedim. Kimseyi öldürmedim ve kimsenin kahpece öldürülmesini emretmedim. Kimseye yalan söylemedim. Hiçbir utandırıcı davranışta bulunmadım. Zina etmedim. Yiyecekleri pahalı ve eksik satmadım. Terazinin dirhemi üzerine hiçbir zaman elimi bastırmadım. Teraziyle tartarken hiçbir zaman hile yapmadım. Süt çocuklarının ağızlarından sütü uzaklaştırmadım. Hayvanları çalmadım. Tanrının kuşlarını avlamadım. Ölmüş balığı tutmadım. Hiç bir arkın suyunu başka yöne çevirmedim. Ben temizim, temizim, temizim." ÖLÜLER KİTABI Eski Mısır Yazıtları
Etik kavramı, eski çağlardan itibaren üzerinde düşünülüp tartışılan bir felsefe disiplini olmuştur. Sokrates (İ.Ö. 469-399) in ahlak öğretisi; İnsanın temel amacı erdeme ulaşmak olmalıdır. Erdem ancak bilgelikle mümkündür. olarak ifade edilir. Aristo (İ.Ö. 385-322) ya göre ise Toplumda yönetenler ile yönetilenler arasında bir ayrım yapılması ahlakidir. Yani toplumda her zaman üsttekiler ve güçlüler yönetir, alttakiler ve güçsüzler ise yönetilir. Protagoras (İ.Ö. 482-323) a göre ise Her şeyin ölçüsü insandır. Genel geçerliliğe sahip doğrular yoktur. Doğrular ve yanlışlar insandan insana değişir.
Yine günümüzde ilginç gelebilecek bir ahlak anlayışı haz ahlakı (hedonizm) olarak bilinen Kirene Ahlakı Aristippos (İ.Ö. 435-355) öğretisidir. Buna göre İnsanın amacı en yüksek hazza ulaşmaktır. İnsan kendisine haz vermeyen şeylerden uzak durmalıdır. Günümüzdeki sosyal ve iş yaşamı içerisinde en çok şikâyet edilen davranış biçiminin ahlaki temellerini bir bütün halinde en iyi ifade eden Machiavelli (1469-1527) dir. Onun ahlak anlayışı Amaca ulaşmak için her araç meşrudur. Nietzsche (1844-1900) ye göre ise Erdem kadar erdemsizlik de normal karşılanmalıdır. Ahlaki ölçüler ve normlar koymak saçma ve gereksizdir.
Eski çağlardan günümüze toplumların sosyal yaşamlarını belirleyen en önemli unsurlardan biri din olmuştur. Tarihsel süreç içerisinde ve hatta günümüzde birçok toplumun ahlaki ölçüleri inançlarından gelmektedir. Ben sadece güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim. HZ. MUHAMMED Nerede olursan ol, Allaha karşı sorumluluğunun bilincinde ol. Kötülüğün peşinden iyi bir şey yap ki onu yok etsin. İnsanlara da güzel ahlaka uygun biçimde davran. Güzel ahlak; cömertlik, bağışlayıcılık, sabır ve tahammüldür. HZ. MUHAMMED HASAN-I BASRİ
Etik Ahlak İlişkisi
Etik daha çok ahlak üzerinde düşünmek, fikir yürütmek, sorgulamak, tartışmak ve yargılamaktır. Etikte ahlaki davranışlarımızın açıklaması yapılarak, ortaya çıkan olayların nedenleri, niçinleri incelenerek davranışlarımız değerlendirilir. İyi ve kötü, doğru ve yanlışa ait ilkeler ahlakı oluştururken, insanların karar ve hareketlerini yönlendiren ve bunların ahlaki bir temele göre iyi veya kötü ya da doğru veya yanlış olup olmadığının belirlenmesi etik olarak tanımlanmaktadır. Etik doğru ve yanlış davranış teorisidir. Ahlak ise onun pratiğidir. İlkeler söz konusu olduğunda etik kavramı kullanılırken, davranış söz konusu olduğunda ahlak kavramı kullanılır. Etik bir kişinin belli bir durumda ifade etmek istediği değerler iken ahlak ise bunu hayata geçirme tarzıdır. Etik evrenseldir. Ahlak göreceli ve değişkendir. Etik, iş hayatı içerisindeki davranış biçimlerini irdeleyen ve düzenleyen bir disiplin olarak görünmekteyken ahlak kavramı daha çok kişilerin sosyal yaşam içindeki ilişkilerini düzenleyen bir disiplin olarak görünmektedir.
