Ý Ç Ý N D E K Ý L E R Önsöz...4 Sunuþ...6 I. BÖLÜM: AVRUPA BÝRLÝÐÝ GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝ...7 1-1 AB Gýda ve Ýçecek Sanayinde Önemli Göstergeler (2008)...8 Hazýrlayan: Prof. Dr. Adem ÞAHÝN - TOBB-ETÜ Öðretim Üyesi 1-2 AB Gýda ve Ýçecek Sanayinin Yapýsý...9 1-3 AB Dýþ Ticareti (2008)...10 1-4 Gýda Ürünleri ve Tarýmsal Hammadde Fiyatlarý...12 ücretsiz özel ekidir 1-5 Perakende Gýda Pazarý...12 1-6 Dünya Trendleri...13 II. BÖLÜM: Türk Gýda ve Ýçecek Sanayine Ait Bazý Ekonomik Veriler...14 2-1 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Ýþletme Sayýlarý...15 Yayýncý: Comart Kurumsal Ýletiþim Hizmetleri Ltd. Þti. Derleme - Düzenleme: Dr. Ýsmail Mert, Ali Osman Mola, Tuðba Eracar, Nazan Maraþ, Metin Ertunç, Ali Reþat Yýlmazbilen Tasarým: Comart Tercüme: Selen Kölay Bu kitabýn tüm haklarý Comart Kurumsal Ýletiþim Hizmetleri Ltd. Þti, ne aittir. Kaynak gösterilmeksizin kýsmen veya tamamen alýntý yapýlamaz, hiçbir yöntemle kopya edilemez, çoðaltýlamaz, yayýnlanamaz. 2-2 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Toplam Kapasite...16 2-3 Ýstihdam...18 2-4 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Yabancý Sermaye...20 III. BÖLÜM: TÜRKÝYE'DE HANEHALKI TÜKETÝM HARCAMALARI ÝÇÝNDE GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝNÝN YERÝ...22 3-1 Hanehalký Tüketim Harcamalarýnýn Harcama Gruplarýna Göre Daðýlýmý...23 3-2 Hanehalký Harcamalarý Ýçerisinde Gýda ve Ýçecek Harcamalarýnýn Yeri...24 Basým ve Cilt: Elma Teknik Basým Matbaacýlýk Birinci Basým: Nisan 2010 Ankara 3-3 Gýda ve Ýçecek Sanayinde Ana Harcama Gruplarýna ve Bölgelere Göre Fiyat Düzeyleri...25 3-4 Gýda ve Ýçecek Harcamalarýnýn Bölgelere Göre Daðýlýmý...26

Veriler Ýhracat IV. BÖLÜM: TÜRK GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝNDE AR-GE...27 4-1 Gýda ve Ýçecek Sanayi Ar-Ge Harcamalarý...28 4-2 Harcama Gruplarýna Göre Ar-Ge Harcamalarýnýn Daðýlýmý...29 %21,3 5.932 milyon Dolar %8,4 Ýthalat 4-3 Gýda ve Ýçecek Sanayi Ar- Ge Harcamalarý...30 4-4 Ar--Ge Faaliyetinde Ýstihdam...30 V. BÖLÜM: TÜRK GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝNDE BAZI EKONOMÝK GÖSTERGELER...32 17.391 Ýþletme sayýsý %107,4 977.194!!! 2.904 milyon Dolar %22,8 5-1 Büyüme...33 5-2 Fiyat Endeksleri...37 5-3 Sanayi Üretim Endeksleri...44 5-4 Kapasite Kullanýmý...48 5-5 Yatýrým Teþvikleri...51 5-6 KOBI Yatýrým Teþvikleri...53 5-7 Üretimde Ücret ve Kazanç Endeksleri...55 VI. BÖLÜM: TÜRK GIDA VE ÝÇECEK SANAYÝNDE DIÞ TÝCARET VERÝLERÝ...56 6-1 Ýhracat ve Ýthalat...57 13,2 milyar litre Ýçecek sanayi toplam kapasitesi %15,8 44 Adet Faaliyete geçen yabancý sermayeli firma Ýstihdam 187.028 milyon TL Cari fiyatlarla sektörün büyümesi %4 Gýda sanayi toplam üretim kapasitesi 637 kiþi 186,4 milyon ton %2,7 Ýstihdam edilen Ar-Ge personeli 6-2 Dýþ Ticaret Fazlasý...65 6-3 Ülkelere Göre Türk Gýda ve Ýçecek Sanayi Dýþ Ticareti...67 6-4 Dýþ Ticaret Birim ve Miktar Endeksleri...69 Yönetici Özeti...73 %19,6 187.028 milyon TL GSYÝH içindeki pay 60.754 bin TL %2 Toplam AR-GE harcamalarý içinde sektörün payý

4 B a þ k a n d a n Dünya 2007 yýlýndan bu yana zor günler geçiriyor. Küresel ýsýnma ve kuraklýkla baþlayan ve krizlerle devam eden bu süreç, bazý kavramlarý dilimize daha iyi yerleþtirdi. Artýk bugünlerde üretim, tüketim, gýda, içecek, tarým ve çevre gibi çok önemli kavramlarý tek baþýna telaffuz edemiyoruz. Tüm yaþam "sürdürülebilir" olmak zorunda. Türk gýda ve içecek sektörünün en büyük sivil toplum örgütü olarak biz de dünyadaki sürdürülebilirlik çalýþmalarýný çok yakýndan takip ediyor, gýda ve içecek zincirindeki tüm paydaþlarýmýzý da bilgilendiriyoruz. Bu çalýþmalarda gördüðümüz temel þey, gýda zincirinde üretilen, tüketilen her þeyin ölçülebilirliði oldu. Çünkü ölçemediðiniz hiçbir þey üzerine program ve politika üretemiyorsunuz. Neyi ne kadar üreteceðiz? Ne kadar büyüdük? Ve tabii daha birçok sorunun cevabý bu rakamlarda. Ýþte dört yýldýr TOBB, TÜÝK, TCMB ve Hazine Müsteþarlýðý'nýn verilerini baz alarak hazýrladýðýmýz "Türk Gýda ve Ýçecek Sektörü Envanteri", sektörümüzle ilgili benzer sorularýn cevabýný bizlere veriyor. Bu rakamlar bizi, yani sektörümüzü anlatýyor. Tabii tüm politikalarýn bu rakamlarýn gerçeði ýþýðýnda hazýrlanmasý da kaçýnýlmazdýr. Diðer taraftan verilerini baz alarak envanteri hazýrladýðýmýz iki kuruluþun, son yýllarda yayýnlanan istihdam istatistiklerinde bazý tutarsýzlýklar olduðunu da belirtmeden geçemeyeceðim. TOBB Sanayi Veri Tabaný'ndan oluþturulmuþ olan Gýda ve Ýçecek Sanayi istihdam verileri ile TÜÝK verilerinden istifade edilerek hazýrlanan Ýmalat Sanayi genel verilerinin tutarlý olmadýðýný görüyoruz. TÜÝK verileri, Gýda ve Ýçecek Sanayi istihdamýna iliþkin TOBB verilerini doðrulamýyor. Durum böyle olunca, þunu sormak gerekiyor: Hangi veriye göre istihdam politikalarý üreteceðiz? Verilerin doðruluðu ne kadar önem taþýyor, deðil mi? Hazýrladýðýmýz envanter, gýda ve içecek zincirindeki tüm paydaþlarýmýza sektörümüzün fotoðrafýný gösterirken; bizi, ayný zamanda geçen yýl cevabýný aradýðýmýz "Mevcuda dair artýlarýmýz ve eksilerimiz nelerdir?" noktasýndan, krizden çýkmaya baþladýðýmýz bugünlerde "Geleceðe dair artýlarýmýz ve eksilerimiz nelerdir?" noktasýna taþýyor. Geleceðimize iliþkin projeksiyonlar için yol gösterici olacaðýný düþündüðümüz envanterimizin hazýrlýklarýnýn tüm aþamalarýnda yanýmýzda olarak bize hem bilgisi hem de dostluðuyla destek olan TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Öðretim Üyesi Prof. Dr. Adem Þahin'e de bu vesileyle teþekkür etmek istiyorum. Envanteri dikkatle incelediðinizde gýda ve içecek sanayimizin ekonomimizin ve kýrsal kalkýnmamýzýn lokomotifi olduðunu, dünyadaki ve ülkemizdeki geliþmelere baktýðýnýzda da lokomotif sektör olmaya devam edeceðini göreceksiniz. Bu gerçek, biz dâhil tüm paydaþlarýmýza önemli sorumluluklar yüklüyor. Bu gerçeði görmezden gelmek hiç kimsenin üzerindeki sorumluluðu hafifletmeyecektir. Bu nedenle envanterimize bir de bu gözle bakmanýzý istiyorum. Saygýlarýmla, Þ e m s i K o p u z

Makro Ekonomik Veriler ile Türkiye GSYÝH + % 0,4 Cari fiyatlarla sektörün büyümesi 953.974 milyon TL. TÜFE + % 6,25 On iki aylýk ortalamalara göre artýþ. + % 6,53 Bir önceki yýlýn ayný ayýna göre artýþ. ÜFE + % 1,23 On iki aylýk ortalamalara göre artýþ. + % 5,93 Bir önceki yýlýn ayný ayýna göre artýþ. TEFE + % 1,2 On iki aylýk ortalamalara göre deðiþim. 5 Yabancý Sermaye Yatýrýmlarý - % 60,8 2009 yýlý itibarýyla 5.775 milyon Dolar. Ýhracat - Ýthalat - % 22,6 Ýhracat 102.165 milyon Dolara geriledi. - % 30,3 Ýthalat 140.775 milyon Dolara geriledi. Yatýrým Teþvikleri - % 30 Yatýrým teþvikleri 19.878 milyon TL. Özelleþtirme - % 63,9 2.275 milyon Dolar. Reel Kur Endeksi - % 7,6 Oniki aylýk ortalama yüzde deðiþimi (1987 = 100).

