VIII MALÝ PÝYASALAR 125

Transkript

1 VIII MALÝ PÝYASALAR 125

2 126

3 MALÝ PÝYASALAR Para ve sermaye piyasalarýndan oluþan mali piyasalara iliþkin geliþmeler aþaðýdadýr. I. PARA PÝYASALARI Kýsa vadeli fonlarýn arz ve talebinin karþýlaþtýðý piyasalarýn alt bölümlerini oluþturan para, döviz ve altýn piyasalarýna iliþkin geliþmeler aþaðýdadýr. A. PARA PÝYASASI 1. Bankalararasý Para Piyasasý Merkez Bankasý, daha önce baþlattýðý Gün Ýçi Limit (GÝL) ve Vadeli Ýþlem Limiti (VÝL) uygulamasýndan sonra 30 Kasým 2000 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere bankalarýn vadeli iþlem limitlerinin borç alabilme limitlerine eklenmesi imkaný getirerek kýsa vadeli likidite olanaklarýný artýran yeni bir uygulama baþlatmýþtýr. Uygulanan program çerçevesinde Merkez Bankasý, 2000 yýlýnýn Kasým ayýna kadar olan dönemde bankalararasý para piyasasýnda taraf olduðu iþlemleri azaltmaya yönelik bir strateji izlemiþtir. Kasým ayýnda ve 2001 Þubat ayýnda meydana gelen krizler nedeniyle oluþan likidite problemi, Merkez Bankasýnýn kotasyon, APÝ ve bankalararasý para piyasasý yolu ile piyasalarý fonlamasýný gerektirmiþtir. Bankalararasý para piyasasýndaki iþlemlerin büyük bir bölümünü gecelik iþlemler oluþturmuþ, özellikle kýsa vadeli faiz oranlarýnda çok hýzlý yükseliþlerin yaþandýðý 22 Kasým sonrasý dönemde gecelik iþlem hacimlerinde yüksek oranlarda artýþ gözlenmiþtir. Merkez Bankasý, ekonomik geliþmeler çerçevesinde, 16 Temmuz 2001 tarihinde bu piyasadaki faiz oranlarýný 4 puan yükseltmiþ ise de 6 Aðustos, 27 Aðustos ve 4 Eylül de kademeli olarak indirmiþ ve gecelik faiz oraný yüzde 59 a gerilemiþtir. 127

4 a) Ýþlem Hacmi Bankalararasý para piyasasýnda 1999 yýlýnda katrilyon lira olan toplam iþlem hacmi, 2000 yýlýnda yüzde 14.1 oranýnda azalarak katrilyon liraya düþmüþtür yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde ise önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 775 oranýnda artarak katrilyon liraya yükselmiþtir yýlýnýn ilk yarýsýnda istikrarlý bir seyir izleyen iþlem hacmi, Temmuz ayýnda 5.7 katrilyon lira ile yýlýn en düþük seviyesine inmiþtir. Aðustos ayýndan itibaren yükselmeye baþlamýþ ve Kasým ayýnda 9.7 katrilyon liraya, Aralýk ayýnda da 21.9 katrilyon liraya ulaþmýþtýr. Merkez Bankasý bankalararasý para piyasasýnda 2000 yýlý boyunca taraf olduðu gecelik iþlemlerde net satýcý konumunda olmuþ, bu piyasada yaptýðý satýþlarýn yüzde 50 den fazlasý yoðun likidite sýkýþýklýðýnýn yaþandýðý 22 Kasým sonrasý dönemde gerçekleþmiþtir yýlýnýn Ocak ayýnda 34 katrilyon lira olan iþlem hacmi, Þubat ayý krizinin ardýndan Mart ayýnda 88.1 katrilyon liraya yükselmiþtir. Nisan ayýnda 74.9 ve Mayýs ayýnda 80 katrilyon lira düzeyinde seyrettikten sonra azalmaya baþlamýþ ve Eylül ayýnda 46.4 katrilyon lira olmuþtur. BANKALARARASI PARA PÝYASASI ÝŞLEMLERÝ Tablo VIII Ýþlem Ýþlem Ýþlem Ýþlem Hacmi (1) Faiz (2) Hacmi (1) Faiz (2) Hacmi (1) Faiz (2) Hacmi (1) Faiz (2) Ocak 1,738, ,084, ,204, ,046, Şubat 3,115, ,569, ,028, ,122, Mart 3,448, ,518, ,702, ,109, Nisan 2,616, ,423, ,059, ,862, Mayýs 4,392, ,619, ,310, ,306, Haziran 5,127, ,044, ,016, ,408, Temmuz 4,193, ,577, ,687, ,138, Ağustos 6,997, ,766, ,976, ,275, Eylül 7,868, ,502, ,564, ,394, Ekim 6,582, ,201, ,848, Kasým 7,774, ,133, ,737, Aralýk 10,856, ,992, ,918, TOPLAM 64,711, ,434, ,054, ,663,800 Kaynak : TCMB (1) Aylık toplam çift taraflı, (Milyar TL.) (2) Bir gün vadeli işlemlerin aylık ağırlıklı ortalama faizlerine göre hesaplanan yıllık basit faiz oranıdır. b) Gecelik Faiz Oranlarý Bankalararasý para piyasasýnda 1999 yýlýnýn Aralýk ayýnda yüzde olan gecelik faiz oranlarý, 2000 yýlýnýn Ocak ayýnda yüzde a gerilemiþ iken Þubat ayýnda yüzde ya yükselmiþ ise de izleyen aylarda bu oranýn altýnda kalmak suretiyle dalgalanma göstermiþtir. Temmuz ayýnda yüzde oraný ile yýlýn en düþük seviyesine inmiþ, Aðustos ve Eylül aylarýnda yükselme eðilimine girmiþ, Kasým ayýnda yaþanan krizin etkisiyle yüzde e yükselmiþ ve Aralýk ayýnda da yüzde ile yýlýn en yüksek seviyesine ulaþmýþtýr. 128