Etik Kuralları Toplumsal yaşam içerisinde kişilerin topluma, toplumun da kişilere karşı uyması gereken birtakım etik kurallar vardır. Bu kurallar genel olarak şu başlıklar altında toplanabilir. Doğruluk, dürüstlük Güvenilir olma Sadakat Adalet Başkalarına yardım etme Başkalarına saygı gösterme Vatandaşlık sorumluluğuna sahip olma Yalan söylememe
Etik Kuralları Başkasının hakkını yememe Karşısındakinin güç durumundan yararlanmama Acısı olanın acısını paylaşma Dayanışma Bireylerin eşitliğinin kabul edilmesi Kaynakların adil dağıtılması Mükemmeliyeti arama vb.
Turkcell Ortak Değerleri ve İş Etiği Kuralları el kitabında yayınlanmış olan etik kurallar aşağıdaki şekilde özetlenmiştir. Turkcell İş Etiği Kuralları, Turkcell politikaları, değerleri ve ilkeleri ile bütünlük içindedir ve yönetim kurulu, yöneticiler dahil tüm çalışanların uyması talep edilir. Çıkar Çatışması Durumlarının Önlenmesi Bir Turkcell çalışanının, onun ailesinin veya bir yakınının, çalışanın şirket içerisindeki pozisyonundan faydalanarak şahsi menfaat sağlaması; vereceği iş kararlarından veya sahip olduğu gizli bilgilerden fayda sağlayabilecek kişi ya da organizasyonlarla yakın ilişki içine girmesi yasaktır. Görevleri esnasında çalışanlar şirket yararını korumaya özen gösterir, kendilerine veya yakınlarına çıkar sağlama anlamına gelebilecek her türlü eylem ve davranıştan kaçınırlar. Çıkar çatışması durumu çalışanın özel çıkarları ile Turkcell'in çıkarlarının çatışması halinde ya da ihtimalinde oluşur. Çalışanın pozisyonundan dolayı uygun olmayan kişisel menfaatler elde etmesi durumu da bir çıkar çatışması durumudur. Kurumsal Yönetim takımı dahil, hiçbir çalışan, şirket operasyonlarından şahsen, aile üyeleri veya herhangi bir yakını lehine yarar sağlayamaz; şirket mülklerini, bilgilerini ve pozisyonlarını şahsi çıkarları için kullanamaz, şirket ile rekabete giremez. Turkcell çalışanları iş yaptığı iş sebebiyle ilişkide olduğu çeşitli kişi, kurum ve kuruluşlardan ve sadece şirket içinde belirlenmiş kurallar çerçevesinde hediye alır/verir.
Şirket Varlıklarının Korunması ve Doğru Kullanımı Çalışanlarımız şirket varlıklarını korumalı ve verimli kullanılmalarını sağlamalıdır. Şirketin bütün varlıkları, sadece iş amaçlı kullanılmalıdır. Kamuyu Aydınlatma Esasları Yatırımcılar, finansal analistler, basın mensupları ve benzeri kesimlerle yapılacak tüm görüşmeler şirketin belirlediği "Bilgilendirme Politikası" çerçevesinde yapılır. Çalışma Prensipleri Turkcell, çalışanlarına sağlıklı, güvenli ve verimli bir çalışma ortamı sunmayı amaçlamaktadır. Turkcell çalışanlarının: Çalışma ortamının verimliliğini ve güvenini bozan davranış, saldırgan tutum, tehditkar konuşma ve davranış biçimleri; taciz ve rahatsız etme; ticari, politik ve dini amaçlı tanıtım yapması kabul edilemez. Görevlerini yerine getirirken hazırladıkları resmi evrak üzerinde tahribat yapmaları kabul edilemez. Çalışanlar resmi evrakın hazırlanmasında ilgili makamın belirttiği zaman ve diğer kısıtlamalara uymakla yükümlüdürler. Turkcell Turkcell Ortak Değerleri ve İş Etiği Kuralları kurum içi intranet sayfasında yayınlanmaktadır. İşe yeni başlayan her Turkcell çalışanına Oryantasyon programı aracılığı ile aktarılır ve çalışana bu kuralların iş akdinin ayrılmaz bir parçası sayılacağı hususunun anlaşıldığına dair bir taahhütname imzalatılır. Etik Kurallar Etik Komite tarafından tanımlanır, güncellenir ve yayınlanır.
