Koyun ve Keçilerde Üremenin Denetlenmesinde Güncel Yöntemler

DERLEME Koyun ve Keçilerde Üremenin Denetlenmesinde Güncel Yöntemler Cihan KAÇAR, a Semra KAYA, a Mushap KURU, a Abuzer Kafar ZONTURLU b a Doğum ve Jinekoloji AD, Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Kars b Doğum ve Jinekoloji AD, Harran Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Şanlıurfa Yazışma Adresi/Correspondence: Cihan KAÇAR Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Doğum ve Jinekoloji AD, Kars, TÜRKİYE cihan3000@hotmail.com ÖZET Bu derlemede, koyun ve keçilerde üremeninin denetlenmesinde son yıllarda kullanılan farklı uygulamalar hakkında bilgilerin güncellenmesi, bu bilgilerin veteriner hekimler ve yetiştiricilere ulaştırılması amaçlanmıştır. Üremeninin denetlenmesi amacıyla hormonal programlar ve doğal yöntemler uygulanmaktadır. Hormon uygulamaları progesteron ve analogları, PGF 2α ve analogları, equine chorionic gonadotropin (ecg), gonadotropin-releasing hormone (GnRH) ve melatonindir. Progesteron ve analogları mevsim içi ve mevsim dışında, PGF 2α ve analogları mevsim içi dönemde, melatonin ise genellikle üreme sezonu dışında kullanılmaktadır. GnRH ve prostaglandin F 2α (PGF 2α ) daha çok kombine şekilde ovsynch programlarında kullanılmaktadır. Doğal yöntemler ise beslenmenin düzenlenmesi ve erkek etkisinden yararlanma şeklinde olmaktadır. Tüm bu uygulamalar sonucunda östrus oranı, ovulayon oranı, gebelik oranı, kuzulama oranı ve fekundite oranının artırılması hedeflenmektedir. Sonuç olarak koyun ve keçilerde üremenin denetlenmesinde uygulanan güncel yötemler ele alınmış ve son bilgiler aktarılmıştır. Bu bilgiler ışığında koyun-keçi yetiştiriciliğinde üremenin denetlenmesinde daha etkin proramların uygulanabileceği düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Keçiler; koyun; seksüel senkronizasyon ABSTRACT In this review, it is aimed to update information available on various practices used for the control of reproduction in sheep and goats, and to present this information for the use of veterinary practitioners and livestock breeders. Both hormonal programmes and natural methods are used for the control of reproduction. Hormonal programmes are based on the use of progesterone and its analogues, prostaglandin F 2α (PGF 2α ) and its analogues, equine chorionic gonadotropin (ecg), gonadotropin-releasing hormone (GnRH) and melatonin. While progesterone and its analogues are used both in and outside the breeding season, PGF 2α and its analogues are used in the breeding season, and melatonin is generally used outside the breeding season. GnRH and PGF 2α are mostly used in combination as part of ovulation synchronization programmes. On the other hand, natural methods involve the regulation of feeding and the use of the male effect to induce ovulation. All of these practices are targeted at increasing the rates of oestrus, ovulation, conception, lambing/kidding, and fecundity. In result, the contemporary methods used for the control of reproduction in sheep and goats were reviewed with a view to present up-to-date information. It is considered that, in light of this information, more effective programmes can be implemented for the control of reproduction in sheep and goat breeding. Key Words: Goats; sheep; sexual synchronization :29-37 Copyright 2016 by Türkiye Klinikleri oyun ve keçiler mevsime bağlı olarak östrus siklusları göstermektedir. Östrus siklusları günlerin kısalmaya başladığı sonbahar aylarında başlar ve kışın son aylarında biter. Sezona bağlı anöstrus dönemi, kışın son aylarında başlar ve yaz ortasına kadar devam eder. Koyun ve keçilerde üremenin denetlenmesi hayvanların belirli bir zaman içerisinde tohumlanması ve doğumların aynı dönem içerisinde gerçekleşmesini sağlamak amacıyla yapılmaktadır. Yapılan tüm bu uygula- 29

malar östrus görülme oranı, ovulayon oranı [korpus luteum (CL sayısı)/ovulasyon gerçekleşen koyun sayısı], gebelik oranı (gebe koyun sayısı X 100/çiftleşen- tohumlanan koyun sayısı), kuzulama oranı (fötus sayısı/gebe koyun sayısı) ve fekundite oranını (fötus sayısı/toplam koyun sayısı) arttırmaya yöneliktir. Koyun ve keçilerde üremenin denetlenmesinde birçok yöntem kullanılmaktadır. Bunlar; hormon uygulamaları, male effect olarak isimlendirilen erkek etkisi ve besleme protokolleridir. Hormon uygulamaları; progesteron ve analogları, PGF 2α ve analogları, GnRH uygulamaları (özellikle ovulasyon senkronizasyon protokollerinde diğer hormonlarla kombine) ve melatonin uygulamaları şeklinde olmaktadır. Progesteron ve analogları genellikle intravaginal yolla uygulanmaktadır. Bu uygulamalar 5 gün, 6 gün gibi kısa süreli, 10 gün, 12 gün, 14 gün ve 15 gün gibi uzun süreli olmaktadır. 1-12 Fluorogestone asetat (FGA) 20 mg ve 40 mg, medroksiprogesteron asetat (MGA) 60 mg, levonorgestrel 30 mg, CIDR (controlled internal drug release) 0,3 g progesteron, DICO (Dispositivo Intravaginal Caprino Ovino) 0,3 g progesteron intravaginal yolla uygulanmaktadır. 4 Bu uygulamaların dışında 12 gün süreyle i.m. yolla progesteron ve günlük yeme 0,22 mg/kg MGA eklenen uygulamalar da bildirilmektedir. 13,14 Prostaglandin F 2α ve analogları ruminantlarda luteolitik bir ajandır. 15 PGF 2α ovulasyondan sonraki birinci günde luteolitik etkili değildir. PGF 2α koyunlarda östrusun 3. gününden itibaren luteolitik etkilidir. 3,16 Keçilerde ise seksüel siklusun 4. ve 16. günleri arasında luteolitik etkilidir. 17 Üremeninin denetlenmesinde kullanılan bir diğer hormon melatonindir. Melatonin salınımı günlerin kısalmaya başladığı dönemle bağlantılıdır ve epifiz bezinden salınımı bu dönemlerde artmaya başlar. Sonuç olarak mediobazal hipotalamusta pulsatil GnRH salınımına yol açar. 18 Bu derlemede, koyun ve keçilerde üremeninin denetlenmesinde son yıllarda kullanılan farklı uygulamalar hakkında bilgilerin güncellenmesi, bu bilgilerin veteriner hekimler ve yetiştiricilere ulaştırılması amaçlanmştır. ÜREMENİN DENETLENMESİ AMACIYLA HORMON UYGULAMALARI PROGESTERON UYGULAMALARI Progesteron, GnRH ve LH üzerinde negatif feedback etkisi ile GnRH ve LH salınımını baskılar. 