ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Abazar TAJADDODCHELİK Ç.Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ ARAŞTIRMA UYGULAMA ÇİFTLİĞİNDE YETİŞTİRİLEN ETÇİ TİP KOYUNLARDA MELATONİN UYGULAMASININ DÖL VERİMİNE ETKİSİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ADANA, 2013

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Ç.Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ ARAŞTIRMA UYGULAMA ÇİFTLİĞİNDE YETİŞTİRİLEN ETÇİ TİP KOYUNLARDA MELATONİN UYGULAMASININ DÖL VERİMİNE ETKİSİ Abazar TAJADDODCHELİK YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Bu Tez 04/01/2013 tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir.... Prof. Dr. Osman TORUN Prof. Dr. Serap GÖNCÜ Prof. Dr. Mahmut KESKİN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Zootekni Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Selahattin SERİN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ç.Ü. ZİRAAT FAKÜLTESİ ARAŞTIRMA UYGULAMA ÇİFTLİĞİNDE YETİŞTİRİLEN ETÇİ TİP KOYUNLARDA MELATONİN UYGULAMASININ DÖL VERİMİNE ETKİSİ Abazar TAJADDODCHELİK Abazar TAJADDODCHELİK ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI Danışman Jüri : Prof. Dr. Osman TORUN Yıl : 2013, Sayfa: 49 : Prof. Dr. Osman TORUN : Prof. Dr. Serap GÖNCÜ : Prof. Dr. Mahmut KESKİN Bu çalışmada, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma Uygulama Çiftliği Koyunculuk İşletmesinde farklı yaşlardaki sürüden yaş grupları dikkate alınarak şansa bağlı olarak seçilen 43 baş Çukurova Et Koyunu kullanılmıştır. Koyunlar tesadüfî örnekleme yöntemiyle uygulama ve kontrol olmak üzere 2 gruba ayrılmıştır. Uygulama grubundaki (n=21) koyunlara 18 mg melatonin içeren Regulin kulak implantı ( ) özel aplikatör kullanılarak deri altı uygulanmıştır. Kontrol grubunu oluşturan koyunlara (n=22) herhangi bir uygulamada bulunulmayarak doğal östrus siklusları gözlemlenmiştir. Implantları uyguladıktan 49 gün sonra ( ) her grupta 2 arama koçu kullanılarak sabah ve öğlen sonra olmak üzere kızgınlık kontrolü yapılmıştır. Aşımları gerçekleştirilen koyunlarda 24 saat sonra arama koçları ile tekrar östrus kontrolleri yapılmış ve kızgınlıkları devam edenler ikinci kez çiftleştirilmiştir tarihinden itibaren arama koçları ile östrus tesbiti yapılmış ve koç katımına 40. günde son verilmiştir. Uygulama ve kontrol grubunda sırası ile kızgınlık oranı % 85.71, ve % 100, kuzulama oranı % ve % 68.18, kuzu verimi % ve % , döl verimi % ve % 72.73, çoğuz doğum oranı % ve % 6.67 olarak elde edilmiştir. Kızgınlık oranları, kuzulama oranı ve kuzu verimi bakımından gruplar arasındaki fark istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Çoğuz doğum oranı bakımından gruplar arası farklılık istatistik olarak önemli (P<0.05) bulunmuş ve çoğuz doğumların meydana gelmesinde melatonin uygulamasının % 32,66 oranında bağımlı olduğu saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Etçi koyun, melatonin, dönem içi, döl verimi kriterleri, çoğuz doğum. I