Ö n s ö z 6 Orta yaþ kuþaðýnýn belki de en sýk duyduðu cümle; "Tarýmsal üretimde kendi kendine yeten nadir ülkelerden biriyiz" olmuþtur. Gerçekten de 70'lerin Türkiye'sinde böyle söylenirdi bize. Evet, tarým ülkemiz için çok önemli ve ekonomimizdeki yeri çok ayrýydý. Ama zaman içerisinde yaþanan geliþmeler gösterdi ki her þey o kadar da net deðil! Tarladan sofraya uzanan zincir içerisinde tarým, tek baþýna anlam ifade etmiyor. Ýþte bu noktada tarýmýn, bu zincir içerisindeki en önemli aktörlerden biri olan gýda sanayi ile iliþkisi ortaya çýkýyor. Yine bu zincir içerisinde, son yýllarda önemli deðiþikliklere sahne olan perakende sektörü de yer alarak giderek artan bir ivmeyle piyasayý þekillendiriyor. Ve tabii zincirin en önemli halkasý olan tüketici, bu piyasada güçlü bir þekilde yer alýyor. Hatta son yýllarda, kendisinden geriye doðru giderek "sofradan tarlaya" zinciri çok güçlü bir þekilde biçimlendirmeye baþladýðýný söylemek de mümkün. Ýþin önemini bir de rakamlarla ifade etmeye çalýþalým. 2009 yýlýnda Türkiye ekonomisi cari fiyatlarla 954 milyar TL'ye yükseldi. Peki, gýda ve içecek sanayi? Yine cari fiyatlarla tam 187 milyar TL. 1998'de bu rakamýn 15 milyar TL olduðu düþünülürse özellikle son 10 yýldaki geliþme daha net görülmektedir. Þimdi burada belirtilmesi gereken en önemli husus, gýda ve içecek sanayinin Türkiye ekonomisindeki yerinin yadsýnamayacaðý hususudur. Görüleceði üzere 2000'li yýllarla birlikte sektör; yaþanan krizlere raðmen kayda deðer bir büyüme yakalamýþ, ciddi bir katma deðer ve göz ardý edilemeyecek bir istihdam yaratmýþtýr. Ancak gerek tarýmda yaþanan alt yapý sorunlarý, gerekse de mevzuat, kayýt dýþý ve KOBÝ yoðun bir sektör oluþu, sanayinin büyüme performansýný etkilemektedir. Bir de bunun üzerine hem tarým hem de gýda ve içecek sektöründeki plansýz, programsýz teþvik ve yatýrýmlarý eklemek gerekiyor. Tüm bunlar bize yol, su, elektrik olarak deðil; kaynak israfý, atýl kapasite, çevre sorunlarý ve boþa giden para olarak geri dönüyor. Buradan çýkarýlacak sonuç þu: Tarým-gýda sanayi entegrasyonu önemli. Yýllardýr yayýnlarýyla bu entegrasyona iþaret eden Gýdahattý, iþte bu nedenle Türkiye Gýda ve Ýçecek Sanayi Dernekleri Federasyonu ve Comart Kurumsal Ýletiþim Hizmetleri Ltd. tarafýndan hazýrlanan Türk Gýda ve Ýçecek Sektörü Envanteri'ni okur ve paydaþlarýna her yýl ücretsiz ulaþtýrýyor. Envanterin önemine gelince; bir sektörün duruþunu, geliþimini ve nereye doðru yol aldýðýný gösteriyor. Bilgi her þeyi gerçekleþtirmek için anahtardýr; ama elinizdeyse. Ýþte biz bu anahtarý okurlarýmýza ulaþtýrýyoruz. Bu çalýþmanýn ortaya çýkmasýnda yýllarýn bilgi birikimini ve desteklerini esirgemeyen TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Öðretim Üyesi Prof. Dr. Adem Þahin'e ve emeði geçen herkese gönülden teþekkür ediyoruz.

Bölüm:1 Avrupa Birliði Gýda ve Ýçecek Sanayi * 7 * Bu bölümdeki bilgiler, CIAA, Confederation of the food and drink industries of the EU; Data & trends of the European Food and Drink Industry, 2009 raporundan derlenmiþtir.

1-1 AB Gýda ve Ýçecek Sanayinde Önemli Göstergeler Ýþ hacmi Çalýþan sayýsý Küresel ihracat pazarýnda AB payý Sektör içerisinde KOBÝ lerin payý Ar-Ge % 0,37 (2006 yýlý AB 15) Ar-Ge harcamalarý halen yetersiz. 965 milyar Avro + % 3,2 2007, ye göre 4,4 milyon kiþi + % 0,8 2007, ye göre % 17,5 - % 7,1 1998, e göre Gýda ve içecek sanayi iþ hacmi içerisinde KOBÝ lerin payý % 48,7 Faaliyet gösteren iþletme sayýsý 310.000* * 2007 yýlý parçalý endüstri verisi 8 AB, nin %12,9 pay ile en büyük üretim sektörü. (otomotiv ve kimya sanayinin ilerisinde) %13,5 pay ile AB, de en fazla istihdama sahip sektör. (Hazýr metal, makine ekipman sanayilerinin önünde) 1998 yýlýnda bu oran % 24,6 idi. Gýda ve içecek sanayi Ýstihdamý içerisinde KOBÝ lerin payý % 63 Tüketim %13* * Hane halký tüketimine oranla Katma deðer üretimi %2* * AB GSYÝH sýna oranla Ýhracat + % 6,4 2007 ye göre Ýthalat + % 8,4 2007 ye göre Dýþ Ticaret Dengesi 58,2 milyar Avro 57,1 milyar Avro + 1,1 milyar Avro

1-2 AB Gýda ve Ýçecek Sanayinin Yapýsý Ýmalat sanayi içinde %12,9 paya sahip olan AB Gýda ve Ýçecek Sanayi, nde faaliyet gösteren 310.000 firma, 965 milyar Avro iþ hacmi ve 100 milyar Avronun üzerinde dýþ ticaret büyüklüðü ile 4,4 milyon kiþiye istihdam saðlamaktadýr. AB gýda ve içecek sanayi 2007 2008/2007* 2008* Ýþ hacmi Avro (milyar) 935 + %3,2 965 Katma deðer Avro (milyar) 199 - - Çalýþanlar Milyon Kiþi 4,4 + %0,8 4,4 Firmalar (bin) 310 - - AB imalat sanayinde iþ hacmi payý (%) AB imalat sanayinde katma deðer payý (%) (*) Eurostat ve SBS verilerine dayalý CIAA tahmini (-) Yok. (*) Eurostat ve SBS 2006 yýlý verileri (*) Eurostat ve SBS 2006 yýlý verileri 9 AB imalat sanayinde istihdam payý (%) AB imalat sanayinde firma sayýsý oraný (%) (*) Eurostat ve SBS 2006 yýlý verileri (*) Eurostat ve SBS 2006 yýlý verileri 49,9 17,3 13,3 13,4 9,4 49,8

1-3 AB Dýþ Ticareti (2008) AB 1.1 milyar Avro ticaret fazlasýyla Gýda ve Ýçecek ürünlerinde net bir ihracatçý konumundadýr. Ancak AB ticaret dengesindeki ithalat deðerlerinin ihracat deðerlerinden daha hýzlý büyümesine baðlý negatif trend devam etmektedir. Bununla birlikte, 2008 yýlý AB dýþ ticareti önceki yýllarla karþýlaþtýrýldýðýnda neredeyse hiç deðiþmeden kalmýþtýr. Bu nedenle deðerler açýsýndan farklýlýklar genellikle yüksek tarýmsal hammadde fiyatlarýný yansýtmaktadýr. Avrupa Gýda ve Ýçecek ürünleri için ABD açýk ara en önemli pazardýr. 2008'de ihracat deðerlerinde %10'luk düþüþe raðmen Amerika pazarý AB Gýda ve Ýçecek satýþlarýnýn %17'sini oluþturmaktadýr. Öte yandan AB ihracatý geliþmekte olan ülkelerin çoðunda büyümeye devam etmektedir. Ukrayna ve Hong Kong ihracatlarý sýrasýyla %57 ve %36 oranlarýyla 2008'de çarpýcý bir artýþ kaydetmiþtir. "Yeni dünya"nýn tarýmsal oyuncularýndan ithalatlar giderek önemli hale gelmekte, Brezilya, Arjantin ve Çin'den ithal edilen ürünler toplam AB Gýda ve Ýçecek ithalatýnýn %30'unu oluþturmaktadýr. Bu arada Avrupa; Endonezya, Tayland ve Malezya'dan, ABD ve Ýsviçre gibi geleneksel üreticilerin ithalat deðerlerine yakýn ithalat yapmaktadýr. Bölgelere göre AB dýþ ticareti (2008) (milyon Avro) Ýthalat Kaynak: Eurostat ve Comext verileri. Ýhracat 10 NAFTA: 4,333 Rusya: 819 NAFTA: 12,695 Rusya : 6,210 Andean Group: 2,210 EFTA : 5,249 ASEAN: 10,659 Balkanlar: 889 Akdeniz ülkeleri: 2,060 Andean Group: 841 EFTA : 6,323 ASEAN: 3,027 Balkanlar:1,989 Akdeniz ülkeleri: 3,000 Mercosur: 13,671 Mercosur: 903 ACP: 5,330 ACP : 5,278