19 Progesteron konsantrasyonunun düştüğü dönemde LH üzerindeki baskı ortadan kalkar ve LH konsantrasyonu 30 kat artar. Böylece dominant folliküldeki LH reseptörleri duyarlı hale gelir. Artan LH etkisiyle ovulasyon şekillenir. Progesteronun bu etkisi seksüel senkronizasyon protokollerinde kullanılır. 20 Koyun ve keçilerde seksüel senkronizasyon amacıyla değişik progesteron preparatları kullanılmaktadır. Bunlar medroksiprogesteron asetat, fluorogestone asetat, melengestrol asetat, levonorgestrel, doğal progesteron salıcı alet olan CIDR ve DICO dur. 1,3,4,6,13,21,22 Üreme sezonun erken döneminde medroksiprogesteron asetat uygulanan koyunlarda koç katımının, follikül büyüklüğü ve LH nın puls salınımını arttırdığı belirlenmiştir. 22,23 Üreme sezonu dışındaki Tuj koyunlarında intravaginal CIDR (300 mg) ve 40 mg Chronolone ile birlikte 500 IU PMSG uygulamalarının LH dalga ve pikini etkilemediği görülmüştür. 24 Yeni bir progesteron aleti olan DICO koyunlarda intravaginal olarak uygulanmaktadır. Ovariektomi yapılan koyunlarda DICO ve CIDR-G uygulamaları progesteron konsantrasyonunu değiştirmemektedir. Bu iki progesteron uygulamasında östrus, ovulasyon, östrusun başlama zamanı, ovulasyon zamanı, ovulatör follikül çapı ve ovulatör follikülün yaşam süresi yönünden farklı olmadığı saptanmıştır. Kullanılmış DICO nun tekrar kısa süreli (6 gün) uygulanmasıyla serum progesteron konsantrasyonunun düştüğü gözlenmektedir. Fakat kısa süreli uygulanan bu protokolde ecg ile birlikte DICO kombinasyonunun östrus ve ovulasyonun başlama zamanını kısalttığı belirlenmiştir. 4 CIDR uygulanan koyunlarda CIDR ın uzaklaştırılmasından sonra farklı doz ecg enjeksiyonlarının ovaryum cevabı ve reprodüktif performansa etkisi karşılaştırıldığında 750 IU den yüksek doz ecg nin ovulasyon oranını arttırdığı fakat gebelik oranını azalttığı saptanmıştır. 25 Gebelik oranlarının 550 ve 650 IU ecg uygulanan koyunlarda en yüksek olduğu belirlenmiştir. Ondört gün süre ile CIDR uygulanan koyunlarda CIDR ın uzaklaştırılmasından 24 saat sonra FSH enjeksiyonu, oosit kalitesini etkilemektedir, kuzulama oranı ve bir batında doğan kuzu sayısını artırmaktadır. 11 Üreme sezonunda MAP ve CIDR ile tedavi edilen koyunlarda veya 12 gün süreyle i.m. 20 mg progesteron asetat enjeksiyonu yapılan koyunlarda; östrusun başlama ve östrusun bitiş zamanlarının farklı olduğu gözlenmiştir. 13 Kısa süreli (6 gün) CIDR-G (0,3 g progesteron) ve fluorogestone asetat (20 mg) uygulanan koyunlarda yüksek östrus oranı ve benzer fertilite sonuçlarına ulaşılmıştır. Farklı sürü ve paritenin östrus senkronizasyonunu etkilediği görülmüştür. 21 Jackson ve ark., geçiş dönemi ve anöstrustaki koyunlarda 5 günlük CIDR tedavisinin östrusun belirlenme günlerini kısalttığını bil- 30

dirmektedir. Aynı araştırıcılar CIDR uygulamasında sezona bakılmaksızın GnRH ve PGF 2α enjeksiyonlarının reprodüktif performansı geliştirmediğini tespit etmişlerdir. 1 Üreme mevsimindeki koyunlarda kısa süreli (5 gün) PGF 2α, FGA ve ecg uygulamalarının, uzun süreli FGA ve ecg uygulamalarına göre daha yüksek oranda östrus oluşturduğu tespit edilmiştir. 3 Geçiş döneminde progesteron ile senkronize edilen İvesi koyunlarına farklı dozlarda PMSG (300 IU, 400 IU ve 500 IU) enjeksiyonlarının östrus senkronizasyonu ve fertilite parametrelerini benzer düzeyde etkilediği tespit edilmiştir. 26 İntaravaginal progesteron uygulanan (10 gün süreyle) ve koç katımından 12 gün sonra 300 IU hcg enjekte edilen üreme sezonu dışındaki 8 aylık kuzularda plazma progesteron konsantrasyonunun kontrol grubundaki kuzulara göre daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Koyunlarda hcg uygulamasının gebelik oranı, fertilite oranı ve kuzulama oranını etkilemediği tespit edilmiştir. 5 Benzer şekilde suni tohumlamadan 5 gün sonra GnRH (lesireline) uygulanan ineklerde de serum progesteron konsantrasyonunun ve gebelik oranının değişmediği saptanmıştır. 27 Bu araştırmaların aksine üreme sezonu dışındaki Tuj koyunlarında intravaginal 20 mg fluorogestone asetat uygulamasından 7 gün önce ve bu uygulamanın 7. gününde hcg enjeksiyonlarının toplam gebelik ve kuzulama oranını artırdığı görülmüştür. Koyunlarda hcg in progesteron konsantrasyonunu artırarak luteal yapıyı desteklediği düşünülmektedir 10. Kuzularda hcg uygulamalarının çoğul gebeliği artırdığı görülmüştür. Koç katımından 41 gün sonra bazı koyunlarda yapılan laparoskopik değerlendirmede hcg grubu koyunlarda multiple ovulasyonun yüksek olduğu tespit edilmiştir. Multiple ovulasyona hcg uygulamalarının yol açtığı düşünülmektedir. Fötusun baş ve kuyruk uzunluğunun arttığı saptanmıştır. Ovaryum çapı ve ağırlığında ve CL büyüklüğünde fark belirlenmemiştir. Uterus ağırlığında, karunkula sayısında, koriyonik kesenin uzunluklarında ve fötal ağırlıklarda fark belirlenmemiştir. 5 Koyunlarda luteal dönemde uygulanan hcg, dominant follikülden ovulasyonu uyardığı, böylece aksesor CL un gelişmesini desteklediği bildirilmektedir. 28 Başka bir araştırmada, üreme sezonu dışında bulunan Tuj koyunlarında intravaginal 40 mg fluorogestone asetat uygulamasından 7 gün önce testosteron antikoru, beta karoten ve E vitamini uygulamalarının östrus ve gebelik oranlarını değiştirmediği görülmüştür. 29 De ve ark., yarı-kurak tropial bölgedeki koyunlara 12 gün süreyle intravaginal progesteron uygulanmış ve progesteronun uzaklaştırıldığı gün 200 IU ecg enjekte etmişlerdir. Araştırıcılar bu uygulamalardan sonra %79,4 oranında östrus belirlemişlerdir. Progesteronun uzaklaştırılmasından 48 ve 56 saat sonra servikal yolla yapılan suni tohumlamada %60,4 gebelik oranına ulaşmışlardır. 