4 ABSTRACT MSc THESIS THE EFFECT OF MELATONIN IMPLANTS ON REPRODUCTIVE PERFORMANCES OF MEAT TYPE EWES RAISED ON THE RESEARCH AND IMPLEMENTATION FARM OF THE FACULTY OF AGRICULTURE /UNIVERSITY OF CUKUROVA Abazar TAJADDODÇELİK ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION Supervisor Jury : Prof. Dr. Osman TORUN Year : 2013, Pages:49 : Prof. Dr. Osman ntorun : Prof. Dr. Serap GÖNCÜ : Prof. Dr. Mahmut KESKİN This tudy was carried out on the randomly alloted 43 crossbred type Çukurova Meat Sheep raised in the Sheep Installation of Research and Implementation Farm of the Çukurova Universty/ Faculty of Agriculture. The ewes were divided into the treatment (21 ewes) and the control groups (22 ewes) at random. In the treatment group the ewes were implanted with Regulin containing 18 mg of melatonin with a special ear implant applicator subcutaneously (16 June, 2011). The control group was observed and recorded for their natural reproductive behaviour. After 49 days (28 July, 2011) the groups were heat detected with twice a day (morning and afternoon) using two teaser rams. The ewes exhibiting oestrus were taken to special paddock for mating. The ewes mated were heat detected again after 24 hours using teaser rams. Those ewes stil exhibiting heat were mated another time. The matings were terminated after 40 days. The ewes oestrus; lambing; lambs per ewe mated: lambs per ewe lambing and the multiple birth rates in the melatonin and the control groups were 85.71% and 100 %; and %; and %; ; 35.29% and 6.67 % respectively. The statistical analyses between groups with respect to oestrus rates, lambing rates and lambs per ewe lambing were found to be insignificant. The difference between the groups with respect to multiple births was found to be statistically significant (P<0.05). Melatonin was responsible fort he % of the multiple births. Keywords: Meat sheep, melatonin, oestrus season; reproductive efficiency; fecundity II

5 TEŞEKKÜR Çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen, yapıcı ve yönlendirici fikirleri ile bana daima yol gösteren danışman hocam Sayın Prof. Dr. Osman TORUN a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tezim süresince bana destek veren, bilgi ve görüşlerinden faydalandığım Sayın Prof. Dr. Oktay GÜRSOY ve Ziraat Yüksek Mühendisi Mehmet TARHAN a sonsuz şükranlarımı sunarım. Master çalışmam esnasında tüm bölüm olanaklarından yararlanmamı sağlayan Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölüm Başkanlığı na, bölüm hocalarıma, arkadaşlarıma ve aileme içten teşekkürlerimi sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VII ŞEKİLLER DİZİNİ... IX SİMGELER VE KISALTMALAR... XI 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Koyunlarda Melatonin Kullanarak Kızgınlığın Denetimi Koyunlarda Üreme Eşeysel Olgunluk ve Damızlık Çağı Eşeysel Etkinlik Çiftleşme Mevsimi Koyunlarda Kızgınlık Döngüsü, Üreme Hormonları ve Etkileri Koyunlarda Gebelik Melatoninin Önemi ve Koyunculukta Kullanımı Epifiz Bezi ve Melatoninin Üremedeki Rolü Melatoninin Etki Şekli ve Koyunculukta Kullanım Yöntemleri Melatonin İmplantların Koyunlara Kullanımı ve Uygulama Planı Melatonin İmplantların Diğer Tekniklerle Birlikte kullanımı Melatonin İmplantların Progestagen Süngerlerle veya implantlarla Birlikte Kullanımı Melatonin İmplantların Suni Işık Uygulamaları ile Birlikte Kullanımı Melatonin İmplantların Koç Etkisi ile Birlikte Kullanımı Melatonin İmplantların Koçlarda Kullanımı MATERYAL VE METOD Materyal IV

7 3.2. Metod İmplant Uygulaması Östrus Takibi ve Aşımların Yaptırılması İstatistiki Hesaplamalar BULGULAR VE TARTIŞMA Kızgınlık oranı Kuzulama Oranı Kuzu Verimi ve Döl Verimi Çoğuz Doğum Oranı SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1.1. Türkiye ve Dünya koyun varlığı (baş)... 2 Çizelge 4.1. Döl verim özellikleri VI

9 VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 2.1. Pineal bezin konumu ( 10 Şekil 2.2. Pineal bezde melatonin sentezinin kontrolü (Çam ve Erdoğan, 2003) Şekil 2.3. Melatonin ovaryum faaliyetinin harekete geçirmesi Şekil 2.4. Deri altı yolla (özel tabancası ile) implant uygulanması Şekil 3.1. Denemede kullanılan hayvan materyali Şekil 3.2. İmplant uygulanacak hayvanın tutulması Şekil 3.3. İmplantların uygulanması Şekil 3.4. Denemede kullanılan koç Şekil 4.1. Çalışma grupları arasında dölverim ölçütleri bakımından farklılık oranları VIII