Ýçecekler ve çikolata, bisküvi, þekerleme, pasta, hazýr yemek gibi çeþitli gýda ürünleri AB Gýda ve Ýçecek ihracatýnýn %60'ýný oluþturmaktadýr. Yüksek katma deðerli sütçülük ürünleriyle birlikte bu gýda ürünleri AB genel dýþ ticaret dengesine önemli ölçüde katkýda bulunmaktadýr. Ýhracattaki düþüþ en çok iþlenmiþ meyve ve sebze üreticilerini etkilemiþtir. Sektörün ticaret açýðý artarak 337 milyon Avroya yükselmiþtir. AB nin en fazla ticaret yaptýðý ilk on ülke (milyon Avro) Ýhracat 2008/2007 Ýthalat 2008/2007 ABD 10,169 BREZÝLYA 6,814 RUSYA 6,210 ARJANTÝN 6,341 ÝSVÝÇRE 4,081 ABD 3,352 JAPONYA 3,425 ÇÝN 3,346 Ancak son yýllardaki düzenli büyüme döneminden sonra, 2008'de bazý içeceklerin ihracatýnda önemli düþüþ olmuþtur. Bu durum özellikle %7 düþüþle þarap ve %10 düþüþle de maden suyu ve meþrubat ihracatýnda gözlenmiþtir. KANADA 1,938 ÇÝN 1,404 AVUSTRALYA 1,380 HONG KONG 1,210 UKRAYNA 1,208 ÝSVÝÇRE 2,690 ENDONEZYA 2,542 TAYLAND 2,373 TÜRKÝYE 1,751 MALEZYA 1,730 11 S.ARABÝSTAN 1,183 YENÝ ZELANDA 1,613 (*) Eurostat, Comext AB gýda ve içecek ihracatýnda ana sektörlerin payý Sektörler bazýnda ihracat (milyon Avro) (%) (2008) Balýk ürünleri Hayvan yemi 2007 2008 2007/2008 (*) Eurostat, Comext Un ve niþasta ürünleri 3 2 4 Ýçecekler 17,832 17,613-1% Hayvansal ve bitkisel yaðlar 5 31 içecek Çeþitli gýda Ürünleri 15,528 16,106 4% Ýþlenmiþ sebze ve meyve 5 Süt ürünleri 6,552 6,554 0% Et ürünleri 5,386 6,139 14% Ýþlenmiþ sebze ve meyve Et ürünleri 11 3,236 2,751 15% Hayvansal ve Bitkisel Yaðlar 2,540 2,992 18% Un ve niþasta ürünleri 1,973 2,063 5% Süt ürünleri 11 Balýk ürünleri 1,773 1,983 12% 28 Çeþitli gýda Hayvan yemi 1,128 1,220 8% (*) Eurostat, Comext

1-3 AB Dýþ Ticareti 1-4 Gýda Ürünleri ve Tarýmsal Hammadde Fiyatlarý 1-5 Perakende Gýda Pazarý 12 2009'un ilk 7 ayýnda AB Gýda ve Ýçecek ürünlerinin ihracatý 2008'e göre %10 azalmýþtýr. Bu düþüþ küresel ekonomik kriz ve küresel fiyat trendlerine baðlý dýþ pazarlardaki talep daralmasýný yansýtmaktadýr. AB Gýda ve Ýçecek ürünleri ihracatýnýn tüm önemli kategorileri düþüþten etkilenmiþtir. En yüksek düþüþ konsantre süt (-%33) ve domuz etinde (-%21) olmuþtur. Alkollü içecekler ve þaraplar, dondurulmuþ balýk, peynir, su ve zeytinyaðý ihracatýnda da iki haneli düþüþ gerçekleþmiþtir. Ayný zamanda ithalat deðerleri de %8 oranýnda azalmýþtýr. Bu durum, 2007/2008'deki yüksek fiyatlar sonrasý ve ekonomik krizin etkileriyle 2009'da daha düþük tarýmsal fiyatlara dönülmesiyle açýklanabilir. 2009'un ilk yedi ayýnda ticaret dengesi az farkla pozitifte kalmýþtýr. 2007 yýlýnda ve 2008'in baþýnda tarýmsal hammadde fiyatlarý hýzla artarak daha yavaþ bir seyirde olsa da gýda üretici ve gýda tüketici fiyatlarýnýn artmasýna neden olmuþtur. 2008'in ikinci çeyreðinden itibaren tarýmsal hammadde fiyatlarýnýn düþmeye baþlamasýyla birlikte gýda üretici fiyatlarý da bu düþüþ trendine girmiþtir. Tüketici fiyatlarýysa daha uzunca bir süre yüksek kalmaya devam etmiþtir. Dünya þeker fiyatlarý arz-talep açýðý nedeniyle Ocak 2009'dan itibaren önemli ölçüde artmýþtýr. Sütçülük ürünlerinin fiyatlarý 2007 ortalarýnda baþlayan önemli düþüþün ardýndan 2009'un ortalarýna doðru yavaþ yavaþ düzelmeye baþlamýþtýr. Gýda tüketici fiyatlarý ve enflasyon Üye Ülkeler arasýnda önemli farklýlýklar göstermektedir. Genel olarak Kasým 2009'da gýda fiyatlarý üye ülkelerin çoðunda önceki yýldan daha düþük seyretmiþtir. 2008'de hane halký harcamalarýnýn %13'ünü Gýda ve Alkolsüz Ýçecek ürünleri oluþturmuþtur. Hane halký tüketim harcamalarý sýralamasýnda gýda maddeleri kategorisi, "ev giderleri, su, enerji" ve "nakliye" kategorilerinin ardýndan üçüncü sýrasýnda yer almýþtýr. 1995'ten sonra ilk kez Gýda ve Alkolsüz Ýçecek tüketim harcamalarý giyim, eðlence ve kültür gibi diðer kategorilerin önüne geçmiþtir (2007'de %12,6'dan 2008'de %13'e çýkmýþtýr). Üye Ülkelerde de görülen bu trend ekonomik krizin bir sonucu olarak açýklanabilir. Gýda tedarik zinciri kendine özgü ve karmaþýk yapýsýyla sanayi için çok parçalý bir pazar, büyük perakendeciler için de oligopolistik bir pazar oluþturmaktadýr. Perakendeciler, özellikle de geniþ perakende zincirleri ve kendi ürettikleri özel etiketli (private label) ürünleriyle ucuzluk marketleri ürün fiyatlarý konusunda gýda ve içecek firmalarýna ciddi baskýlar yapmaktadýr. Son yýllarda özel etiketli ürünlerin payý büyük ölçüde artýþ göstererek tüm ürün kategorilerinde toplam %89'a ulaþmýþtýr. Özel etiketli ürünleri olan perakendecilerin artan rekabet gücü karþýsýnda sanayinin rekabet gücü düþmektedir. Özel etiketlerle birlikte tüketici tercihleri, marka geliþtirme ve inovasyon ile ilgili kaygýlar ön plana çýkmýþtýr.

1-6 Dünya Trendleri Bazý ülkelerde özellikle Yeni Zelanda ve Meksika'da Gýda ve Ýçecek Sanayinin imalat sanayindeki payý oldukça yüksek olup toplam imalat çýktýlarýnýn yaklaþýk dörtte birine karþýlýk gelmektedir. azalmýþtýr. (1998'de %24,6'dan 2008'de %17,5'e). Bunun nedeni öncelikle Brezilya ve Çin'den kaynaklý güçlü rekabet ve Malezya ve Endonezya gibi Güneydoðu Asya ihracatçýlarýn öneminin artmasýdýr. Dünya pazarlarýnda AB gýda ve içecek ürünleri (%) 1998 2008 Ekonomik kriz dünya genelinde Gýda ve Ýçecek satýþlarýný olumsuz etkilemiþtir. ABD'de çýktýlarda az da olsa bir azalma kaydedilmiþtir. Geliþmekte olan ülkelerde iþgücü verimliliði (çalýþan baþýna Avro olarak çýktý) sanayileþmiþ ülkelerin gerisindedir. Ýþgücü verililiði açýsýndan AB ülkeleri en yüksek olan ABD ile en düþük olan Çin arasýnda yer almaktadýr. AB dünya Gýda ve Ýçecek Ürünleri Pazarýnda çok önemli bir aktördür. Gýda ve içecek ürünlerinde dünyanýn en büyük ihracat ve ithalatçýsý konumundadýr (AB iç ticareti hariç). Son yýllarda Gýda ve Ýçecek Ürünleri küresel ihracat pazarýnda AB'nin payý ABD ile karþýlaþtýrýldýðýnda, AB dýþ ticaret dengesi son 10 yýlda yeni geliþen ekonomiler karþýsýnda çok daha güçlü bir direnç göstermiþtir. AB ticaret dengesi 2008'de pozitifte kalmýþtýr. Diðer taraftan ABD ticaret dengesi son yýllarda yavaþ yavaþ düzelmeye baþlarken (2006-2008 arasýnda 6 milyar Dolarýn üzerinden büyüme), Gýda ve Ýçecek Ürünleri için AB ticaret dengesi azalmaya baþlamýþtýr. Çin ve Brezilya gibi geniþlemekte olan pazarlarda AB ürünlerinin performansý Gýda ve Ýçecek Ürünlerinin ithalatý ile ölçülmektedir. Diðer ülkelerden ithal edilenlerle karþýlaþtýrýldýðýnda AB'den ithal edilen ürünlerin performansý 2008'de artýþ göstermiþ, ancak ABD ve Avustralya gibi büyük pazarlarda daha zayýf kalmýþtýr. 39,1 Diðer 2,9 3,9 5 4,6 4,9 24,6 14,9 48,4 2,9 3 6 17,8 AB ABD Brezilya Çin Kanada Avusturalya Yeni Zellanda 3,9 11 7,3 Kaynak: WITS Database Intra-EU Trade is excluded from total world trade 13