8 Üreme sezonundaki keçilerde 10 gün süre ile intravaginal levonorgestrel ve intramuskular PGF 2α uygulamaları ile yüksek östrus oranları (%95) belirlenmiştir. Benzer iklim koşullarındaki keçilerde, üreme sezonundaki östrus ve ovulasyonun uyarılması, sezon dışı uygulamalara göre daha etkili olmaktadır. 6 Keçilerde progesteron içeren daha önce kullanılmış aletlerin (CIDR-G ; 0,3 g progesteron) intravaginal yolla kısa süreli kullanılması sonucu serum progesteron konsantrasyonunun azaldığı gözlenmiştir. Ancak bu aletlerin 1, 2 ve 3. kez tekrar kullanılmasıyla folliküler dinamik ve ovulasyon zamanlarında benzerlik tespit edilmiştir. Fakat CIDR-G nin 3 kez kullanımında gebelik oranı düşmüştür. 2 Başka bir araştırmada ise 15 gün CIDR ile tedavi edilen keçilerde süt progesteron değerlerinde herhangi bir farklılık belirlenmemiştir. 12 Keçilerde 10 gün süre ile yeme günlük keçi başına 0,25 mg/kg MGA eklenmesi sonucu çiftleşme ve kuzulama oranının azaldığı tespit edilmiştir. 7 Üreme sezonundaki keçilerde yeme günlük 0,22 mg/kg MGA eklenen ve intravaginal yolla 45 mg FGA uygulanan iki ayrı grupta reprodüktif performans üzerine etkileri karşılaştırılmıştır. MGA grubunda östrusun başlama süresinin (86,7 saat), FGA grubuna göre (44,4 saat) daha uzun olduğu görülmüştür. Progesteronun uzaklaştırılmasından sonra LH piki ve ovulasyona kadar geçen sürenin de MAP uygulanan keçilerden daha uzun olduğu tespit edilmiştir. MAP uygulanan keçilerde östrusun daha geç başlaması MAP ın oral yoldan kullanılması ve sindirim sitemindeki eliminasyonunun geç olmasına bağlanmaktadır. Fakat aynı araştırmada MAP ya da FGA uygulaması östrus-lh piki ve östrus-ovulasyon arasındaki süreyi etkilememektedir. Progesteron uygulamalarının şekli, dozu ve süresi LH piki ve ovulasyonu etkilemektedir. 14 PGF 2α UYGULAMALARI Koyun ve keçilerde PGF 2α ve analogları seksüel siklusun luteal döneminde etkili olmaktadır. Seksüel senkronizasyon amacıyla tek doz veya çeşitli aralıklarla iki kez uygulanmaktadır. PGF 2α ve analogları korpus luteumun lizisine neden olarak östrus belirtilerinin oluşmasını sağlar. Koyunlarda son yıllarda yaygın olarak kullanılan, 7 gün arayla iki kez PGF 2α ve analoglarının enjeksiyonu Synchrovine protokolü olarak adlandırılmaktadır. 30-34 Ayrıca 8 gün, 10 gün, 12 gün ve 13 gün aralıklarla da enjeksiyonlar yapılmaktadır. 6,9,17,32,35 31

Koyunlarda östrus siklusunun 3,5 ve 4. günleri arasında PGF 2α uygulamaları sonucu östrus belirtilerinin görülmesi doza bağlı olarak değişmektedir. Düşük doz PGF 2α östrus siklusunun erken döneminde daha az etkilidir. 36 Östrus siklusunun 1, 3, ve 5. günlerinde PGF 2α enjekte edilen koyunlarda östrus oranları sırasıyla %12,5, %100 ve %100 olarak belirlenmiştir. Ovulatör follikül; birinci gündeki uygulamalarda 1 koyunda, 3. gündeki uygulamalarda 8 koyunda ve 5. gündeki uygulamalarda 6 koyunda birinci folliküler dalgadan köken almıştır. Beşinci gündeki uygulamalardan 2 koyunda ise ovulatör follikül ikinci folliküler dalgadan köken almıştır. Progesteron konsantrasyonu 3. ve 5. günlerde uygulama yapılan koyunlarda 24 saat içerisinde bazal seviyeye düşmektedir. Ovulasyonların büyük bir kısmının birinci folliküler dalgadan şekillenmesi ve östrus cevabının erken luteal dönemde gözlenmesi, zamanlı suni tohumlama uygulamalarında göz önünde bulundurulması gereken bir durumdur. 16 Östrus siklusundan 1 gün önce ve 1 gün sonra PGF 2α ve GnRH uygulamalarını takiben kısa siklus ve uzun siklus görülen koyunlarda preovulatör follikülün çapında, follikül sıvısındaki progesteron ve östrojen konsantrasyonlarında farklılık saptanmamıştır. Östrus siklusundan 1 gün sonra yapılan uygulamadan sonra şekillenen kısa siklus süresi uzun östrus süresinden 1,2 gün daha fazla sürmüştür. 37 Bu durum erken ve orta luteal dönemdeki düşük progesteron konsantrasyonuna bağlanmaktadır. 38 Tropikal uzun yünlü koyunlarda yılın farklı zamanlarında PGF 2α veya progesteron ile östrus senkronizasyonu uyarılabilmektedir. Farklı tedavi şeklinin kuzulama oranını ve sekronizasyondan 10 gün sonra kan progesteron değerlerini etkilemediği görülmüştür. 9 Synchrovine protokolü uygulanan koyunlarda, ovulatör follikülün gelişimi süresince plazma progesteron konsantrasyonunun azaldığı, ovulatör follikülün günlük büyüme oranının ve çapının etkilendiği ve ovulasyon oranının düştüğü saptanmıştır. Ovulatör follikülün daha hızlı büyüdüğü tespit edilmiştir. Ayrıca kuzulama ve verimlilik oranlarının spontan östrus gösteren koyunlara göre düştüğü belirlenmiştir. Bu durum koç katımından önce ve ovulasyon sırasında düşük progesteron etkisinde kalmayla ilişkilendirilmektedir. Bunun yanı sıra PGF 2α enjeksiyonlarının 7. gündeki embriyo kalitesini değiştirmediği saptanmıştır 33. Keçilerde PGF 2α enjeksiyonundan 48 saat sonra hcg ve GnRH uygulamalarının ovulasyon oranını düşürdüğü tespit edilmiştir. 39 Kanuya ve ark., asiklik keçilerde kloprostenol enjeksiyonlarının luteolizisi %40 oranında indüklediğini bildirmektedir. 40 Romano ve ark., tek doz 125 mg ve 625 mg kloprostenolün intramuskular enjeksiyonlarının östrusun başlama zamanı ve östrus süresini etkilemediğini belirlemişlerdir. 17 Birinci enjeksiyondan sonraki toplam östrus oranları, ikinci enjeksiyonlara göre çok düşük oranda tespit edilmiştir ve bu durum ilk kloprostenol uygulaması sırasında östrus siklusu döneminin bilinmemesine bağlanmaktadır. Aynı dozların 12 gün ara ile iki kez uygulanması sonucunda, ilk enjeksiyondan sonra düşük doz kloprostenol uygulanan keçilerde östrus oranı daha yüksek bulunmuştur. Östrus süreleri farklı doz uygulamalarından etkilenmiştir. PGF 2α uygulamalarından sonra kısa östrus siklusları ve folliküler kist görülmüştür. 