11 IX

12 SİMGELER VE KISALTMALAR Gn-RH FSH LH PGF 2α PMSG hcg mg I.U. g : Gonadotropin Salgılatıcı Hormon (Gonadotropin releasing hormone) : Follikül Uyarıcı Hormon (Follicle stimulating hormone) : Lüteinleştirici Hormon (Luteinizing Hormone) : Prostoglandin F 2 Alfa : Gebe Kısrak Serum Gonadotropini : İnsan Koriyonik Gonadotropin (Human Chorionic Gonadotropin) : Miligram : International Unity, İnternasyonel Ünite : Gram X

13 XI

14 1.GİRİŞ Abazar TAJADDODCHELİK 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun önümüzdeki yirmi yıl içerisinde ikiye katlanacağı beklentileri, tarım arazilerinin hızla insan yerleşimine ve sanayiye açılarak daralması, tarımın doğrudan çevreye bağımlı olması nedeniyle tarımsal üretimin aynı düzeyde artması mümkün görülmemekte ve gıda yüzyılımızda en büyük güç olmaya aday görünmektedir. Temel gıda üretimi açısından zengin olan ülke, gelecek yüzyılda da güçlü olacak ve dünya siyasetine yön veren ülkelerden biri konumuna yükselecektir. TÜİK (2012) verilerine göre; 2011 yılı sonu itibariyle toplam büyükbaş hayvan sayısı bir önceki yıla göre % 9.0 artış göstererek baş olarak gerçekleşmiştir. Büyükbaş hayvanlar arasında yer alan sığır sayısı % 8.9 artarak baş olmuştur. Koyun sayısı 2011 yılı sonu itibariyle bir önceki yıla göre % 8.4 artarak baş, keçi sayısı ise % 15.6 artarak baş olmuştur. Süt üretimi, 2011 yılında bir önceki yıla göre % 11.2 artmış ve ton olarak gerçekleşmiştir. Bu miktarın % sini inek sütü, % 5.93 ünü koyun sütü, % 2.13 ünü keçi sütü ve % 0.27 sini manda sütü oluşturmaktadır yılında kırmızı et üretimi, 2010 yılına göre toplamda % 0.48 oranında azalarak ton olarak gerçekleşmiştir. Bu miktarın % 83 ünü sığır eti, % ini koyun eti, % 3 ünü keçi eti ve % 0.2 sini ise manda eti oluşturmaktadır. Ülkemiz hayvan sayısı bakımından Dünya ve Avrupa ülkeleri arasında önde gelen ülkelerden biri olmasına karşın, hayvan başına alınan verimler çok düşük düzeydedir. Dünya ve Türkiye istatistiki verilerine bakıldığında mevcut koyun varlığı aşağıda verilmiştir (TÜİK, 2012; FAO, 2011). 1

15 1.GİRİŞ Abazar TAJADDODCHELİK Çizelge 1.1. Dünya ve Türkiye koyun varlığı (baş) Yıllar Türkiye Dünya Geleneksel koyun yetiştiriciliğinde koçlar yıl boyunca koyunlarla birlikte bırakılmaktadırlar. Koçkatım döneminde koçlar sürüye katıldığında koyunlar çok çeşitli fizyolojik evreler içerisinde bulunabilirler. Bazıları kızgınlık gösterebilir, bazıları kuruda, bazıları gebeliğin son zamanlarında veya laktasyonda olabilirler. Bu farklı fizyolojik yapıları nedeni ile koyunların ihtiyaçları da farklılık göstermektedir. Bütün koyunlar aynı uygulamaya tabi tutulmakta ve hepsine aynı miktarda yem verilmektedir. Yemlemenin kısmen iyileştirilmesi ile bir koyunun ortalama ihtiyacını karşılayabilecek düzeyde yem verilmekte ancak bazı koyunlar ihtiyaçlarının altında, bazıları ise üstünde yem alabilmektedirler (Torun, 2009). Üreme, tüm hayvansal üretimin fizyolojik temeli olarak kabul edilmektedir ve ekonomik kuzu üretimi içinde esastır. Koyunculukta üreme potansiyelini optimal düzeyde gerçekleştirmek; özellikle birim zaman içerisinde doğum sayısını yükseltmek, ikizliği artırmak ve öte yandan yılda iki doğum veya iki yılda üç doğuma ulaşmak şeklinde sıralanabilen döl veriminin ıslahına dayanmaktadır (Eliçin ve ark.1986). Koyun türü, çiftlik hayvanları içinde çoğuz doğurma özelliği ile önemli bir yere sahiptir. Ancak koyun ırkları arasında döl verimi bakımından önemli farklılıklar görülmektedir. Koyun yetiştiriciliğinde, döl verimi yüksek ırkların kullanılması, koç katımı döneminde flushing uygulanması, kuzulama aralığının kısaltılması, genç damızlıkların erken ilkine çiftleştirilmesi gibi uygulamalarla kuzu veriminde önemli artışlar sağlanmakta ve böylece yetiştirmenin verimliliği artırılmaktadır (Çetin ve Akçapınar, 2005). 2