14 Bölüm:2 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayine Ait Bazý Ekonomik Veriler

2-1 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Ýþletme Sayýlarý Türkiye Odalar ve Borsalar Birliði'nin (TOBB) Sanayi Veri Tabaný'ndan faydalanýlarak elde edilen verilere göre; Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde faaliyet gösteren iþletmelerin sayýsý 2008 yýlýnda, 2007 yýlýna göre 1.184 adet (%5,1) azalarak 22.092 adet olurken, 2009 yýlýnda 2008 yýlýna göre 4.701 adet (%21,3) azalarak 17.391 adete gerilemiþtir. 2008 yýlýnda Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde faaliyet gösteren iþyerlerinin %21,4'ü iþlenmiþ unlu ürünler sektöründe faaliyet gösterirken, %19,8'i sebze ve meyve iþleme sektöründe, %14,7'si de süt ve süt ürünleri sektöründe faaliyet göstermektedir. 2009 yýlýnda ise en fazla iþletme %23,7'lik payla sebze ve meyve iþleme sanayinde faaliyet gösterirken, iþlenmiþ unlu ürünler sanayi iþletme sayýlarý bakýmýndan %19,5'lik payla ikinci sýrada yer almaktadýr. Ýçecek Sanayi'nde faaliyet gösteren toplam iþletme sayýsý ise 384 adettir. Sektörler bazýnda iþyeri adedi Sektörler* 2008 2009 2009/2008 Ýþyeri adedi % Ýþyeri adedi % Deðiþim % Sebze ve Meyve Ýþleme 4.381 19,83 4.118 23,68-263 -6,0 Ýþlenmiþ Unlu Ürünler 4.723 21,38 3.394 19,52-1.329-28,1 Diðer Gýda Maddeleri 1.777 8,04 1.777 10,22 0 0,0 Süt ve Süt Ürünleri 3.250 14,71 1.772 10,19-1.478-45,5 Un ve Unlu Ürünler 1.725 7,81 1.498 8,61-227 -13,2 Þekerleme-Kakao ve Çikolata 1.553 7,03 1.313 7,55-240 -15,5 Bitkisel ve Hayvansal Yaðlar 2.041 9,24 1.176 6,76-865 -42,4 Et ve Et Ürünleri 959 4,34 746 4,29-213 -22,2 Yem Sanayi 745 3,37 735 4,23-10 -1,3 Þeker Üretimi ve Arýtýmý 357 1,62 326 1,87-31 -8,7 Su Ürünleri Ýþleme 196 0,89 152 0,87-44 -22,4 Maden Sularý 149 0,67 149 0,86 0 0,0 Alkollü Ýçecekler Sanayi 141 0,64 140 0,81-1 -0,7 Gazozlar 95 0,43 95 0,55 0 0,0 TOPLAM 22.092 100,00 17.391 100,00-4.701-21,28 (*) Sektörlerin sýralamasý 2009 yýlý iþyeri sayýlarýna göre yapýlmýþtýr. Kaynak: TOBB, Sanayi Veri Tabaný, ndan Þubat 2010, da derlenmiþtir. 15 Ýþletme sayýlarý bakýmýndan 2009 yýlýnda 2008 yýlýna göre hiçbir alt sektörde artýþ olmazken, deðiþen oranlarda azalmalar yaþanmýþtýr. En fazla azalýþ oranýnýn görüldüðü grup %45,5 ile (1.478 adet) süt ve süt ürünleri sektörüdür.

2-2 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Toplam Kapasite 2-2-1 Gýda Sanayi Ýþletmelerinde Kapasitenin Sektörel Daðýlýmý 16 2009 yýlýnda Gýda Sanayi'nin toplam üretim kapasitesi 186,4 milyon ton seviyelerindedir. TOBB'un Sanayi Veritabaný'ndan Þubat 2010'da derlemiþ olduðumuz verilere göre en fazla üretim kapasitesine sahip olan alt sektör 42,5 milyon ton ile et ve et ürünleri sektörüdür. Sektörün üretim kapasitesi Gýda Sanayi toplam üretim kapasitesinin %22,8'i kadardýr. %22'lik pay ve 41 milyon tonluk üretim kapasitesi ile un ve unlu ürünler sektörü ikinci sýrada yer almaktadýr. 22,8 milyon tonluk üretim kapasitesi ile yem sanayi bu sektörü takip ederken, bitkisel ve hayvansal yaðlar ile iþlenmiþ unlu ürünler sektörleri 20,8'er milyon tonluk kapasiteleri ile dördüncü ve beþinci sýralarda yer almaktadýr. Gýda sanayi iþletmelerinde sektörler bazýnda toplam üretim kapasitesi (ton/yýl) Sektörler 2008 2009 2009/2008 Kapasite % Kapasite % Deðiþim miktarý % Et ve Et Ürünleri 42.461.806 22,78 42.461.805 22,78-1 0,00 Un ve Unlu Ürünler 41.009.758 22,00 41.009.758 22,00 0 0,00 Yem Sanayi 22.769.826 12,21 22.769.826 12,21 0 0,00 Bitkisel ve Hayvansal Yaðlar 20.833.851 11,18 20.783.501 11,15-50.350-0,24 Ýþlenmiþ Unlu Ürünler 20.711.824 11.11 20.771.824 11,14 60.000 0,29 Þeker Üretimi ve Arýtýmý 11.485.280 6,16 11.485.280 6,16 0 0,00 Sebze ve Meyve Ýþleme 10.420.177 5,59 10.420.177 5,59 0 0,00 Süt ve Süt Ürünleri 2.774.543 1,49 2.774.543 1,49 0 0,00 Þekerleme-Kakao ve Çikolata 2.616.136 1,40 2.616.136 1,40 0 0,00 Su Ürünleri Ýþleme 453.933 0,24 451.933 0,24-2.000-0,44 Diðer Gýda Maddeleri 10.880.646 5,84 10.880.646 5,84 0 0,00 TOPLAM 186.417.780 100 186.425.429 100 7.649 0,004 Su ürünleri iþleme, þekerleme-kakao ve çikolata, süt ve süt ürünleri alt sektörleri ise düþük üretim kapasiteleri ile son sýralarda yer almaktadýrlar. Sektörlerin sýralamasý 2009 üretim kapasitesine göre yapýlmýþtýr. Kaynak: TOBB, Sanayi Veri Tabaný, ndan Þubat 2010, da derlenmiþtir.

2-2-2 Ýçecek Sanayi Ýþletmelerinde Kapasitenin Sektörel Daðýlýmý Ýçecek Sanayi'nde 2009 yýlý toplam üretim kapasitesi 13,2 milyar litredir. 2009 yýlýnda en fazla üretim kapasitesine sahip içecek sanayi alt sektörü 6,6 milyar litre ile maden sularý sektörü iken, en düþük üretim kapasitesine sahip sektörler ise 117,4 milyon litre ile þarap üretimi ve 8,2 milyon litre ile sebze iþleme sanayileri olmuþtur. Gazoz sanayinin üretim kapasitesi 2,8 milyar litre iken, bira sanayinin üretim kapasitesi 718,1 milyon litre seviyelerindedir. Meyve iþleme sektörünün toplam üretim kapasitesi 2 milyar litre ile oldukça yüksek bir seviyede iken, damýtýk alkollü içkiler sektörünün kapasitesi 170,2 milyon litre ile sýnýrlýdýr. Ýçecek Sanayi toplam üretim kapasitesinin %50'si sadece maden sularý sektörüne aitken, gazoz sanayinin payý %21,4'tür. Sebze ve meyve iþleme sanayinin payý %15,5 seviyelerinde iken, alkollü içecekler sanayinin payý da %7,6 seviyelerindedir. Süt sanayi 721,2 milyon litrelik üretim kapasitesi ile %5,5'lük paya sahiptir. Ýçecek sanayi iþletmelerinde sektörler bazýnda toplam üretim kapasitesi (litre/yýl) Sektörler 2008 2009 2009/2008 Üretim kapasitesi % Üretim kapasitesi % Deðiþim miktarý % Maden Sularý 6.618.417.006 50,01 6.618.417.006 50,00 0 0,0 Gazozlar 2.835.251.973 21,42 2.835.251.974 21,42 1 0,0 Sebze ve Meyve Ýþleme 2.055.674.441 15,53 2.055.674.441 15,53 0 0,0 Meyve Ýþleme Sanayi 2.047.445.089 99,60 2.047.445.089 15,47 0 0,0 Sebze Ýþleme Sanayi 8.229.352 0,40 8.229.352 0,06 0 0,0 Alkollü Ýçecekler Sanayi 1.004.676.418 7,59 1.005.676.418 7,60 1.000.000 0,1 Bira Sanayi 717.074.928 71,37 718.074.928 5,43 1.000.000 0,1 Damýtýk Alkollü Ýçkiler 170.200.148 16,94 170.200.148 1,29 0 0,0 Þarap Üretimi 117.401.342 11,69 117.401.342 0,89 0 0,0 Süt Sanayi 721.201.642 5,45 721.201.642 5,45 0 0,0 TOPLAM 13.235.221.480 100 13.236.221.481 100 1.000.001 0,01 Sektörlerin sýralamasý 2009 üretim kapasitesine göre yapýlmýþtýr. Kaynak: TOBB, Sanayi Veri Tabaný, ndan Þubat 2010, da derlenmiþtir. 17