39,41-43 MGA ve PGF 2α ile östrusları uyarılan keçilerde senkronizasyon öncesi insulin enjeksiyonlarının östrus başlama zamanını ve östrus süresini etkilemediği tespit edilmiştir. Ovulasyon oranları insulin uygulanan gruplarda daha yüksek belirlenmiştir. Teke katımından 9 gün sonra kan progesteron konsantrasyonları insulin grubunda daha yüksek bulunmuştur. Bu durum insulinin CL gelişimini desteklemesi ile açıklanmaktadır. 42 Farklı senkronizasyon protokolleri uygulanan üreme mevsimi dışındaki keçilerde küçük, orta ve büyük folliküllerin ortalama sayısının kontrol grubu keçilerden daha yüksek olduğu belirlenmiştir. PGF 2α, FGA ve ecg kombinasyonu uygulanan keçilerde ovulatör follikülün çapının diğer gruplardan büyük olduğu görülmüştür. ecg uygulanan keçilerde vaginal sponjun takılması yada çıkarılması sırasında PGF 2α uygulamaları östrus oranı, östrun başlama zamanı ve östrus süresini etkilememektedir. 44 PGF 2α VE SUNİ TOHUMLAMA UYGULAMALARI Koyunlarda ovulasyondan 3 gün sonra kloprostenol enjeksiyonları corpus luteumu lize edebilir ve luteolizisten sonra LH salınımı erken olabilir. İkinci PGF 2α enjeksiyonu sırasında koç katımının LH nın preovulatör salımına ve dolayısıyla erken ovulasyona yol açtığı düşünülmektedir. Erken luteolizisin şekillenmesi ve koç katımı fertiliteyi klasik FGA protokolüne göre artırmaktadır. Synchrovine protokolü uygulanan koyunlarda, ovulasyonun ikinci PGF 2α uygulamasından yaklaşık 60 saat sonra şekillendiği saptanmıştır. 34 Oliviera-Muzante ve ark., 7 gün ara ile PGF 2α eneksiyonu yaptıkları koyunlarda, ikinci PGF 2α enjeksiyonundan 42 saat sonra suni tohumlama sırasında tek doz GnRH uygulamasının fertiliteyi geliştirmediğini belirlemişlerdir. Araştırıcılar GnRH uygulama zamanının endojen LH salınımını ve ovulasyonu uyarmak için çok geç olduğunu düşünmektedir. 32 Tropikal koyunlarda kloprostenolün dozunun azaltılmasıyla korpus luteumun lizisi, follikülün ovulasyonu ve fonksiyonel bir korpus luteumun geliştiği 32

bildirmektedir. Ancak düşük doz kloprostenolün luteolizisi indüklemesi daha uzun süre almaktadır. Böylece östrusun başlamasında ve preovulatör LH pikinde gecikme şekillenmektedir. 45 Ovulasyondan 3 gün sonra kloprostenol enjeksiyonu yapılan koyunlarda preovulatör LH salınımındaki farklılıklar korpus luteumun gelişim aşamasına ve progesteron salınım miktarına bağlanmaktadır. 34 Synchrovine uygulamasından 24 ve 36 saat sonra suni tohumlama ve GnRH enjeksiyonu yapılan koyunlarda düşük fertilite elde edilmiştir. Araştırıcılar farklı uygulama gruplarında ovulasyon oranlarını benzer bulmalarına rağmen fertilite oranlarında farklı sonuçlara ulaşmışlardır. İkinci PGF 2α enjeksiyonundan 24 saat sonra GnRH uygulamanın fertiliteyi düşürdüğü görülmüştür. 31 Oliviera-Muzante ve ark., PGF 2α uygulama dozu ve aralığının reprodüktif performansı etkilediğini bildirmektedir. Yedi gün ara ile 180 mg PGF 2α enjeksiyonu yapılan koyunlarda, reprodüktif performansın 80 mg PGF 2α uygulanan koyunlardan daha iyi olduğu belirlenmiştir. Fakat Synchrovine protokolünde ne östrusun belirlenmesi sırasında nede suni tohumlama sırasında GnRH enjeksiyonlarının reprodüktif performansı etkilemediği görülmüştür. 32 GnRH enjeksiyonunun ovulasyon ve suni tohumlama arasında asenkronizasyona ve luteal disfonksiyona neden olabileceği düşünülmektedir. 31 Östrus oranları 72 saat boyunca yüksek ve düşük doz PGF 2α uygulanan gruplarda benzer bulunmuştur. Yüksek doz PGF 2α uygulanan koyunlarda östrusların 25. ve 48. saatler arasında yoğunlaştığı tespit edilmiştir. PGF 2α uygulama aralığının 8 gün olması reprodüktif performansı düşürmektedir. Bu durum ovulasyonun ikinci folliküler dalgadan daha yüksek oranda şekillenmesine ve suni tohumlama zamanının erken olmasına bağlanmaktadır. 32 KOYUN VE KEÇİLERDE OVULASYON SENKRONİZASYON PROTOKOLÜ Ovsynch Pursley ve ark. tarafından ineklerde geliştirilmiş ovulasyonun senkronizasyonu protokolüdür. Bu protokolde, GnRH ve PGF 2α kombinasyonları ile ovulasyon senkronize edilerek sabit-zamanlı suni tohumlama uygulaması yapılmaktadır. Bu programda ineklere, ilk GnRH uygulamasından 7 gün sonra PGF 2α enjekte edilmektedir. PGF 2α uygulamasından 2 gün sonra ise ikinci bir GnRH enjeksiyonu yapılmaktadır. Bu uygulamayı takip eden 16-20. saatlerde ise suni tohumlama uygulanmaktadır. 46 Koyun ve keçilerde bu protokol ile yapılan araştırmalar mevcuttur ancak sınırlı sayıda olduğu görülmektedir. Üreme sezonundaki koyunlarda bilinen ovsynch programından farklı olarak uygulanan kısa süreli bir programda ilk GnRH enjeksiyonundan 5 gün sonra PGF 2α enjeksiyonu yapılmıştır. İkinci GnRH ise PGF 2α enjeksiyonundan 36 saat sonra yapılmıştır. Bu uygulamalardan 12-14 saat sonra östrus gözlenmeksizin suni tohumlama yapılmıştır. Bu protokol sonucunda %50 gebelik elde edilmiştir. Ovsynch grubunda gebe koyunlarda progesteron konsantrasyonları gebe olmayan koyunlardan yüksek bulunmuştur. Gebe olmayan koyunlarda düşük progesteron konsantrasyonlarının embriyonik ölümlere yol açabileceği düşünülmektedir. 47 Üreme mevsiminde modifiye ovsynch protokolünün Tahirova koyunlarında uygulanması ile yüksek düzeyde östrus ve fertilite oranları elde edilmiştir. 48 Tuj koyunlarında yapılan başka bir araştırmada yukarıdaki çalışmanın aksine ovsynch protokolünün, klasik olarak bilinen kısa ve uzun süreli intravaginal FGA uygulamalarından düşük oranda gebelik ve doğum oranlarına neden olduğu belirlenmiştir. 49 Ovulasyon senkronizasyon protokolü uygulanan bir araştırmada preovulatör LH salınımının etkili bir şekilde uyarıldığı ve progesteron uygulanan klasik östrus-ovulasyon senkronizasyon yöntemlerine alternatif bir yöntem olabileceği bildirilmektedir. 50 Nur ve ark., Saanen keçilerinde yaptıkları araştırmada progesteron destekli ovsynch ve cosynch protokollerinde follikül büyüklükleri arasında fark tespit edilmemiştir. Her iki uygulama şeklinde fertilite oranları düşük bulunmuştur. 