16 1.GİRİŞ Abazar TAJADDODCHELİK Mevsime bağlı poliöstrik bir memeli hayvan olan koyunlarda kızgınlık belirli aralıklarla yenilenir. Çiftleşme mevsiminin başlangıcını, sonunu ve süresini etkileyen birçok etmen vardır. Bunlardan başlıca önemlileri; gün uzunluğu, ırk, yaş, beslenme, canlı ağırlık, sıcaklık ve iklim özellikleri, aşım mevsimi ve yıl, kuzulama mevsimi ve koçla birlikte bulunma süresi sayılabilir (Anonymus, 2010). Hayvancılıkta üreme, türün devamını sağlamasının yanı sıra çeşitli verimlerin kaynağı olması nedeniyle de doğrudan üretimin ekonomikliliğini belirlemektedir (Aşkın, 1982). Koyun ve keçide üreme verimini etkileyen en önemli çevre faktörü mevsimdir. Mevsim ise esas olarak fotoperiyot (gün ışığı oranı) ile ilişkilidir (Dellal ve Cedden, 2002). Koyunlar doğal olarak sonbaharda gecelerin uzamasıyla ne zaman doğuracaklarını algılama yolu ile bilmektedirler. Gözleri azalan gün ışığını algıladığında beyin epifiz bezi vasıtası ile melatonin hormonu üretir. Günler kısaldıkça salgılanan melatonin miktarı artar ve böylelikle sonbaharda hayvanların üreme performanslarında doğal bir doruk oluşturarak üreme sistemini uyarır. Melatonin ovaryum faaliyetlerinin başlangıcını harekete geçiren hipotalamustan Gn- RH ve dolayısı ile ön hipofizden FSH salgılamasını başlatarak, üreme sistemini harekete geçirir (Anonymous, 2010). Melatonin hormonunun koyunlarda eksogen olarak uygulanmasına ilişkin çeşitli yöntemler geliştirilmesine karşın en etkili yöntem melatonin içeren deri altı kulak implantlarıdır (Gökdal ve Baş, 1996). Özel bir aplikatör kullanılarak kulak tabanına derialtı yolu ile uygulanan implant, sonbaharda beyin epifiz bezinin doğal melatonin salgılamasını taklit eder ve üreme sisteminin sonbahar gelmiş gibi yanıt vermesi için gerekli melatonini sağlar (Anonymous, 2010). Türkiye de değişik koyun ırklarında melatonin implantlar kullanılarak çalışmalar yapılmış ve bunlardan olumlu sonuçlar alınmıştır (Baştan ve Külüplü, 1995; Uyar ve Alan, 2008). Ülkemizde TÜİK (2012) verilerine göre milyon koyun olup, bu sayının % 60 ını koç altı koyun oluşturmaktadır. Koyun sayımızın çok olmasına rağmen koyun başına alınan döl ve buna bağlı olarak et ve süt verimleri yetersiz 3