Etik kurallar; İyi davranışta bulunma ve kötü davranıştan kaçınma konusunda tüm çalışanlara rehberlik eder. Çalışanların işletmeye olan güvenini arttırır. Halkla işletme arasındaki ilişkiyi sağlamada önemli bir rol üstlenirler. İşletmelerdeki ahlak dışı davranışların cezalandırılması için rehberlik görevi yaparlar.
ETİK TOPLUM İLİŞKİSİ
İki şey var ki, ondan daha iyisi yoktur: Allahu Teâlâya iman ve O nun kullarına iyilik etmek, şefkatli olmak. İki şey var ki, ondan daha kötü iki şey yoktur: Şirk ve insanlara kötülük etmek. Hz. Muhammed Siz büyüklerinize nasıl davranırsanız, ilerde çocuklarınız da size öyle davranacaktır. Thales Kendi evinizde iken ailenize, sokakta iken gelip geçenlere, yalnızken kendinize saygılı olunuz Demetrios Etik değerler özellikle sosyal çalkantı dönemlerinde ahlaki çöküşü azaltır ve toplum açısından kötü niyetli girişimlere karşı önleyici rol oynar.
Etik ilkelere göre davranmak veya etik dışı bir çok davranışı kullanmak bireyin en yakın olarak kendisinden başlamaktadır. Birey kendisine karşı ne kadar etik davrandığını sorgularken aynı zamanda; evli ise eşine, eğer çocuğu var ise çocuğuna karşı veya kendi yakınlarına karşı etik ilkeleri kullanmakla her an karşı karşıyadır.
Bireyin yaşantısında özellikle etik dışı bir kısım ilkeler, günlük yaşantının bir parçası olmuştur. Kuralların yokluğu veya zayıflığı etik dışı davranışlar için fırsat oluşturur, hatta teşvik eder. Çoğu kişinin dürüstlüğe aykırı davranmasının nedeni herkesin aynı şekilde davrandığına inanmasıdır. Burada izlenen yol, etik dışı davranışı meşrulaştırmaktır.
Örneğin; Pazarcı esnafının yapılan bir alışverişte 1 kg domatesin içerisine 2 adet çürümüş olanını atması, Doktorların özel muayenelerinde bireylere gösterdiği yakın ilgi ve alakaları devlet hastanelerinde göstermemeleri, Belediyelerin normal seçim zamanında bölgelerine yaptıkları hizmetleri olağan durumlarda devam ettirmemeleri, Süper market veya bakkallarda son kullanım tarihi geçmiş tüketim mallarının reyonlarda bulunması ve Taksicilerin güzergahı uzatmaları vb. gibi.
Etik değerlere uygun davranışların olumlu sonuçlara baktığımızda şunları görebiliriz: Saygınlık kazanma Güvenirlik İyi bir imaja sahip olma Problem çözümünde yardım görme Toplumda kabul görme
Bireyde Etik Davranışı Etkileyen Faktörler Kişinin; Değerleri Öncelikleri Tecrübeleri Pozisyon ve Kıdemi Demografik Özellikleri (yaş, cinsiyet, eğitim) Etik dışı eylemin olası getiri ve götürüleri risk değerlendirişi hakkında
Etik dışı eylem özünde kişisel çıkar ya da örgütün çıkarı adına etik ilke ve kuralların ihlalidir. Yani, çıkar gözetme esastır. Bireyin kişisel çıkarlarına mutlak öncelik vermesi, firmanın satış için çalışanların ya da müşterilerin haklarını göz ardı etmesi ya da yöneticinin kendi çıkarlarını işletmenin çıkarlarından üstün tutması buna örnektir.