51 Bazı keçilerde folliküler dönemin uzaması zamanlı suni tohumlamalara uygun değildir. 43 Üreme sezonundaki keçilerde progesteron uygulanmaksızın (ovulasyon senkronizasyon protokolünden bir hafta önce PGF 2α enjeksiyonu yapılmış) ovulasyonun senkronize edildiği (NCSynch protokolü) bir araştırmada suni tohumlama uygulaması ile gebelik oranlarının arttırılabileceği görülmüştür. NCSynch protokolünün kısa sikluslara neden olmadığı ve gebelik oranını azaltmadığı tespit edilmiştir. Bu yöntemin, keçilerde östrus tespiti gerektirmeden suni tohumlama uygulaması için uygun olabileceği belirtilmektedir. 52 MELATONİN UYGULAMALARI Melatonin koyun ve keçilerde genellikle subkutan yolla uygulanmaktadır. 53-57 Fakat oral yolla uygulamalar da bildirilmektedir. 57,58 Farklı ırk koyunlarda kış ve ilkbahar aylarında 18 mg melatoninin 45 gün süreyle s.c. uygulanmasının kuzu üretimini arttırmak için faydalı bir yöntem olabileceği bildirilmektedir. Ancak melatoninin etkisinin mevsim, çiftlik ve ırka bağlı olarak değişebileceği düşünülmektedir. 55 Melatonin ile senkronizasyon protokolleri uygulanan koyunlarda gebelik oranının arttığı görülmüştür. 54,56 Fakat bu verilerin aksine Abecia ve 33

ark., üreme sezonu dışındaki koyunlarda 40 gün süreyle 18 mg melatonin implantı ve koç katımının östrus, fertilite, kuzulama ve fekundite oranlarını değiştirmediğini bildirmektedir. 5. Yeni Zellanda da üreme sezonu dışındaki Romney ırkı koyunlarda 18 mg melatonin+0,3 g progesteron+600 IU ecg uygulamalarının kontrol grubundaki koyunlardan (progesteron+ecg) yüksek verimlilik oranı ve gebelik başına daha çok kuzulama oranı sağladığı belirlenmiştir. Östrus oranı melatonin (%82) ve kontrol grubunda (%84) benzer bulunurken, yalnızca melatonin ve progesteron uygulanan grupta çok düşük (%14) bulunmuştur. 54 Melatonin uygulanan koyunlarda ilk östrusun görülmesi koç katımından 15 gün sonra olurken, kontrol grubunda 23 gün sonra olmaktadır. 59 Plazma melatonin konsantrasyonları kontrol grubunda melatonin uygulanan gruplardan düşük olduğu tespit edilmiştir. Tedavi başlangıcındaki canlı ağırlık, plazma melatonin konsantrasyonunu etkilememektedir, gebe ve gebe olmayan koyunlardaki melatonin konsantrasyonları farklı değildir. Melatonin ve progesteron uygulanan koyunların %57 sinde östrus gözlenmemiştir ve CL belirlenmemiştir. Gizli östrus oranı bu grupta %27 ile diğer gruplardan daha yüksek belirlenmiştir. Gruplarda pseudoöstrus oranlarında fark saptanmamıştır. Gebelik oranları melatonin+progesteron+ecg uygulanan koyunlarda diğer gruplardan daha yüksek belirlenmiştir. Melatonin implantının üreme sezonu dışındaki koyunlarda hem uygulama zamanı hem de uygulama süresinin reprodüktif aktiviteyi etkilediği bildirilmektedir. 54 Üreme sezonu dışında keçilerde günlerin uzaması melatonin sekresyonu ve östradiolün negatif fedback etkisini azaltmaktadır. Böylece GnRH sekresyonu baskılanmaktadır ve pulsatil LH sekresyonu azalmaktadır. 60 Keçilerde kış (ocak) ve ilkbahar (mayıs) aylarında melatonin uygulamaları ile östrus indüklenmektedir. Çift doz melatonin (40 mg/ml) uygulaması ile östruslar daha erken zamana alınmaktadır. 53 Üreme sezonu dışındaki keçilerde 6 hafta süreyle 18 mg implant ve günlük 3 mg oral şekilde uygulanan melatoninin siklusu indüklediği belirtilmektedir. 57 SEKSÜEL SİKLUSLARIN KONTROLÜ AMACIYLA DOĞAL YÖNTEMLERİN KULLANILMASI KOYUN VE KEÇİLERDE ERKEK ETKİSİ Birçok hayvan türünün birbirleriyle olan sosyal interaksiyonlarının (erkek-erkek, erkek-dişi, dişi-dişi) reprodüktif sürece olumlu etki ettiği bildirilmektedir. 61,62 Bu etkinin de bir çeşit feromonlardan kaynaklandığı düşünülmektedir. 62,63 Keçiler üzerinde yapılan bir çalışmada dişilerde seksüel aktivitenin başlamasında rol oynayan ve erkeklerden sentezlenen feromonun 4-etiloktonal adı verilen bir kimyasalın neden olduğu bildirilmiştir. 63 Özelikle koyun ve keçilerde anöstrus döneminde sürüye erkek katımından sonra LH nın pulsatil olarak arttığı belirlenmiştir. Ayrıca GnRH nın düzenli salınımı sonrasında artan östrojen miktarıyla östrusların ve gelişen LH dalgasıyla düzenli ovulasyonların olduğu saptanmıştır. 34,64 Dişilerde, erkek etkisinin ovulasyon cevabı üzerine etkisi anöstrüs yoğunluğuna göre değişmektedir. Erkek etkisinden sonra şekillenen ilk ovulasyonla korpus luteum gelişir ve progesteron sentezlenir. Böylece koyunlarda şekillenecek ikinci ovulasyon 19, keçilerde ise 23 gün ertelenmektedir. 64 Ayrıca keçilerde teke katımı ile yapılan senkronizasyon uygulamalarından 5 gün sonra ovulasyonların görülmesinden dolayı bu tip hayvanlarda kısa luteal fazların görülebileceği bildirilmektedir. 65 Koç etkisinde bırakılan ve yedi gün ara ile PGF 2α enjeksiyonu yapılan tropikal koyunlarda ikinci PGF 2α enjeksiyonundan 48 saat sonra suni tohumlama uygulaması sonucu, 55 saat sonra suni tohumlama uygulanan koyunlar ve intravaginal FGA uygulanan koyunlardan daha yüksek oranda fertilite elde edilmiştir. 34 Yapılan senkronizasyon uygulamalarıyla birlikte erkek etkisinden yararlanılmasının protokole verilen cevabı artırdığı bildirilmiştir. 35 Erkek etkisi uygulama kolaylığı, fazladan iş gücü gerektirmemesi, hormon uygulamaya gerek duyulmaması gibi avantajlarıdan dolayı tercih edilmektedir. 61,66 VÜCUT KONDÜSYON SKORU VE BESLENMENİN FERTİLİTEYE ETKİSİ Koyunlarda folliküler gelişim besin alınımına oldukça duyarlıdır. Follikülogenezis ve ovulasyon oranları beslenme manüplasyonları ile kolayca artırılabilmektedir. 67 Beslenme; follikülün gelişimi, seçilmesi, olgunlaşması ve ovulasyonu üzerine etkilidir. 68 Hayvanın ihtiyacı olduğundan daha az besin alması durumunda negatif enerji dengesi oluşur. Negatif enerji dengesi hipotalamo-hipofizyal aks üzerine etki etmektedir. Bu etkisini hipoinsülinemi, hipoglisemi ve plazma IGF-I düzeyini baskılayarak oluşturmaktadır. 67 İhtiyaçtan daha fazla enerji alınması durumunda pozitif enerji dengesi oluşur. Bu durum kan leptin ve insülin düzeyinde artışlara neden olarak ovaryumu etkiler, follikülogenezisi ve ovulasyonu arttırır. Ayrıca pozitif enerji dengesi hipotalomo-hipofizyal sistem ile ovaryum arasında negatif geri tepkiye neden olan streoidlerin hepatik metabolizmasını değiştirerek follikülogenezisi uyarır. 67 Koyunlarda kısa 34