2-3 Ýstihdam 2-3-1 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Ýstihdam 18 Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde 2009 yýlý itibarýyla istihdam edilen kiþi sayýsý yaklaþýk olarak 977 bin kiþidir. 2009 yýlýnda en fazla istihdam imkâný saðlayan sektör %21,6'lýk payla sebze ve meyve iþleme sektörü olmuþtur. Bu sektörde çalýþan sayýsý 211 bin kiþidir. Ýþlenmiþ unlu ürünler ile süt ve süt ürünleri sektörleri ise %15,1 ve %13,3'lük paylarla en fazla istihdam yaratan sektörlerin baþýnda yer almaktadýr. En az istihdam olanaðý olan sektörler ise gazozlar, maden sularý, alkollü içecekler ve malt sanayi sektörleridir. Ýstihdamda, 2008 yýlýnda azalma vardý. 2009 yýlýnda ise artýþ var. Ekonomik kriz ve durgunluða raðmen çalýþan sayýsýnda görülen artýþ dikkat çekicidir. Alt sektörler itibariyle kayýt dýþý istihdamýn kayýt altýna alýnmýþ olabileceðinden bahsedilebilir. Ancak, çalýþan sayýsý ile üretim miktarlarý (beþinci bölüm) ve iþyeri rakamlarýný (ikinci bölüm) karþýlaþtýrmak uygun bir ölçü olabilir. Bu karþýlaþtýrma istihdam artýþýný açýklayabilir mahiyette deðildir. Gýda ve içecek sanayi iþletmelerinde sektörler bazýnda istihdam (kiþi/yýl) Sektörler 2008 2009 2009/2008 Çalýþan sayýsý % Çalýþan sayýsý % Deðiþim % Sebze ve Meyve Ýþleme 117.408 24,92 210.684 21,56 93.276 79,45 Ýþlenmiþ Unlu Ürünler 65.431 13,89 147.840 15,13 82.409 125,95 Süt ve Süt Ürünleri 28.543 6,06 130.031 13,31 101.488 355,56 Diðer Gýda Maddeleri 75.817 16,09 93.864 9,61 18.047 23,80 Þekerleme-Kakao ve Çikolata 38.048 8,08 78.669 8,05 40.621 106,76 Et ve Et Ürünleri 23.805 5,05 73.270 7,50 49.465 207,79 Þeker Üretimi ve Arýtýmý 29.847 6,34 67.074 6,86 37.227 124,73 Bitkisel ve Hayvansal Yaðlar 23.746 5,04 56.336 5,77 32.590 137,24 Un ve Unlu Ürünler 24.572 5,22 49.689 5,08 25.117 102,22 Yem Sanayi 22.800 4,84 33.458 3,42 10.658 46,75 Su Ürünleri Ýþleme 6.429 1,36 13.580 1,39 7.151 111,23 Gazozlar 4.181 0,89 9.837 1,01 5.656 135,28 Maden Sularý 6.500 1,38 7.482 0,77 982 15,11 Alkollü Ýçecekler Sanayi 3.949 0,84 5.269 0,54 1.320 33,43 Malt Sanayi * * 111 0,01 - - TOPLAM 471.076 100,00 977.194 100,00 506.118 107,44 * 2008 yýlý verileri bulunamamýþtýr. Not: Sektörlerin sýralamasý 2009 çalýþan sayýlarýna göre yapýlmýþtýr. Kaynak: TOBB, Sanayi Veri Tabaný'ndan Þubat 2010'da derlenmiþtir.

2-3-2 Ýstihdam Edilenlerin Ýktisadi Faaliyet Gruplarýna Göre Daðýlýmý Son yýllarda yayýnlanan istihdam istatistikleri bazý tutarsýzlýklar taþýmaktadýr. Bir önceki sayfada verdiðimiz "Türk Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde Ýstihdam" bölümündeki veriler ve tutarsýzlýðý ifade etmek maksadýyla seçilen cümleler bu durumun basit bir örneðidir. Sonuç olarak; TOBB Sanayi Veri Tabaný'ndan yararlanýlarak oluþturulmuþ olan Gýda ve Ýçecek Sanayi istihdam verileri ile, TÜÝK verilerinden istifade edilerek hazýrlanan Ýmalat Sanayi genel verileri tutarlý deðildir. TÜÝK verileri, Gýda ve Ýçecek Sanayi istihdamýna iliþkin TOBB Yýllýk iþgücü durumu (Bin kiþi) 2008 2009 Kurumsal olmayan nüfus 69.724 70.542 15 ve daha yukarý yaþtaki nüfus50.772 51.686 Ýþgücü 23.805 24.748 Ýstihdam 21.194 21.277 TÜÝK, 02 Mart 2010 tarihinde yayýnladýðý Hanehalký Ýþgücü Araþtýrmasý 2009 yýllýk sonuçlarýna göre istihdamda küçük bir artýþ olmakla beraber; iþsiz sayýsý, iþgücüne katýlma oraný, istihdam oraný ve iþsizlik oranýnda artýþ söz konusudur. Kýsaca iþgücü tablosunun genel karakteristiði olumsuz (negatif) verilerden oluþmaktadýr. Ýmalat sanayi istihdamý 2004-2008 yýllarý arasýnda küçük miktarlarda da olsa artmýþ, 2009 yýlýnda azalmýþtýr. Ýmalat Sanayi istihdamýnýn toplam içindeki payý ise 2007 yýlýndan itibaren azalma eðilimindedir. verilerini doðrulamamaktadýr. Diðer taraftan TÜÝK'in ekonomik faaliyete göre istihdam ve bazý temel göstergeler baþlýðýyla yayýnladýðý Gýda ve Ýçecek Sanayi'ne iliþkin 2003-2006 verilerine göre; bahsedilen yýllar arasýnda artýþ trendi devam etmektedir. 2008 yýlý Envanterinde TOBB verilerine dayanarak verdiðimiz rakamlarda; 2007 yýlý 639.148 kiþi, 2008 yýlý 471.076 kiþidir. 2009 yýlýnda ise Gýda ve Ýçecek Sanayi istihdamý 977.076 kiþi olarak yer almaktadýr. Bu rakamlardan da görüleceði üzere, Gýda ve Ýçecek Sanayi istihdam rakamlarýnýn güvenilirliði gözden geçirilmek durumundadýr. Ýþsiz 2.611 3 471 Ýþgücüne katýlma oraný (%) 46,9 47,9 Ýstihdam oraný (%) 41,7 41,2 Ýþsizlik oraný (%) 11,0 14,0 Tarým dýþý iþsizlik oraný (%) 13,6 17,4 Genç nüfusta iþsizlik oraný(1)(%) 20,5 25,3 Ýþgücüne dahil olmayanlar 26.967 26.938 Ýmalat sanayinde istihdam (1) 15-24 yaþ grubundaki nüfus Not: Rakamlar yuvarlamadan dolayý toplamý vermeyebilir. (Bin kiþi) Yýllar Toplam istihdam Ýmalat sanayi Ýmalat sanayinin toplam istihdam içindeki payý (%) 2004 19.632 3.742 19,06 19 Yýllar itibariyle gýda ve içecek sanayi'nde istihdam edilenler (2003-2006) (Kiþi) Yýllar Çalýþan Sayýsý 2003 275.773 2004 285.073 2005 290.810 2006 315.196 2005 20.067 3.994 19,90 2006 20.423 4.066 19,90 2007 20.738 4.088 19,71 2008 21.194 4.235 19,98 2009 21.277 3.949 18,55 Not: Rakamlar yuvarlamadan dolayý toplamý vermeyebilir.

2-4 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Yabancý Sermaye 2-4-1 Yabancý Sermayeli Ýþletmeler (Hazine Müsteþarlýðý (HM) ve T.C. Merkez Bankasý (TCMB) verilerine göre) 20 Hazine Müsteþarlýðý verilerine göre Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde faaliyet gösteren yabancý sermayeli firmalarýn sayýsý 1954-2003 yýllarý arasýnda kümülatif olarak 167 adet iken, 2009 yýlýnda 2,5 kattan fazla artarak 420 adete yükselmiþtir. 2003-2009 yýllarý arasýnda Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde en fazla yabancý sermayeli firmanýn faaliyete geçtiði yýl 51 adet ile 2004 yýlý olurken, en az yabancý sermayeli iþletmenin faaliyete geçtiði yýllar 38'er adetle 2007 ve 2008 yýllarý olmuþtur. 2009 yýlý sonu itibarýyla Ýmalat Sanayi'nde faaliyet gösteren yabancý sermayeli firmalarýn (4.119 adet) %10,2'ye yakýn bir kýsmý Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde (420 adet) faaliyet göstermektedir. Sektörler bazýnda yabancý sermayeli iþletmelerin daðýlýmý (Adet) Sektörler 1954-2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 1954-2009 (Birikimli) Toplam Tarým Sektörü 103 28 34 42 49 53 58 367 Sanayi Sektörü 1.770 394 459 531 654 679 572 5.059 Madencilik ve Taþocakçýlýðý 107 31 50 48 82 91 67 476 Ýmalat Sanayi 1.588 349 400 441 497 471 373 4.119 Gýda Ürünleri ve Ýçecek Ýmalatý 167 51 39 43 38 38 44 420 Elektrik, Gaz ve Su 75 14 9 42 75 117 132 464 Hizmetler Sektörü 4.401 1.496 2.058 2.502 2.827 2.605 2.236 18.125 Toplam 6.274 1.918 2.551 3.075 3.530 3.337 2.866 23.551 Kaynak: Hazine Müsteþarlýðý 2008 yýlýnda 38 adet yabancý sermayeli firma Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde faaliyet göstermeye baþlarken, 2009 yýlýnda 44 adet yeni firma daha faaliyete baþlamýþtýr.