Kişinin etik duyarlılığa sahip olup olmaması ve bunun yoğunluğu; kendi değerleri, öncelikleri ve tecrübeleri çerçevesinde gerçekleşmektedir. Örneğin, kişisel çıkarlarını her şeyin üstünde gören başkasının hakkını çiğneyerek maddi veya manevi kazanımlar elde etme güdüsü ile hareket eden kişiler, olayları çarpıtma, yalan söyleme, insanları kullanma, haksız rekabet koşulları yaratma gibi etik dışı yol ve yöntemler kullanmaktan daha az çekineceklerdir.
Türk yöneticilerini kapsayan birçok araştırmada etik dışı davranış nedenleri arasında kişinin ahlak anlayışı ve değerleri başta gelmektedir (Bayrak, 2001, s.163; Yılmazer, 2005, s.317; Aydemir, 2008, s.694 s.700). Aç gözlü olma, bencillik, ve aşırı kazanma isteği çalışanları etik dışı davranmaya yönelten başlıca nedenler olarak görülmüştür (Bayrak, 2001, s.167; Özgener ve Kaya, 2003, s.571). Bu kişiler eylemlerini zaten herkes yapıyor, ben yapmasam, onlar yapacaktı, bunu birimim/kurumum için yaptım diyerek savunmaya ve meşrulaştırmaya çalışacaklardır (Trevino ve Nelson, 2007, s.193 194).
Etik dışı davranışlara daha yatkın niteliklere sahip çalışanların eylemlerini gerçekleştirebilmeleri ise önemli ölçüde kurumun bu konulardaki duyarlılığı, müeyyideleri, geçmişteki uygulamaları ile yakından ilintilidir. Yani, olasılığın ya da potansiyelin gerçekleşmemesine kurum ilintili faktörler etkide bulunur.
Kişinin eğitim düzeyi yükseldikçe ya da yaşı ilerledikçe etik bilincinin artacağı ve böylece etik dışı eylemlere yönelme olasılığının azalacağı ileri sürülebilir. Ancak ABD de ve Avrupa da yapılan araştırmalar birbirinden farklı sonuçlar ortaya koymaktadır. Benzer karşıtlıklar kişinin cinsiyeti için de söz konusu olmuştur. Türkiye de yapılan bazı araştırmalarda ise cinsiyetin etik yaklaşımda farklılık gösterdiği belirlenmiş (Ülgen, 2003, s.128), kadınların erkeklere oranla, daha etik olduğu sonucuna varılmıştır (Ekin ve Tezölmez, 2000, s.951). Daha duygusal ve kurallara uyan bir karakteri temsil eden kadınlar, daha başına buyruk ve sonuca yönelik olarak davranan erkeklerden farklı olmaktadır (Ekin ve Tezölmez, 2000, s.960).
Yönetici pozisyonunda bulunanların yönetici olmayan çalışanlara oranla etik sorunlar ile daha sık karşılaşabilecekleri ileri sürülebilir. Zira, yöneticinin tasarrufunda bazı ödüller/cezalar vardır ve kararları da çalışanları yakından etkilemektedir. Ancak bu konuda da araştırma sonuçlarında farklılıklar görülmektedir. Kişinin kurumda çalıştığı süre yani kıdemi ile iş etiğine ilişkin duyarlılığı arasında olumlu bir ilişki olduğu ileri sürülebilir. Nitekim, daha kıdemli yöneticilerin işe yeni girmiş ve kariyerinin başında olanlara kıyasla iş etiğine daha fazla önem verdikleri desteklenmiştir (Ekin ve Tezölmez, 2000, s.944).