17 1.GİRİŞ Abazar TAJADDODCHELİK düzeydedir. Üreticilerimizin, çiftçilerimizin karlılık oranlarının arttırılması için anaç koyun başına alınan döl oranlarının öncelikle arttırılması gerekmektedir. Yapılan bu çalışma ile melatonin uygulamasının Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği Koyunculuk İşletmesinde yetiştiriciliği yapılan Çukurova Et Koyunlarında dönem içi kızgınlığın uyarılması ve döl verimine etkisi ortaya konulmaya çalışılmıştır. 4

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Koyunlarda Melatonin Kullanarak Kızgınlığın Denetimi Yerli koyun ırklarımızın büyük çoğunluğu yılda bir defa kuzulayan ve mevsimsel poliöstrik hayvanlar olup; gebelik, doğum ve laktasyon dışında yılın büyük bir bölümünde yumurtalık etkinliği görülmemektedir (Ocak ve ark, 2007). Koyunlarda anöstrüs, iki çiftleşme mevsimi arasında bulunan uzun bir dönemdir. Bu dönemde yumurtalıklar genellikle dinlenme durumundadır. Koyunlarda anöstrüs üçe ayrılarak incelenebilir. Bunlar mevsimsel anöstrüs, doğum sonrası anöstrüs ve laktasyon anöstrüsüdür (Kaymakçı, 2006a). Mevsimsel anöstrüs uzunluğu, doğal olarak çiftleşme mevsimi için geçerli etmenlere bağlı olarak değişir. Giderek uzayan günler mevsimsel anöstrüsü oluşturur. Bu günler bilindiği üzere kış başından yaz başına kadar sürer (Kaymakçı, 2006a) Koyunlarda Üreme Eşeysel Olgunluk ve Damızlık Çağı Dişi kuzu açısından eşeysel olgunluk ya da ergenlik, üreme organlarının gelişmesi sonucu olgunlaşmış yumurtayı oluşturması ve çiftleşme isteği veya kızgınlık gösterme durumudur. Dişi kuzuların bu şekilde ilk kızgınlık gösterdikleri zaman ise eşeysel olgunluk olarak adlandırılır. Dişi kuzuların eşeysel olgunluk yaşı, ırk, canlı ağırlık, beslenme, kuzulama zamanı, yıl ve doğum tipi gibi etmenlere bağlı olarak değişir. Genelde dişi kuzular ergin yaş canlı ağırlığının % ını kazandıkları zaman ergenliğe ulaşır (Kaymakçı, 2006b). İlk defa damızlıkta kullanma çağı, ırklara, yetiştirme ve bakım sistemine, verim yönü, erken gelişme ve bireysel farklılığa göre değişmektedir. Genel olarak erken gelişen dölcü ve sütçü ırklar 7-8 aylık yaşta, bakım ve besleme durumuna bağlı olarak bazı etçi ırklar ise 7-15 aylık yaşta damızlıkta kullanılmaktadır (Özcan, 1989; Aşkın ve Kaymakçı, 1986). 5