süreli 5 gün protein desteği ile birlikte östrus senkronizasyon protokollerinin folliküler gelişim ve hormonal profil üzerindeki negatif etkilerinin ortadan kaldırılması ve fertilite parametrelerine katkı sağlamadığı bildirilmiştir. 30 İntravaginal 20 mg FGA ile tedavi edilen ve vücut kondüsyon skoru 2,5 olan sezona bağlı anöstrustaki keçilerde LH konsantrasyonu üreme sezonundaki keçilerden daha düşük belirlenmiştir. 69 Vücut kondüsyon skoru iyi (2,7) olan subtropikal keçilerde östrus ve ovulasyon vücut kondüsyon skoru kötü (1,9) olan keçilerden daha erken başlamaktadır. Vücut kondüsyon skoru ile östrus ve ovulasyonun başlama zamanı arasında negatif bir korelasyon belirlenmiştir. Aynı grupta kısa ve uzun östrus sikluslarının daha az görüldüğü tespit edilmiştir. Düşük vücut kondüsyon skorlu keçilerde kısa ve uzun östrus siklusları çoğunlukla üreme sezonunda belirlenirken, iyi vücut konsdüsyonuna sahip keçilerde bu sikluslar sezon başında görülmüştür. Vücut kondüsyon skoru kötü olan keçilerde normal ve uzun sikluslarda ovulasyonsuz östrus belirtileri daha yüksek belirlenmiştir. Bu grupta ovulasyonsuz östrus siklusları sezon boyunca dağılmışken, diğer grupta sezon sonunda saptanmıştır. Ovulasyon oranları vücut kondüsyon skoru iyi keçilerde daha yüksek bulunmuştur. 70 Meze-Herrera ve ark., tarafından keçilerde yapılan çalışmada, dışarıdan besin takviyesinin serum LH düzeyini etkilemediği, insülin düzeyini ise artırdığı tespit edilmiştir. İnsülinin GnRH dan bağımsız olarak gonadotropinlerin salınımını etkilediği düşünülmektedir. 68 Keçilerde yapılan bir diğer çalışmada ovulatör follikül sayısının ve ovulasyon oranının, ek besleme yapılan grupta (7,5±2,7 ve 4,5±1,0) ek besleme yapılmayan gruptan (4,5±2,6 ve 3,0±0,6) daha yüksek olduğu saptanmıştır. Ek besinin plazma insülin ve glikoz düzeyini artırdığı saptanmıştır. Fakat plazma östrojen, progesteron ve FSH düzeyleri üzerine etkili olmadığı görülmüştür. Ek gıda verilmesinin endokrin görev dışında intrafolliküler insülin/glikoz düzeyini ayarlayarak ovulatör follikülün gelişimini etkilediği bildirilmektedir. 71 Sonuç olarak koyun ve keçilerde üremenin denetlenmesinde uygulanan güncel yötemler bu derlemede ele alınmış ve son bilgiler aktarılmıştır. Bu bilgiler ışığında veteriner hekimler ve üreticilerin koyun-keçi yetiştiriciliğinde üremenin denetlenmesinde daha etkin uygulamalar yapabilecekleri düşünülmektedir. 1. Jackson CG, Neville TL, Mercadante VRG, Waters KM, Lamb GC, Dahlen CR, et al. Efficacy of various five-day estrous synchronization protocolsin sheep. Small Rum Res 2014; 120(1):100-7. 2. Vilariño M, Rubianes E, Menchaca A. Re-use of intravaginal progesterone devices associated with the Short-term Protocol for timed artificial insemination in goats. Theriogenology 2011;75(7):1195-200. 3. Martemucci G, D Alessandro AG. Synchronization of oestrus and ovulation by short time combined FGA, PGF2α, GnRH, ecg treatments for natural service or AI fixed-time. Anim Reprod Sci 2011;123(1-2):32-9. 4. Vilarino M, Rubianes E, van Lier E, Menchaca A. Serum progesterone concentrations, follicular development and time of ovulation using a new progesterone releasing device (DICO ) in sheep. Small Rum Res 2010;91(2-3):219-24. 5. Catalano MT, González C, Williams S, Videla DI, Callejas S. Reproductive performance of ewe lambs in non-breedingseason exposed to hcg at day 12 post mating. Small Rum Res 2015;124:63-7. 6. Zhao Y, Zhang J, Wei H, Sun X, Mu B, Yu M, et al. Efficiency of methods applied for goat KAYNAKLAR estrous synchronization in subtropical monsoonal climate zoneof Southwest China. Trop Anim Health Prod 2010;42(6):1257-62. 7. Jackson DJ, Fletcher CM, Keisler DH, Whitley NC. Effect of melengestrol acetate (MGA) treatment or temporary kid removal on reproductive efficiency in meat goats. Small Rum Res 2006;66(1-3):253-7. 8. De K, Kumar D, Sethi D, Gulyani R, Mohammed S, Naqvi K. Estrus synchronization and fixed-time artificial insemination in sheep under field conditions of a semi-arid tropical region. Trop Anim Health Prod 2015;47(2): 469-72. 9. Godfrey RW, Gray ML, Collins JR. A comparison of two methods of oestrous synchronisation of hair sheep in the tropics. Anim Reprod Sci 1997;47(1-2):99-106. 10. Kaya S, Kacar C, Kaya D, Aslan S. The effectiveness of supplemental administration of progesterone with GnRH, hcg and PGF2α on the fertility of Tuj sheep during the non-breeding season. Small Rum Res 2013;113(2-3): 365-70. 11. Sirjani MA, Kohram H, Shahir MH. Effects of ecg injection combined with FSH and GnRH treatment on the lambing rate in synchronized Afshari ewes. 12. Reyes JM, Murcia C, Zarco L, Alvarez L. Progesterone concentrations in milk of CIDRtreated goats. Small Rum Res 2012;106(2-3):178-80. 13. Hashemi M, Safdarian M, Kafi M. Estrous response to synchronization of estrus using different progesterone treatments outside the natural breeding season in ewes. Small Rum Res 2006;65(3):279-83. 14. Martinez-Alvarez, Laura Edith, Joel Hernandez-Ceron, Everardo Gonzalez-Padilla, Gerardo Perera-Marin, Javier Valencia. Serum LH peak and ovulation following synchronized estrus in goats. Small Rum Res 2007;69(1-3):124-8. 15. Fierro S, Gil J, Vinoles C, Olivera-Muzante J. The use of prostaglandins in controlling estrous cycle of the ewe: a review. Theriogenology 2013;79(3):399-08. 16. Rubianes E, Menchaca A, Carbajal B. Response of the 1-5 day-aged ovine corpus luteum to prostaglandin F2a. Anim Reprod Sci 2003;78(1-2):47-55. 17. Romano JE. Effect of two doses of cloprostenol in two schemes for estrous synchronization in Nubian goats. Small Rum Res 1998;28(2):171-6. 35