5 2001 yýlýnýn Ocak ayýnda yüzde e gerileyen faiz oranlarý, Þubat ayýnda yüzde olarak dokuz aylýk dönemin en yüksek seviyesine çýktýktan sonra Mart ayýnda ani bir düþüþle yüzde seviyesine gerilemiþtir. Ýzleyen aylarda düþme eðilimine giren faiz oranlarý Eylül ayýnda yüzde olarak gerçekleþmiþtir. Grafik VIII GECELÝK FAÝZ ORANLARI (Yüzde) /9 00/10 00/11 00/12 01/1 01/2 01/3 01/4 01/5 01/6 01/7 01/8 01/9 2. Açýk Piyasa Ýþlemleri (APÝ) 2000 yýlýnda uygulanan program çerçevesinde Merkez Bankasýnýn açýk piyasa iþlemleri yoluyla verdiði likiditenin net iç varlýklar bandý çerçevesinde belirlenmesi öngörülmüþ ve sterilizasyon yapmama politikasý tutarlý bir biçimde izlenmiþtir. 22 Kasým sonrasý dönemde ortaya çýkan yoðun döviz talebi ve likidite sýkýþýklýðý ortamý, Merkez Bankasýnýn açýk piyasa iþlemleri aracýlýðýyla piyasayý fonlamasýný gerektirmiþtir. 22 Kasým tarihinden itibaren APÝ fonlamasý artýrýlarak ayýn geriye kalan döneminde doðrudan alým ve repo iþlemleri yoluyla piyasaya net olarak 3.7 katrilyon lira verilmiþtir. APÝ fonlamasý Aralýk ayý baþlarýndan itibaren Türk Lirasý likiditenin Merkez Bankasýna döviz satýþlarý yoluyla saðlanmaya baþlanmasýyla birlikte azaltýlmýþtýr. Merkez Bankasý açýk piyasa iþlemleri kanalýyla yýl sonu net etki itibariyle para piyasalarýna 1999 yýlýnda 122 trilyon lira aktarýrken bu miktar 2000 yýlýnda 3.4 katrilyon liraya yükselmiþtir yýlýnda doðrudan alým iþlemleri, Aralýk ayýndaki iþlemlerin etkisiyle önceki yýla göre yüzde oranýnda artmýþtýr. Repo ve repo dönüþ iþlemlerinin de bir önceki yýla göre sýrasýyla yüzde ve yüzde 227 oranýnda arttýðý görülmektedir yýlýnda 3.4 katrilyon lirasý Kasým ayýnda olmak üzere toplam 6.1 katrilyon lira piyasaya para verilmiþ, piyasalardan 2.7 katrilyon lira çekilmiþ ve yýllýk net etki olarak piyasalara 3.4 katrilyon lira verilmiþtir yýlýnýn Ocak ayýnda piyasadan 2.9 katrilyon çekilirken Þubat ayýnda 3.1, Mart ayýnda 3.9 ve Nisan ayýnda 2.5 katrilyon lira aylýk net fonlama yapýlmýþtýr yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde piyasalardan 4.1 katrilyon lira çekilirken, piyasalara 11.7 katrilyon lira aktarýlmýþ, böylece piyasalara net etki olarak 7.6 katrilyon lira verilmiþtir. 129