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Erkek kuzularda eşeysel olgunluk, dölleme yapacak nitelikte sperma üretimi yapmaları ve cinsel istek göstermeleri durumudur. Eşeysel olgunluk yaşı testis gelişmesi ve testosteron üretimine bağlıdır. Erkek kuzularda eşeysel olgunluk yaştan daha çok vücut ağırlığına bağlıdır. Bu olgunluk ergin canlı ağırlığın % ına ulaştığı zaman başlar. Eşeysel olgunluğu etkileyen diğer önemli etken de ırktır. Erken gelişen koyun ırkları geç gelişenlere oranla daha önce eşeysel olgunluğa kavuşabilirler (Kaymakçı, 2006b). Erkek kuzuların ilkine damızlıkta kullanılması daha çok canlı ağırlıkla ilgilidir. Genç erkekler ırklara özgü ergin canlı ağırlığın %70-75 ine ulaştıklarında ilkine damızlıkta kullanılabilirler. Yaş olarak bir ölçü verilecekse ilkine damızlıkta kullanılma yaşı, erken gelişen ırklar için 7-8 ay, geç gelişen ırklar için aydır (Kaymakçı, 2006b) Eşeysel Etkinlik Çiftleşme Mevsimi Koyunlarda çiftleşme mevsiminin en önemli göstergesi, belli fizyolojik ve psikolojik belirtiler göstererek koçu kabul etme durumudur. Buna kızgınlık denir. Koyunların kızgınlık gösterdikleri ve koça geldikleri mevsime, çiftleşme mevsimi aşım mevsimi veya koç katım mevsimi denir. Çiftleşme mevsimi birbirini izleyen kızgınlık döngülerinin toplamıdır (Kaymakçı, 2006b) ve kuzey yarım kürede yetiştirilen koyunlar, sonbahar ve kış aylarında kızgınlık gösterirler (Özcan, 1989). Koyun mevsime bağlı poliöstrik bir türdür. Bu tür gün ışığı değişimlerine bağlı olarak kızgınlık gösterir ve çiftleşme mevsimi çoklukla sonbahara rastlar. Bununla birlikte bütün yıl boyu kızgınlık gösteren ırklar da vardır (Aşkın ve Kaymakçı, 1991). Ülkemizin bazı bölgelerinde aşım sezonu Ağustos-Aralık bazı bölgelerinde Haziran-Ocak aylarını kapsamaktadır. Aşım sezonunun (mevsiminin) başlangıcı iklim şartlarına ve başta besleme olmak üzere bir takım faktörlere bağlı olarak bazı yıllarda değişiklik gösterebilmektedir. Aşım sezonunun süresi ırklar 6

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK arasında farklılıklar göstermektedir. Yerli ırklarda kısa sürmesine rağmen kültür ırklarında oldukça uzundur. Ekvator çevresinde ise yıl boyu çiftleşip gebe kalmaktadırlar (Alaçam, 1994). Koyunlarda kızgınlık süresi ortalama saattir. Bu süre, birkaç saatten 3-4 güne kadar değişir. Kızgınlık süresi; yaş, çiftleşme mevsiminin aşamalarına (başı, ortası, sonu) ırk ve koçun uyarıcı etkilerine göre değişim gösterir. Örneğin kızgınlık süresi anaç koyunlarda en kısa, toklu ve şişeklerde orta düzeydedir. Çiftleşme mevsiminin başında ve sonunda, ortasına oranla daha kısadır. Arama koçlarının kızgınlık taraması amacıyla koyunların arasında bulunduğu durumlarda da kızgınlık kısa sürer. Kızgınlık süresi bakımından ırklar arasında önemli bir ayrım olmamakla birlikte yapağı ırkları, et ırklarından daha uzun bir kızgınlığa sahiptir. Kızgın olduğu belirlenen koyunların kızgınlık başlangıcından 12 saat sonra çiftleştirilmeleri halinde döl tutma şansı yüksek olacaktır (Kaymakçı, 2006b; Ertuğrul,1991) Koyunlarda Kızgınlık Döngüsü, Üreme Hormonları ve Etkileri Koyunlarda iki kızgınlık arasında geçen süre gün arasında değişmekte olup normal kızgınlık döngüsü ortalama 17 gün olarak kabul edilir. Döngü, çiftleşme mevsimi ortasında genellikle en kısadır ve sonuna doğru uzar. Çoklu döngülere ise aşım mevsimi başı ve sonunda daha çok rastlanır. Kötü beslenen koyunlarda uzun döngüler görülür (Kaymakçı, 2006b; Ertuğrul, 1991). Kızgınlık döngüsü sırasıyla birbirini izleyen iki fazda incelenebilir. Birincisi foliküler faz, yumurtalık üzerinde yumurta hücresini taşıyan yapılar olan foliküllerin gelişimi, bu foliküllerin birinde veya bir kaçında oluşan yumurtaların serbest bırakılması (yumurtlama) ve bunların yumurtalık kanalı tarafından yakalanması aşamalarını kapsar. Daha sonraki faz luteal fazdır. Bu faz yırtılan folikül ve foliküllerde oluşan korpus luteum veya korpus luteumların varlığı süresince devam eder. Bunların varlığı döllenme ve gebeliğe bağlıdır. Döllenme olmamış ise korpus luteum yok olur ve yeni bir foliküler faz devreye girer (Aşkın ve Kaymakçı, 1991). Kızgınlık döngüsü sırasıyla Gn-RH, FSH, Östrojen, LH, Progesteron ve Prostoglandin F2α (PGF2α) tarafından düzenlenir. Gn-RH, beynin bir bölgesi olan 7