18. Bittman EL, Karsch FJ, Hopkins JW. Role of pineal gland in ovine photoperiodism: regulation in seasonal breeding and negative feedback effects of estradiol upon luteinizing hormone secretion. Endocrinology 1983;113 (1):329-36. 19. Goodman RL. Neuroendocrine control of the ovine estrous cycle. In: Knobil E. and Neil JD. (Hrsg.): The physiology of reproduction, Band 1. Raven Press, New York 1988;1929-69. 20. Kaneko H, Nakanishi Y, Taya K, Kishi H, Watanabe G, Sasemoto S, et al. Evidence that inhibin is an important factor in the regulation of FSH secretion during the mid-luteal phase in cows. J Endocrinal 1993;136(1):35-41. 21. Fleisch A, Werne S, Heckendorn F, Hartnack S, Piechotta M, Bollwein H, et al. Comparison of 6-day progestagen treatment with Chronogest CR and Eazi-breedTM CIDR G intravaginal inserts for estrus synchronization in cyclic ewes. Small Rum Res 2012;107(2-3):141-6. 22. Evans ACO, Duffy P, Crosby TF, Hawken PAR, Boland MP, Beard AP. Effect of ram exposure at the end of progestagen treatment on estrus synchronisation and fertility during the breeding season in ewes. Anim Reprod Sci 2004;84(3-4):349-58. 23. Ungerfeld R, Rubianes E. Estrous response to ram effect in Corriedale ewes primed with medroxyprogesterone during the breeding season. Small Rum Res 1999;32(1):89-91. 24. Gungor O, Cenesız M, Pancarcı SM, Yıldız S, Kaya M, Kacar C, et al. Effects of different intravaginal progesterone releasing devices on estrous synchronization and LH surge in fattailed ewes during non-breeding season. Medycyna Wet 2007;63 (11):1316-9. 25. Kermani Moakhar H, Kohram H, Zareh Shahneh A, Saberifar T. Ovarian response and pregnancy rate following different doses of ecg treatment in Chall ewes. Small Rum Res 2012;102(1):63-7. 26. Zonturlu AK, Özyurtlu N, Kaçar C. Effect of different doses PMSG on estrus synchronization and fertility in Awassi ewes synchronized with progesterone duringthe transition period. Kafkas Univ Vet Fak Derg 2011;17(1):125-9. 27. Kaçar C, Yıldız S, Pancarcı ŞM, Kaya M, Güngör Ö, Arı UÇ. Effect of administration of lesireline five days after artificial insemination on pregnancy rates and luteal function in cows. Kafkas Üniv Vet Fak Derg 2007;13(2): 139-42. 28. Khan T, Beck N, Khalid M. The effect of hcg treatment on day12 post-mating on ovarian function and reproductive performance ofewes and ewe lambs. Anim Reprod Sci 2009;116(1-2):162-68. 29. Kaçar C, Kamiloğlu NN, Gürbulak K, Pancarcı ŞM, Güngör Ö, Güvenç K, et al. Üreme mevsimi dışındaki Tuj ırkı koyunlarda testosteron antikoru ile β-karoten ve E vitamini uygulamalarının çoğul gebelik ve MDA (Malondialdehit) üzerine etkisi. Kafkas Üniv Vet Fak Derg 2008;14(1):51-6. 30. Fierro S, Gil J, Vinoles C, Soca F, Banchero G, Olivera-Muzante J. Protein supplementation during a short-intervalprostaglandinbased protocol for timed AI in sheep. Anim Reprod Sci 2014;149(3-4):158-62. 31. Olivera-Muzante J, Gil J, Viñoles C, Fierro S. Reproductive outcome with GnRH inclusion at 24 or 36 h following a prostaglandin F2αbased protocol for timed AI in ewes Anim Reprod Sci 2013;138(3-4):175-9. 32. Olivera-Muzante J, Gil J, Fierro S, Menchaca A, Rubianes E. Alternatives to improve a prostaglandin-based protocol for timed artificial insemination in sheep. Theriogenology 2011;76(8):1501-7. 33. Fierro S, Olivera-Muzante J, Gil J, Viñoles C. Effects of prostaglandin administration on ovarian follicular dynamics, conception, prolificacy, and fecundity in sheep. Theriogenology 2011;76(4):630-9. 34. Contreras-Solis I, Vasquez B, Diaz T, Letelier C, Lopez-Sebastian A, Gonzalez-Bulnes A. Efficiency of estrous synchronization in tropical sheep by combining short-interval cloprostenol-based protocols and male effect. Theriogenology 2009;71(6):1018-25. 35. Ungerfeld R. Combination of the ram effect with PGF2α estrous synchronization treatments in ewes during the breeding season. Anim Reprod Sci 2011;124(1-2):65-8. 36. Pope WF, Cárdenas H. Sensitivity of sheep to exogenous prostaglandinf2α early in the estrous cycle. Small Rum Res 2004;55(1-3):245-8. 3. Cárdenas H, Wiley TM, Pope WP. Prostaglandin F2a-induced estrus in ewes exhibiting estrous cycles of different duration. Theriogenology 2004;62(1-2):123-9. 38. Cárdenas H, McClure KE, Pope WF. Luteal function and blastocyst development in ewes following treatment with PGF2a and GnRH. Theriogenology 1993;40(4):865-72. 39. Al Yacoub AN, Gauly M, Sohnrey B, Holtz W. Fixed-time deep uterine insemination in PGF2α-synchronized goats. Theriogenology 2011;76(9):1730-5. 40. Kanuya NL, Kessy BM, Nkya R, Mujuni PF. Plasma progesterone concentrations and fertility of indigenous Small East African goats, bred after treatment with cloprostenol. Small Rum Res 2000;35(2):157-61. 41. Nogueira DM, Cavalieri J, Gummow B, Parker AJ. Comparison of follicular dynamics and hormone profiles in Boer goats examined during the breeding and non-breedingseasons in the tropics of Queensland, Australia. Small Rum Res 2015;125:93-100. 42. Pinheiro ESP, Rondina D, Galeati G, Freitas VJF, Souza AL, Teixeira DIA, et al. Estrous and ovarian responses following the administration of different insulin doses following progestagen-cloprostenol treatment in mated does during the dry season. Small Rum Res 2012;105(1-3):282-5. 43. Holtz W, Sohnrey B, Gerland M, Driancourt MA. Ovsynch synchronization and fixed-time insemination in goats. Theriogenology 2008; 69(7):785-92. 44. Bukar MM, Yusoff R, Haron AD, Dhaliwal GK, Khan MAG, Omar MA. Estrus response and follicular development in Boer does synchronized with fluogestone acetate and PGF2α or their combination with ecg or FSH. Trop Anim Health Prod 2012;44(7):1505-11. 