6 130

7 3. Devlet Ýç Borçlanma Senetleri Satýþý a) Ýç Borçlanmalar ve Vade Yapýsý 1999 yýlýnda satýlan Devlet iç borçlanma senetleri (DÝBS), bir önceki yýla göre yüzde 70.9 oranýnda artarak 27.2 katrilyon liraya ulaþýrken 2000 yýlýnda yüzde 3 azalýþla 26.4 katrilyon lira olmuþtur yýlýnda ihalelerin vadeleri yýllýk ortalama olarak 277 gün iken 2000 yýlýnda 386 güne çýkmýþtýr yýlýnýn Ocak-Aðustos döneminde satýlan Devlet iç borçlanma senetleri tutarý ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 42.5 oranýnda artarak 33.2 katrilyon lira olmuþ, dönemin ortalama vadesi 149 güne düþmüþtür. 131

8 Grafik VIII-2/a Grafik VIII-2/b b) Ýç Borçlanma Ýhale Faiz Oranlarý 1999 yýlýnda yýlýn ortalama basit faiz oraný yüzde 96.4 iken 2000 yýlýnda yüzde 36.4 e gerilemiþtir. Ýç borçlanma faizleri, 2000 yýlýnýn Ocak ayýnda yüzde 36.9 a inmiþ ise de Haziran ayýnda yüzde 41.4 ile yýlýn en yük- sek seviyesine ulaþtýktan sonra Temmuz ve Aðustos aylarýnda düþmüþ, Kasým ayýnda yüzde 38.1 e yükselmiþtir. Aralýk ayýnda ise ihale yapýlmamýþtýr. Yýlýn en düþük seviyesi yüzde 31.6 ile Temmuz ayýnda gerçekleþmiþtir. 132

9 Ýç borçlanma faiz oranlarý, 2001 yýlýnýn Ocak ayýnda yüzde 60 seviyesini bulmuþtur. Krizin etkisiyle Þubat ayýnda yüzde e, Mart ayýnda yüzde a yükselmiþ, Nisan ayýnda yüzde e geriledikten sonra Mayýs ve Haziran aylarýnda yüzde 70 lere inmiþtir. Temmuz ayýnda yüzde a yükselmiþ ise de Aðustos ayýnda yüzde olmuþtur. B. DÖVÝZ VE EFEKTÝF PÝYASASI 1. Ýþlem Hacmi T.C. Merkez Bankasýnca yönetilen bu piyasada 1999 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 57.6 oranýnda artýþla 99.2 milyar dolar, 2000 yýlýnda da yüzde 81.4 oranýnda artýþla milyar dolar tutarýnda iþlem gerçekleþtirilmiþtir yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde milyar dolar olan iþlem hacmi, 2001 yýlýnýn ayný döneminde yüzde oranýnda artarak milyar dolara yükselmiþtir. Döviz ve efektif piyasasý iþlemlerine iliþkin ayrýntýlý bilgiler aþaðýdaki tablodadýr. 133

10 2. Döviz Kurlarý Merkez Bankasý 9 Aralýk 1999 tarihinde para ve kur programýný IMF ile imzalanan stand-by anlaþmasýnda hedeflenen performans kriterlerini de gözönüne alarak ilan etmiþtir yýlýndan itibaren üç yýl süreyle uygulamaya konulan istikrar programýnda geriye dönük endekslemeyi kýrmak amacýyla (1 Dolar+0.77 Euro) dan oluþan döviz sepeti ilk 18 ay için enflasyon hedefine yönelik kur ayarlamasý na uygun 134