2-4-2 Uluslararasý Yatýrým Giriþleri 2005-2009 yýllarý arasýnda Gýda ve Ýçecek Sanayi'ndeki uluslararasý yatýrým giriþ istatistikleri incelendiðinde, en fazla yatýrým giriþinin 1,3 milyar Dolarla 2008 yýlýnda gerçekleþmiþ olduðu görülmektedir. Oysa Ýmalat Sanayi'nde uluslararasý yatýrým giriþlerinin en yoðun olduðu yýl 4,2 milyar Dolarla 2007 yýlýdýr. 2009 yýlýnda Gýda ve Ýçecek Sanayi'ndeki uluslararasý yatýrým giriþi tutarý 210 milyon Dolara gerilemiþtir. 2008 yýlýnda %31,8 olan Gýda ve Ýçecek Sanayi'ndeki yabancý yatýrým giriþlerinin Ýmalat Sanayi içindeki payý, 2009 yýlýnda %12,8'e gerilemiþtir. Gýda ve Ýçecek Sanayi'nin yabancý yatýrým giriþlerinden en az yararlandýðý yýl 68 milyon Dolarla 2005 yýlý olmuþtur. Bu yýlda Gýda ve Ýçecek Sanayi'ne ait yabancý sermaye giriþinin Ýmalat Sanayi içindeki payý %8,7 gibi oldukça düþük bir seviyededir. Bu oranýn en yüksek olduðu yýl ise %32,6 ile 2006 yýlý olmuþtur. 2009 yýlýnda Gýda ve Ýçecek Sanayi'ne gelen yabancý sermayenin aylara göre daðýlýmý incelendiðinde, en yüksek yabancý yatýrým giriþinin olduðu ayýn 58 milyon Dolarla Eylül, en düþük olduðu ayýn ise 1'er milyon Dolarlýk tutarlarla Temmuz ve Aðustos olduðu görülmektedir. Gýda ve Ýçecek Sanayi yabancý yatýrýmlarýnýn Ýmalat Sanayi yabancý yatýrýmlarý içindeki payýnýn en yüksek olduðu ay %70,7 ile Eylül ayý olurken, oranýn en düþük olduðu ay %0,3 ile Temmuz ayýdýr. Mart ve Mayýs aylarýndaki yüksek oranlar da dikkat çekmektedir. Gýda ve içecek sanayi uluslararasý yatýrým giriþlerinin aylara göre daðýlýmý (2009) Kaynak: T.C. Merkez Bankasý 21 Sektörler bazýnda uluslararasý yatýrým giriþleri (milyon Dolar) (2005-2009) Sektörler 2005 2006 2007 2008 2009 Tarým Sektörü 5 5 6 23 41 Sanayi Sektörü 829 2.100 5.116 5.151 3.483 Madencilik ve Taþocakçýlýðý 40 122 337 152 193 Ýmalat Sanayi 785 1.866 4.211 3.931 1.644 Gýda Ürünleri ve Ýçecek Ýmalatý 68 608 766 1.252 210 Ýmalat Sanayi Ýçindeki Pay (%) 8,7% 32,6% 18,2% 31,8% 12,8% Elektrik, Gaz ve Su 4 112 568 1.068 1.646 Hizmetler Sektörü 7.699 15.533 14.012 9.541 2.250 Toplam 8.535 17.639 19.137 14.733 5.775 Kaynak: T.C. Merkez Bankasý

22 Bölüm:3 Türkiye de, Hanehalký Tüketim Harcamalarý Ýçinde Gýda ve Ýçecek Sanayinin Yeri

3-1 Hanehalký Tüketim Harcamalarýnýn Gruplara Göre Daðýlýmý TÜÝK tarafýndan düzenli olarak her yýl yapýlan Hanehalký Tüketim Harcamalarý Araþtýrmasý 2004-2008 yýllarý sonuçlarýna göre; hanehalklarýnýn yapmýþ olduðu harcamalar içerisinde en yüksek ikinci payý, inceleme dönemindeki tüm yýllarda Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler harcamalarý almaktadýr. En yüksek pay ise konut ve kira harcamalarýna aittir. Yýllar bazýnda hanehalký tüketim harcamalarýnýn harcama gruplarýna göre daðýlýmý (2004-2008) (%) 2004 yýlýnda %26,4 olan Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler harcamalarýnýn toplam harcamalar içerisindeki payý, inceleme dönemindeki en yüksek deðerini almýþtýr. Bu yýldan sonra sürekli olarak azalan pay, 2005 yýlýndaki %24,9 deðerinden, 2008 yýlýndaki %22,6 deðerine kadar gerilemiþtir. 23 2004-2008 döneminde; Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler harcamasýnýn toplam harcamalar içerisindeki payý 3,8 puan oranýnda azalarak 22,6'ya inmiþtir. Hanehalký baþýna ortalama aylýk Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamasý 2007 yýlýnda 322 TL iken 2008 yýlýnda %14,2 artarak 368 TL'ye yükselmiþtir. Fert baþýna Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamasý ise 163 TL seviyesine gelmiþtir. Harcama Türleri 2004 2005 2006 2007* 2008 Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler 26,4 24,9 24,8 23,6 22,6 Alkollü Ýçecekler, Sigara ve Tütün 4,3 4,1 4,1 4,3 3,8 Giyim ve Ayakkabý 6,5 6,2 5,8 5,9 5,4 Konut ve Kira 27 25,9 27,2 28,9 29,1 Mobilya, Ev Aletleri ve Ev Bakým Hizmetleri 6,6 6,8 6,1 5,9 5,8 Saðlýk 2,2 2,3 2,2 2,4 1,9 Ulaþtýrma 9,5 12,6 13,1 11,1 14,1 Haberleþme 4,5 4,3 4,1 4,5 4,4 Eðlence ve Kültür 2,5 2,5 2,2 2,1 2,5 Eðitim Hizmetleri 2,1 1,9 2,1 2,5 2 Lokanta ve Oteller 4,5 4,4 4,2 4,6 4,3 Çeþitli Mal ve Hizmetler 3,9 4,1 4,1 4,2 4,1 TOPLAM 100 100 100 100 100 * Yeni nüfus projeksiyonlarýna göre revize edilmiþtir.

3-2 Hanehalký Harcamalarý Ýçerisinde Gýda ve Ýçecek Harcamalarýnýn Yeri 24 TÜÝK 2008 yýlý Hanehalký Tüketim Harcamalarý Araþtýrmasý sonuçlarýna göre; düþük gelirli hanehalklarý, yüksek gelirli hanehalklarýna göre Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarýna iki kata yakýn daha fazla pay ayýrmaktadýr. Gelire göre sýralý %20'lik gruplar itibariyle tüketim harcamalarýnýn daðýlýmý incelendiðinde; gelirden en az pay alan beþinci %20'lik grupta yer alan hanehalklarýnýn, Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamasýna ayýrdýklarý pay %33,7 iken, gelirden en fazla pay alan birinci gruptaki hanehalklarýnýn gýda harcamalarýna ayýrdýðý payýn %17,2 olduðu gözlenmektedir. Gelirden en az pay alan dördüncü grubun Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarý için ayýrmýþ olduðu pay %27,3 iken, üç ve ikinci gruplarda bu pay %25,2 ve %22,2'dir. Baþka bir ifade ile gelir seviyesi düþtükçe, Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarýnýn toplam harcamalar içerisindeki payý daha da artmaktadýr. Toplam Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamasýnýn %13,5'ini gelire göre sýralý beþinci %20'lik grupta yer alan hanehalklarý, %27,8'ini ise birinci %20'lik grupta yer alan hanehalklarý yapmaktadýr. Dördüncü grup için bu oran %16,6 iken, üç ve ikinci gruplar için bu oranlar %19,7 ve %22,4'tür. Bu bulgudan da anlaþýlabileceði üzere en yüksek gelir seviyesine sahip grup, toplam Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarý içerisinde en fazla harcamada bulunurken, en düþük gelir seviyesine sahip grup, gelir seviyesine baðlý olarak daha az harcama yapmaktadýr. Gýda ve alkolsüz içecek harcamalarýnýn gelir gruplarýna göre daðýlýmý (2008) (%)