45. Ignacio-Contreras S, Vasquez B, Diaz T, Letelier C, Lopez-Sebastian A, Gonzalez-Bulnes A. Ovarian and endocrine responses in tropical sheep treated with reduced doses of cloprostenol. Anim Reprod Sci 2009;114(4): 384-92. 46. Pursley JR, Mee MO, Wiltbank MC. Synchronization of ovulation in dairy cows using PGF2 alpha and GnRH. Theriogenology 1995;44(7): 915-23. 47. Deligiannis C, Valasi I, Rekkas CA, Goulas P, Theodosiadou E, Lainas T, et al. Synchronization of ovulation and fixed time intrauterine insemination in ewes. Reprod Dom Anim 2005;40(1):6-10. 48. Alkan S, Kaşıkçı G, Cirit Ü, Özdaş ÖB, Gündüz MC, Uçmak M, et al. Tahirova koyunlarında modifiye ovsynch protokolünün senkronizasyon ve fertilite oranlarına etkisi. İstanbul Üniv Vet Fak Derg 2012;38(1):37-42. 49. Kulaksız R, Uçar Ö, Daşkın A. Effects of FGA sponge and ovsynch based protocols on reproductive performance of fat-tailed ewes during the breeding season. Kafkas Univ Vet Fac Derg 2013;19(4):629-33. 50. Amiridis GS, Valasi I, Menegatos I, Rekkas C, Goulas P, Papanikolaou T, et al. Luteal stage dependence of pituitary response to gonadotrophin-releasing hormone in cyclic dairy ewes subjected to synchronisation of ovulation. Reprod Fertil Dev 2005;17(8):769-74. 51. Nur Z, Nak Y, Nak D, Üstüner B, Tuna B, Şimşek G, Sağırkaya H. The use of progesterone-supplemented Co-synch and Ovsynch for estrus synchronization and fixed-time insemination in nulliparous Saanen goat. Turk J Vet Anim Sci 2013; 37(2):183-8. 52. Bowdridge EC, Knox WB, Whisnant CS, Farin CE. NCSynch: A novel, progestagen-free protocol for ovulation synchronization and timed artificial insemination in goats. Small Rum Res 2012;10(1):42-5. 36

53. Kumar S, Purohit GN. Effect of a single subcutaneous injection of melatonin on estrous response and conception rate in goats. Small Rum Res 2009;82(2-3):152-5. 54. De Nicolo G, Morris ST, Kenyon PR, Morel PCH, Parkinson TJ. Melatonin-improved reproductive performance in sheep bred out of season. Anim Reprod Sci 2008;109(1-4):124-33. 55. Abecia JA, Valares JA, Forcada F, Palacin I, Martin S, Martino A. The effect of melatonin on the reproductive performance of three sheep breeds in Spain. Small Rum Res 2007;69(1-3):10-6. 56. Gomez JD, Balasch S, Gomez LD, Martino A, Fernandez N. A comparison between intravaginal progestagen and melatonin implant treatments on the reproductive efficiency of ewes. Small Rum Res 2006;66(1-3):156-63. 57. Wuliji T, Litherland A, Goetsch AL, Sahlu T, Puchala R, Dawson LJ, et al. Evaluation of melatonin and bromocryptine administration in Spanish goats I. Effects on the out of season breeding performance in spring, kidding rate and fleece weight of does. Small Rum Res 2003;49(1):31-40. 58. Robinson JJ, Wigzell S, Aitken RP, Wallace JM, Ireland S, Robertson IS. Daily oral administration of melatonin from March onwards advances by 4 months the breeding season of ewes maintained under the ambient photoperiod at 57 degrees. Anim Reprod Sci 1992;27(2-3):141-60. 59. Abecia JA, Palacin I, Forcada F, Valares JA. The effect of melatonin treatment on the ovarian response of ewes to the ram effect. Dom Anim Endocrinol 2006;31(1):52-62. 60. Fatet A, Pellicer-Rubio MT, Leboeuf B. Reproductive cycle of goats. Anim Reprod Sci 2011;124(3-4):211-9. 61. Rosa HJD. Silva CC. Bryant MJ. The effect of ram replacement and sex ratio on the sexual response of anoestrous ewes. Small Rum Res 2006;65(3):223-9. 62. Delgadillo JA, Flores JA, Véliz FG, Duarte G, Vielma J, Hernandez H, et al. Importance of the signals provided by the buck for the success of the male effect in goats. Reprod Nutr Dev 2006;46(4):391-400. 63. Murata K, Tamogami S, Itou M, Ohkubo Y, Wakabayashi Y, Watanabe H, et al. Identification of an olfactory signal molecule that activates the central regulator of reproduc tion in goats. Curr Biol 2014;24(6):681-6. 64. Chemineau P, Pellicer-Rubio MT, Lassoued N, Khaldi G, Monniaux D. Male-induced short oestrous and ovarian cycles in sheep and goats: a working hypothesis. Reprod Nutr Dev 2006;46(4):417-29. 65. Gelez H, Fabre-Nys C. The "male effect" in sheep and goats: a review of the respective roles of the two olfactory systems. Horm Behav 2004;46(3):257-71. 66. Hawken PA, Evans AC, Beard AP: Short term, repeated exposure to rams during the transition into the breeding season improves the synchrony of mating in the breeding season. Anim Reprod Sci 2008;106(3-4):333-44. 67. Scaramuzzi RJ, Campbell BK, Downing JA, Kendall NR, Khalid M, Muñoz-Gutiérrez M, et al. A review of the effects of supplementary nutrition in the ewe on the concentrations of reproductive and metabolic hormones and the mechanisms that regulate folliculogenesis and ovulation rate. Reprod Nutr Dev 2006;46(4): 339-54. 68. Meze-Herrera CA, Hallford DM, Ortiz JA, Cuevas RA, Sanchez JM, Salinas H, et al. Body condition and protein supplementation positively affect periovulatory ovarian acti vity by non LH-mediated pathways in goats. Anim Reprod Sci 2008;106(3-4):412-20. 69. Zarazaga LA, Gatica MC, Gallego-Calvo L, Celi I, Guzmán JL. The timing of oestrus, the preovulatory LH surge andovulation in Blanca Andaluza goats synchronised by intravaginal progestagen sponge treatment is modified by season but not by body condition score. Anim Reprod Sci 2014;146(3-4):170-5. 70. De Santiago-Miramontes MA, Malpaux B, Delgadillo JA. Body condition is associated with a shorter breeding season and reduced ovulation rate in subtropical goats. Anim Reprod Sci 2009;114(1-3):175-82. 71. Zabuli J, Tanaka T, Lu W, Kamomae H. Intermittent nutritional stimulus by short-term treatment of high-energy diet promotes ovarian performance together with increases in blood levels of glucose and insulin in cycling goats. Anim Reprod Sci 2010;122(3-4):288-93. 37