11 þekilde çýpa olarak kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Programýn ikinci 18 ayýnda döviz sepetinin geniþleyen bir band içinde dalgalanmaya býrakýlmasý öngörülmüþtür yýlý sonunda toptan eþya fiyatlarýndaki yýllýk artýþ yüzde 32.7 olurken, çýpa olarak alýnan (1 Dolar+0.77 Euro) þeklinde tanýmlanan döviz sepetindeki artýþ yüzde 19.9 olmuþ ve TEFE nin 12.8 puan altýnda kalmýþtýr. ABD Dolarý yüzde 24.4, Alman Marký ve Euro yüzde 14.1, Ýngiliz Sterlini yüzde 13.9 ve Japon Yeni yüzde 12.7 artýþ ile TEFE deki yýllýk artýþýn altýnda artýþ göstermiþlerdir. 22 Þubat 2001 de kurlar serbest býrakýlmýþ ve dalgalý kur politikasýna geçilmiþtir. Merkez Bankasý döviz piyasalarýna sadece geçici dalgalanmalarý hafifletmek üzere müdahale etmeye baþlamýþtýr yýlýnýn Eylül ayý itibariyle toptan eþya fiyatlarý kümülatif olarak yüzde 62.9 oranýnda artarken, Dolardaki artýþ yüzde 128.2, Mark ve Euro daki artýþ yüzde 128.1, Ýngiliz Sterlinindeki artýþ yüzde ve Japon Yenindeki artýþ ise yüzde olarak gerçekleþmiþtir. 135

12 136

13 137

14 C. ALTIN PÝYASASI Ýstanbul Altýn Borsasýnda (ÝAB), 2000 yýlýnda ton altýn karþýlýðý 1.7 katrilyon lira ve ton altýn karþýlýðý 1.2 milyar dolarlýk iþlem yapýlmýþtýr. Türk Lirasý ile yapýlan iþlemler 2000 yýlýnýn Aðustos ayý itibarý ile 1.1 katrilyon lira iken 2001 yýlýnýn ayný döneminde yüzde 70.9 oranýnda azalarak trilyon liraya 138

15 gerilemiþtir. Ayný dönemler itibariyle 2000 yýlýnda 204 ton olan iþlem miktarý, 2001 yýlýnda yüzde 77.6 oranýnda azalarak 45.6 tona düþmüþtür. Dolar ile yapýlan iþlemler ise 2000 yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde 761 milyon dolar iken 2001 yýlýnýn ayný döneminde yüzde 54.7 oranýnda azalarak milyon dolara inmiþtir yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde 83.2 ton olan iþlem miktarý da 2001 yýlýnda yüzde 51.8 oranýnda azalarak 40.1 ton olmuþtur. II. SERMAYE PÝYASALARI 1. Birinci El Piyasalar Sermaye Piyasasý Kurulu kaydýna alýnarak yeni çýkarýlan sermaye piyasasý araçlarýnýn satýldýðý birinci el piyasasýna iliþkin geliþmeler aþaðýdadýr. a) Kamu Kesimi Menkul Kýymet Ýhraçlarý Kamu kesimince ihraç edilen menkul kýymetler 2000 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 20.5 oranýnda artýþ göstererek 32.9 katrilyon lira, 2001 yýlýnýn Ocak-Aðustos döneminde ise geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 447 oranýnda artýþla katrilyon lira olmuþtur yýlýnýn Aðustos ayýnda kamu kesimi menkul kýymet ihraçlarý toplam birinci el piyasa iþlemlerinin yüzde 82.3 ünü oluþtururken, 2001 yýlýnýn ayný döneminde bu pay 14.9 puan artarak yüzde 97.2 olmuþtur. 139

16 2001 yýlýnýn Ocak-Aðustos döneminde devlet tahvili ihraçlarý geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde oranýnda, özelleþtirme tahvilleri yüzde oranýnda, hazine bonosu da yüzde oranýnda artmýþtýr. b) Özel Kesim Menkul Kýymet Ýhraçlarý 2000 yýlýnda yüzde oranýnda artarak 5.8 katrilyon liraya yükselen özel kesim menkul kýymet ihraçlarý, 2001 yýlýnýn Aðustos ayýnda önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 27.3 oranýnda azalarak 3.8 katrilyon liraya inmiþtir yýlýnýn Aðustos ayý itibariyle ihraç tutarýnýn yüzde 23 ünü oluþturan hisse senedi ihraçlarý geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 67.1 oranýnda azalarak 885 trilyon liraya düþerken yüzde 77 sini oluþturan diðer menkul kýymet ihraçlarý ise yüzde 14.1 oranýnda artarak yaklaþýk 3 katrilyon liraya yükselmiþtir. 140