3-3 Gýda ve Ýçecek Sanayinin Ana Harcama Gruplarýna ve Bölgelere Göre Fiyat Düzeyleri Ana harcama gruplarýna ve bölgelere göre fiyat düzeyleri (ÝBBS 26 Bölge), (2008) TÜKETÝM HARCAMALARI TOPLAM 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 Gýda ve Alkollü Giyim Konut Ev eþyasý Saðlýk Ulaþtýrma Haberleþme Eðlence Eðitim Lokanta Çeþitli mal Bölgeler" Alkolsüz Ýçecek Ýçecek ve Tütün ve Ayakkabý ve Kültür ve Oteller ve Hizmetler TR00 TÜRKÝYE 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 TR11 Ýstanbul 114,2 107,5 100,1 107,3 151,1 102,7 112,0 111,3 100,2 110,3 155,5 119,7 109,8 TR21 Edirne, Kýrklareli, Tekirdað 102,7 107,0 99,8 101,1 98,5 102,7 101,0 101,2 100,2 103,7 139,8 93,4 105,9 TR22 Balýkesir, Çanakkale 102,4 104,9 99,9 101,5 100,8 97,0 103,8 103,5 100,2 102,7 108,1 98,9 103,6 TR31 Ýzmir 105,2 103,7 99,6 106,8 113,5 102,9 106,4 103,9 100,4 102,9 124,9 119,0 102,3 TR32 Denizli, Aydýn, Muðla 101,7 101,1 99,9 103,9 104,5 99,8 101,6 101,5 100,1 98,4 99,5 94,7 103,8 TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uþak 99,3 99,6 100,0 99,2 97,5 100,6 99,8 99,6 99,9 98,3 99,4 94,3 99,5 TR41 Bursa, Bilecik, Eskiþehir 103,5 102,0 99,9 96,0 108,2 103,8 107,9 109,2 100,1 104,6 120,3 105,5 105,4 TR42 Kocaeli, Bolu, Düzce, Sakarya, Yalova 104,8 106,6 100,0 105,5 106,2 101,2 106,0 104,0 100,3 105,4 113,8 101,2 106,2 TR51 Ankara 105,0 97,4 100,0 107,8 121,5 102,5 112,2 107,5 100,3 99,8 110,4 123,7 101,4 TR52 Konya, Karaman 96,9 94,9 100,1 96,7 98,1 96,7 97,9 97,6 99,7 98,4 88,1 91,0 96,2 TR61 Antalya, Burdur, Isparta 104,0 101,8 100,0 113,6 107,0 106,0 99,7 103,1 100,1 101,3 108,8 94,6 103,2 TR62 Adana, Mersin 99,1 94,8 99,8 91,1 110,9 98,1 109,6 100,9 99,9 98,5 100,9 90,7 96,0 TR63 Hatay, K.Maraþ, Osmaniye 94,9 93,5 99,9 92,7 92,7 97,1 96,5 97,6 99,2 97,6 75,2 98,8 95,8 TR71 Nevþehir, Aksaray, Kýrýkkale, Kýrþehir, Niðde 95,3 96,8 100,1 97,8 86,7 94,8 94,8 98,3 100,0 95,0 77,8 99,2 95,4 TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat 97,2 95,6 100,0 98,7 97,2 97,4 95,8 98,4 100,1 97,2 104,9 101,4 100,5 TR81 Zonguldak, Bartýn, Karabük 101,5 106,3 99,9 91,1 98,8 99,7 101,8 101,9 100,0 103,0 105,6 101,3 99,0 TR82 Kastamonu, Çankýrý, Sinop 97,6 99,0 100,0 105,7 88,9 96,4 92,1 101,5 99,6 97,9 105,6 95,7 94,2 TR83 Samsun, Amasya, Çorum, Tokat 98,0 97,0 100,0 103,8 92,5 99,9 100,5 100,4 100,1 99,6 93,0 98,1 99,1 TR91 Trabzon, Artvin, Giresun, Gümüþhane, Ordu, Rize 103,0 106,0 100,1 103,7 101,3 102,1 102,2 100,3 100,2 100,7 89,8 104,9 98,6 TRA1 Erzurum, Bayburt, Erzincan 98,1 101,7 100,1 92,9 91,1 101,6 97,9 99,0 100,3 99,1 88,4 103,2 100,8 TRA2 Kars, Aðrý, Ardahan, Iðdýr 96,8 98,7 100,2 96,3 87,1 103,6 93,3 96,0 99,7 97,4 82,5 94,3 97,3 TRB1 Malatya, Bingöl, Elazýð, Tunceli 96,5 98,6 100,1 92,1 91,4 100,0 93,5 95,1 100,2 102,0 69,7 92,8 99,4 TRB2 Van, Bitlis, Hakkari, Muþ 97,0 100,3 100,2 102,8 85,2 100,9 92,4 91,0 99,8 100,5 85,7 95,8 95,9 TRC1 Gaziantep, Adýyaman, Kilis 96,5 94,7 100,0 98,5 96,7 95,6 96,0 99,4 99,2 95,5 83,1 91,9 97,7 TRC2 Diyarbakýr, Þanlýurfa 95,6 96,1 100,0 92,7 90,8 99,0 92,5 95,3 100,2 97,7 81,1 103,4 99,7 TRC3 Siirt, Batman, Mardin, Þýrnak 93,3 94,3 100,2 100,9 82,0 98,1 92,7 82,6 99,6 92,5 88,0 92,8 93,4 25 TÜÝK'in Bölgesel Satýnalma Gücü Paritesi Çalýþmasý, Türkiye'nin çeþitli bölgelerinde TL'nin harcama türlerine göre satýn alma gücündeki farklýlýklarý göstermektedir. Bölgesel Satýnalma Gücü Paritesi deðerlerinin, Türkiye ortalamasý 100 olacak þekilde dönüþtürülmesiyle elde edilen endeksler, Türkiye genelinde 100 TL karþýlýðý satýn alýnan belirli bir mal ve hizmet sepetinin 26 bölgede TL cinsinden satýþ tutarlarýnýn göstergesidir. Bu kýsa açýklamadan sonra çalýþmanýn 2008 yýlý sonuçlarýna göre; Ýstanbul, genel fiyat düzeylerinin en yüksek olduðu bölge olarak ilk sýrada yer almaktadýr. 2008 yýlýnda 26 bölgenin ortalama fiyat düzeyi 100 iken, TR11 (Ýstanbul) 114,2 ile en yüksek, TRC3 (Siirt, Batman, Mardin, Þýrnak) ise 93,3 ile en düþük fiyat düzeyine sahip bölgelerdir. Bu sonuçlara göre, TR11 Bölgesinin fiyat düzeyi, TRC3 Bölgesinin % 22 üzerindedir.

26 3-3 Gýda ve Ýçecek Sanayinin Ana Harcama Gruplarýna ve Bölgelere Göre Fiyat Düzeyleri Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler fiyat düzeyleri incelendiðinde de en yüksek fiyat seviyesinin 107,5 ile yine TR11 (Ýstanbul) bölgesinde olduðu görülmektedir. Bu bölgeyi 107 ile TR21 (Edirne, Kýrklareli, Tekirdað) ve 106,6 ile de TR42 (Kocaeli, Bolu, Düzce, Sakarya, Yalova) bölgelerinin takip ettiði anlaþýlmaktadýr. Bir baþka ifade ile bu bölgelerimiz Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler fiyatlarýnýn en yüksek olduðu bölgelerdir. Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler fiyatlar seviyesinin en düþük olduðu bölgeler ise sýrasýyla; 93,5 ile TR63 (Hatay, K.Maraþ, Osmaniye), 94,3 ile TRC3 (Siirt, Batman, Mardin, Þýrnak) ve 94,7 ile de TRC1 (Gaziantep, Adýyaman, Kilis) bölgeleridir. Bu bölgelerimizde Gýda ve Alkolsüz Ýçecek fiyat seviyeleri, diðer bölgelerimize göre çok daha düþük seviyelerdedir. Bu bulgulara göre; Gýda ve Alkolsüz Ýçecekler fiyat seviyesinin en yüksek olduðu TR11 bölgesinde fiyatlar genel seviyesinin, fiyatlarýn en düþük olduðu TR63 bölgesine göre %15 daha pahalý olduðunu söyleyebiliriz. Gýda ve alkolsüz içecekler Fiyatlar genel seviyesi (2008) 3-4 Gýda ve Ýçecek Harcamalarýnýn Bölgelere Göre Daðýlýmý Bölgeler bazýnda yüzde daðýlýmý (2006/2007/2008*) (%) * Yeni nüfus projeksiyonlarýna dayanmaktadýr. Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarýnýn, 2006-2007-2008 yýllarý ortalama deðer olarak istatistiki bölge sýnýflamasýnýn Düzey-1'e göre daðýlýmýný incelediðimizde; Batý ve Doðu Karadeniz, Güneydoðu Anadolu, Kuzeydoðu Anadolu ve Ortadoðu Anadolu bölgelerinde Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarýnýn konut ve kira harcamalarýndan daha yüksek paylar aldýðýný görmekteyiz. Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarý payýnýn en yüksek olduðu bölge %37,5 deðeri ile Güneydoðu Anadolu bölgesidir. Bu bölgeyi %29,6'lýk payla Kuzeydoðu Anadolu Bölgesi takip et mektedir. Doðu Karadeniz de ise Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarý payý %26,1 seviyesindedir. Kýsacasý, Doðu ve Güneydoðu bölgelerimizden batýya gidildikçe konut ve kira harcamalarýnýn payý artmakta, buna karþýlýk Gýda ve Alkolsüz Ýçecek harcamalarýnýn toplam hanehalký tüketim harcamalarý içerisindeki payý ise azalmaktadýr.