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK hipotalamus tarafından üretilir. FSH ve LH hormonları, hipofiz ön lobundan salgılanır. Östrojen ve progesteron hormonları yumurtalık hormonlarıdır. PGF2α ise döl yatağında (uterus) üretilen bir hormondur (Aşkın ve Kaymakçı, 1991). Koyunların üreme faaliyetlerini, birinci derecede hipofiz ön lobundan salgılanan Folikül Uyaran Hormon (FSH) ile Lütein Hormonu (LH) düzenler. Hipofiz bezi ilk önce fazla miktarda FSH ve az miktarda LH hormonu salgılar. FSH hormonu, yumurtalıklardaki yumurta torbalarından (Graaf folikül) birinin veya bir kaçının (prolifik ırklarda) geliştirmeye ve büyütmeye başlar. Büyümekte olan yumurta torbası (Graaf folikül), oestrogen hormonu salgılar. Kana karışan oestrogen hormonu, bir taraftan FSH hormonu salgılanmasını artırır. Bunlara ek olarak sözü edilen hayvanda oestrogen hormonu etkisi ile çiftleşme arzusu uyanır. Bu olaya kızgınlık (oestrus) denir. Sonra rahim (uterus) mukozası, gebelik için hazırlanır. Bir müddet sonra miktarı artan LH hormonu tesiri ile yumurta torbası patlar ve içindeki olgun yumurta, yumurtalık kanalının (oviduct veya fallop) yumurtalığa açılan koni şeklindeki geniş ağzına (infindibulum) düşer. Bu olaya ovulasyon denir. Kanala düşen yumurta, kanal içindeki kılcal iplikçiklerin titreşimi ile yavaş yavaş rahime doğru yol alır. Bu yolculukta, yumurta kanalının (oviduct) ilk 1/3 kısmı, 6 saatte alınır. Eğer hayvan, vaktinde çiftleştirilmiş ve spermalar yumurtayı infindibulumda veya oviduktaki yolculuğunun ilk 1/3 kısmında yakalamışsa, spermalardan biri yumurta ile birleşir. Spermalar bu zaman zarfında yumurtayı yakalayamamışlarsa (geç kalmışlarsa), yumurta ile birleşme şansları kaybolur. Zira döllenmemiş yumurtanın ömrü, 6-10 saat kadar olduğundan, spermalar ancak ölü yumurta ile karşılaşmış olurlar. Yumurtanın sperma ile birleşmesine döllenme (fecondation) denir (Özcan, 1989). LH hormonu tesiri ile yumurta torbasının patlaması sonucu, oestrogen salgılanması durur. Torbanın patlayan kısmında sarı renkli bir cisim teşekkül eder. Bu sarı renkli cisme, corpus luteum adı verilir. Sarı cisim, progestrogen salgılamaya başlar. Progestrogen hormonu hipofiz bezinin FSH ve LH salgılamasını durdurarak yumurtalıktaki torbalardan birinin gelişmesine ve dolayısıylada oestrogen salgılanmasına mani olur. Progestrogen salgılanması, gebelik boyunca devam eder. Eğer kızgınlık esnasında çiftleşme olmamış veya çitleşme olduğu halde, döllenme 8