17 2. Ýkinci El Piyasalar Birinci el piyasalarda ihraç edilmiþ tedavüldeki sermaye piyasasý araçlarýnýn aracýlarýn kendi aralarýnda veya alýcýlarla müþterileri arasýnda alým-satýmýnýn yapýldýðý borsa ve borsa dýþý piyasalardan oluþan ikinci el piyasalarda, 2000 yýlýnda bir önceki yýla göre yüzde 7.3 azalýþla 1006 katrilyon liraya inen ikinci el piyasasý iþlem hacmi, 2001 yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 1.6 oranýnda artarak katrilyon lira olmuþtur. Kamu sektörü menkul kýymet alým-satým iþlem hacmi 2001 yýlý Ocak-Aðustos döneminde geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 5.3 oranýnda artmýþtýr. Kamu sektörü menkul kýymetlerinin toplam ikinci el piyasa iþlemlerindeki payý yüzde 90.9 olup tutarý 594 katrilyon liradýr. Özel sektör menkul kýymet alýmsatým iþlem hacmi, 2000 yýlýnda yüzde 202 artarak katrilyon lira olurken 2001 yýlýnýn Ocak-Aðustos döneminde önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 25.2 azalmýþ ve toplam ikinci el piyasa iþlemlerindeki payý yüzde 9.1 e, tutarý da 59.3 katrilyon liraya gerilemiþtir yýlýnýn ilk sekiz aylýk döneminde ikinci el piyasa iþlemlerinin aracý kuruluþlar arasýndaki daðýlýmý incelendiðinde, iþlem hacminin yüzde 77.1 inin bankalar eliyle gerçekleþtirildiði görülmektedir. 3. Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasý a) Ýþlem Hacmi ÝMKB toplam iþlem hacmi 2000 yýlýnda yüzde oranýnda artarak 2160 katrilyon liraya yükselmiþtir yýlýnýn ilk dokuz ayý itibariyle de geçen yýlýn ayný dönemine göre yüzde 10.1 oranýnda azalýþ göstererek 1401 katrilyon liraya düþmüþtür. 141

18 2001 yýlýnýn ilk dokuz aylýk döneminde hisse senetleri piyasasýndaki iþlem hacmi bir önceki yýla göre yüzde 27 oranýnda azalarak 62.6 katrilyon liraya, tahvil ve bono kesin alým-satým piyasasýnda yer alan kamu menkul kýymetler iþlem hacmi yüzde 77.9 oranýnda azalarak 28.2 katrilyon liraya düþmüþtür. Repo-ters repo piyasasýndaki iþlem hacminin ise yüzde 41 oranýnda artarak katrilyon liraya yükseldiði görülmektedir. Sözkonusu dönemde ÝMKB deki tescil iþlemleri incelendiðinde, kamu menkul kýymetlerinin tesciline iliþkin iþlem hacminin bir önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 72.1 oranýnda azalarak 62.8 katrilyon liraya, özel menkul kýymetlerin tesciline iliþkin iþlem hacminin yüzde 99.2 oranýnda azalarak 303 milyar liraya, yabancý menkul kýymetlerin tesciline iliþkin iþlem hacminin yüzde 14.9 oranýnda azalarak 3.6 katrilyon liraya ve repo iþlemlerinin tesciline iliþkin iþlem hacminin de yüzde 4.9 oranýnda azalarak katrilyon liraya gerilediði görülmektedir. 142

19 b) Borsa Endeksi 1999 yýlýnýn Aralýk ayýnda ÝMKB Ulusal-100 Endeksi, puan iken 2000 yýlýnda artarak Nisan ayýnda puan seviyesine ulaþmýþ ise de daha sonra düþmeye baþlamýþtýr yýlýnýn Eylül ayýnda ye gerileyen Ekim ayýnda puana yükselen endeks, Kasým ayýnda yaþanan krizin etkisiyle yüzde 35.4 oranýnda gerilemiþtir. Aralýk ayýnda ve 2001 yýlý Ocak ayýnda yükselen endeks, Þubat ve Mart aylarýnda gerilemiþ Nisan ayýnda puana yükselmiþtir. ÝMKB Ulusal-100 Endeksi, Haziran ayýndaki yüzde 3 lük artýþ hariç, Eylül ayýna kadar sürekli bir düþme eðilimine girmiþ ve bu ayda geçen yýlýn ayný ayýna göre yüzde 32.8 oranýnda gerileyerek 7626 puan olmuþtur. 143

20 144