Bölüm:4 Türk Gýda ve Ýçecek Sanayinde Ar-Ge 27

4-1 Gýda ve Ýçecek Sanayi Ar-Ge Harcamalarý Yýllar bazýnda Ar-Ge harcamalarý (2003-2008) (bin TL) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ýmalat Sanayi 431.349 599.575 953.435 1.185.734 1.714.012 1.954.471 Toplam Ýçindeki Payý (%) 80,1 83,1 72,0 72,8 68,2 64,1 Deðiþim (%) - 39,0 59,0 24,4 44,6 14,0 Gýda ve Ýçecek Sanayi 28.209 21.163 29.423 59.997 46.967 60.754 Ýmalat Sanayi Ýçindeki Payý (%) 6,5 3,5 3,1 5,1 2,7 3,1 Deðiþim (%) - -25,0 39,0 103,9-21,7 29,4 28 Toplam 538.560 721.757 1.324.842 1.629.088 2.513.487 3.048.503 Deðiþim (%) - 34,0 83,6 23,0 54,3 21,3 2003-2008 yýllarýný kapsayan ve TÜÝK tarafýndan yapýlan Ar-Ge Faaliyetleri Araþtýrmasý sonuçlarýna göre; 2003 yýlýnda 28,2 milyon TL olan Gýda ve Ýçecek Sanayi Ar-Ge harcamalarý, inceleme döneminin sonu olan 2008 yýlýnda %115,4 oranýnda artarak 60,8 milyon TL'ye yükselmiþtir. 2006 yýlýnda da 60 milyon TL'lik Ar-Ge harcamasý yapýlmýþ olduðu göz önüne alýndýðýnda, Gýda ve Ýçecek Sanayi'nin 2008 yýlýnda, ancak 2006 yýlýndaki deðerine ulaþmýþ olduðu görülmektedir. 2004 ve 2007 yýllarýnda Gýda ve Ýçecek Sanayi Ar-Ge harcamalarý bir önceki yýla göre %25 ve %21,7 oranlarýnda düþüþler göstermiþtir. 2005 ve 2006 yýllarýnda elde edilen %39 ve %103,9'luk Ar-Ge harcamalarý artýþ oranlarý ise son derece olumlu bir geliþmedir. Ýnceleme döneminin son yýlý olan 2008 yýlýndaki %29,4'lük Ar-Ge harcamalarýndaki artýþ, 2007 yýlýndaki azalýþtan sonra elde edilmesi bakýmýndan da son derece önemlidir. Ýmalat sanayi Ar-Ge harcamalarý içerisindeki Gýda ve Ýçecek Sanayi Ar- Ge harcamalarýnýn payý 2003 yýlýnda %6,5 iken 2004 yýlýnda %3,5'e gerilemiþ, 2005 yýlýnda ise daha da gerileyerek %3,1'e kadar düþmüþtür. 2006 yýlýnda %5,1'e yükselen bu oran, 2007 yýlýnda tekrar %2,7 gibi oldukça düþük sayýlabilecek bir seviyeye gerilemiþtir. Gýda ve Ýçecek Sanayi Ar-Ge harcamalarýnýn; 2008 yýlýnda %3,1 ile, tekrar 2005 yýlýndaki seviyesine yükselmiþ olmasý sevindirici bir geliþme olarak deðerlendirilebilir. Ancak, Gýda ve Ýçecek Sanayi için zaten yeterli olmayan Ar-Ge harcamalarýnýn, reel olarak azalmýþ olduðu da bir gerçektir.

4-2 Harcama Gruplarýna Göre Ar-Ge Harcamalarýnýn Daðýlýmý 2003 yýlýnda Türkiye'de yapýlan Ar- Ge harcamalarý toplamý 510 milyon TL seviyelerinde iken, beþ yýl içinde yaklaþýk olarak 5,5 kattan daha fazla bir oranda artarak 2008 yýlýnda 3 milyar TL seviyelerine kadar yükselmiþtir. Ýnceleme dönemindeki tüm yýllarda, yapýlan toplam Ar-Ge harcamalarý içerisinde en yüksek payý alan sektör Ýmalat Sanayi olmuþtur. Bu sektörü sýrasýyla hizmetler, madencilik ve tarým sektörlerinde yapýlan Ar-Ge harcamalar izlemektedir. Yapýlan Ar-Ge harcamalarý içerisinde en yüksek paya sahip harcama kalemi tüm yýllarda personel harcamalarý olurken, bu kalemi sýrasýyla diðer cari, makineteçhizat ve sabit tesis harcamalarý gibi Ar-Ge kalemleri takip etmektedir. Toplam Ar-Ge harcamalarý içerisinde Gýda Ürünleri ve Ýçecek sektörünün yapmýþ olduðu Ar-Ge harcamalarýnýn payý 2003 yýlýnda %5,5 gibi fena sayýlamayacak bir oranda iken, bu oran dönem içerisinde azalmýþ, 2008 yýlýnda ise %2 seviyelerine kadar gerilemiþtir. Yýllar bazýnda harcama gruplarýna göre Ar-Ge harcamalarý Sektörler Ýmalat Gýda ürünleri ve içecek TOPLAM (2003-2008) (bin TL) Yýl Personel Makine-Teçhizat Sabit Tesis Diðer Cari TOPLAM 2003 116.441 81.334 25.995 207.579 431.349 2004 141.855 120.777 36.896 300.047 599.575 2005 300.328 158.245 21.336 473.526 953.435 2006 361.518 144.315 17.280 662.621 1.185.734 2007 562.270 346.525 94.781 710.437 1.714.013 2008 682.012 284.585 88.460 899.414 1.954.471 2003 5.878 6.609 6.085 9.637 28.209 2004 6.524 3.252 238 11.149 21.163 2005 12.506 2.653 1.893 12.371 29.423 2006 13.956 6.612 432 38.998 59.998 2007 22.469 5.171 1.367 17.961 46.968 2008 25.663 12.509 2.383 20.199 60.754 2003 157.701 95.187 29.255 228.209 510.352 2004 189.298 138.700 39.086 330.282 697.366 2005 443.625 224.362 34.413 586.429 1.288.829 2006 603.365 172.848 22.352 819.253 1.617.818 2007 963.146 397.907 158.725 979.833 2.499.611 2008 1.228.327 353.040 186.773 1.280.362 3.048.502 29

4-3 Gýda ve Ýçecek Sanayinde Ar-Ge Harcamalarý 2008 yýlýnda Gýda Ürünleri ve Ýçecek Sanayinde yapýlan 61 milyon TL'lik Ar- Ge harcamalarýnýn %42,2'lik kýsmý (25,7 milyon TL) personelle ilgili olarak yapýlan harcamalarý kapsarken, %33,2'lik kýsmý (20,2 milyon TL) diðer cari harcamalara yapýlmýþtýr. Gýda Ürünleri ve Ýçecek Sanayi Ar-Ge harcamalarýnýn %20,6'lýk (12,5 milyon TL) kýsmý makine ve teçhizat harcamalarýna yapýlýrken, sabit tesis harcamalarýnýn payý %3,9 (2,4 milyon TL) olmuþtur. 2008 yýlý gýda ve içecek sanayi Ar-Ge harcamalarýnýn daðýlýmý (%) 30 4-4 Ar-Ge Faaliyetlerinde Ýstihdam (2003-2008) 4-4-1 2008 Yýlýnda Gýda ve Ýçecek Sanayinde Ar-Ge Faaliyetinde Bulunanlar 2008 yýlýnda Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde Ar-Ge faaliyetinde çalýþan 637 kiþinin %60,4'lük kýsmý (385 kiþi) araþtýrmacý olarak görev yaparken, %25,9'luk kýsmý (165 kiþi) teknisyen, %13,7'lik kýsmý (87 kiþi) ise diðer destek personeli olarak görev yapmaktadýr. 2003 yýlýnda ise; Gýda ve Ýçecek Sanayi'nde araþtýrmacý olarak görev yapanlarýn oraný %55,8 iken, teknisyen olarak görev yapanlarýn oraný %27,2, diðer destek personelinin payý da %17,1 seviyelerinde bulunmaktaydý. Ar-Ge personelinin daðýlýmý (%)

4-4-2 Yýllara Göre Ar-Ge Faaliyetinde Ýstihdam Edilen Ýnsan Gücü Yýllar bazýnda setörlere göre istihdam edilen Ar-Ge personeli (2003-2008) (kiþi) Sektörler Ýmalat Gýda Ürünleri ve Ýçecek TOPLAM Yýllar Araþtýrmacý Teknisyen Diðer D estek Personeli Toplam 2003 3.725 1.784 649 6.158 2004 4.197 1.974 780 6.951 2005 5.897 2.795 1.488 10.180 2006 6.100 3.149 1.700 10.949 2007 8.405 4.228 1.909 14.542 2008 9.467 4.246 2.030 15.743 2003 193 94 59 346 2004 204 107 62 373 2005 268 134 77 479 2006 295 133 45 473 2007 344 157 119 620 2008 385 165 87 637 2003 4.788 2.200 849 7.837 2004 5.373 2.435 1.029 8.837 2005 9.445 3.815 1.702 14.962 2006 11.210 4.700 2.069 17.979 2007 15.277 6.373 2.594 24.244 2008 18.025 6.550 2.886 27.461 31 Yetiþmiþ ve konusunda uzman kalifiye eleman, Ar-Ge çalýþmalarý için olmazsa olmaz unsurlardan biridir. Türkiye'de Ar-Ge faaliyetlerinde istihdam edilen eleman sayýsý 2003 yýlýnda 7.837 kiþi iken, 2008 yýlýna kadar neredeyse 3,5 katý artarak 27.461 kiþiye ulaþmýþtýr. Ýmalat sanayinde çalýþanlar sayýsý da 2,5 kattan daha fazla artarak 6.158 kiþiden, 15.743 kiþiye yükselmiþtir. Gýda Ürünleri ve Ýçecek Sanayi Ar- Ge faaliyetinde çalýþanlarýn sayýsý ise %84 oranýnda artarak 2003 yýlýndaki 346 kiþiden, 2008 yýlýndaki 637 kiþiye yükselmiþtir.