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK olmamışsa, ovulasyondan bir müddet sonra (döllenme olmuşsa doğumdan bir müddet sonra) corpus luteum (sarı cisim) kayıp olur. Dolayısıyla progestron hormonu salgılaması durur. Progestronun tesirinden kurtulan hipofizin pituitary bezide tekrar FSH ve LH hormonları salgılamaya başlayarak hayvanda yeniden kızgınlık meydana getirir. Hayvan çiftleşmediği müddetçe, periyodik olarak muntazam aralılarla kızgınlık yinelenir (Özcan, 1989) Koyunlarda Gebelik Koyunlarda gebelik süresi ırklara, yaşa, doğacak yavrunun doğum tipi, eşeyi, sıcaklık ve beslenmeye bağlı olarak gün arasında değişmekle birlikte ortalama 150 gündür (Kaymakçı, 2006b; Ertuğrul, 1991; Alaçam, 1990) Melatoninin Önemi ve Koyunculukta Kullanımı Koyunlarda mevsimsel üreme aktivitesi üzerine fotoperyodizmin etkileri ve bu etkilerin pineal bez ve onun hormonu olan melatonin aracılığı ile iletildiğinin anlaşılması ile birlikte koyunlarda üremenin denetimine ilişkin ortaya yeni bir yaklaşım çıkmıştır. Bu yaklaşım, koyunlarda mevsimsel üreme aktivitesini kontrol edebilme olanağı tanımasının yanı sıra döl veriminin, normal aşım mevsimi dışındaki diğer eksogen hormon uygulamalarına oranla arttırılabilmesi olanağını da sağlamaktadır (Gökdal ve Baş, 1996). Koyunların istenilen dönemlerde kızgınlık göstermelerini sağlayan senkronizasyon uygulamaları, aşım mevsimi içinde veya aşım mevsimi dışında uygulanabilmektedir. Kızgınlığın senkronizasyonunda sürüye koç katılması, ısı ve ışık ayarlaması gibi faktörler etkili olsa da pratikte yaygın olarak progestagenler, östrojenler, PGF2α ve analogları, PMSG, Gn-RH, hcg gibi gonadotropinler, melatonin gibi hormonlar ve bunların kombinasyonları kullanılmaktadır (Akçapınar, 1994: Yaralı ve Karaca 2004 den). 9

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Epifiz Bezi ve Melatoninin Üremedeki Rolü Epifiz hormonu (Pineal bezi hormonu, Melatonin), beyinin üçüncü ventrükülüsünün tavanına kısa bir sapla asılı bulunan kimi kaynaklara göre mg ağırlığında kimi kaynaklara göre ise bezelye büyüklüğünde (Şekil 2.1) küçücük bir salgı bezi olan pineal bezde (epifiz) üretilmektedir (Yılmaz,1999; Kaymakçı,1994; Boztepe, 2011). Şekil 2.1. Pineal bezin konumu ( Melatonin hormonu epifizden fotoperyoda bağlı olarak sentezlenen bir nöro hormondur. Bu mekanizma sinir sisteminin kontrolu altında gerçekleşir. Beyin içerisinde pineal bezdeki paranşim hücreleri kan içerisindeki amino asit triptofani serotonine dönüştürür. Daha sonra N-asitil transferaz enzimi serotonini N-astil serotonine dönüştürür. Hidroksi indol O-metil transferaz (HIOMT) enzimi, N-astilseratonini melatonine dönüştürür (Şekil 2.2). Bu mekanizmaların hepsi paranşim hücrelerinde uygulanır. Bu olayların seratonine kadar olan kısmı aydınlık ortamda (gün ışığında) gerçekleşir. Gündüzleri triptofan ve serotonin düzeyleri yüksektir. Serotoninden sonra gelişen olaylar gün ışığı süresinin azaldığı ya da olmadığı 10

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK günlerde (karanlık) gerçekleşir ve gece boyunca melatonin düzeyi yüksek kalır (Yılmaz, 1999; Hafez ve Hafez, 2000). Epifiz gece ve gündüze bağlı bir ritm gösterir ve ışık değişimlerine karşı canlının uyumunu sağlar. Üretim ve salınımı karanlık ile başlar ve aydınlıkla sona erer. Işık uyarıları melatonin miktarında değişimlere yol açar. Aydınlık dönemin uzaması veya aniden ışığa çıkılması melatonin üretimini durdurur (Nelis, 1997; Yılmaz,1999). Bu nedenle melatonine karanlığın biyokimyasal tanımlayıcısı şeklinde sembolik bir isim de verilmiştir (Nelis, 1997). Şekil 2.2. Pineal bezde melatonin sentezinin kontrolü (Çam ve Erdoğan, 2003). Alt sınıf vertebralılarda pineal bez üçüncü göz olarak bilinir. Epifiz biyolojik saat gibi fonksiyon görür ve vücüdün bütün peryodik olaylarını düzeye sokar (Yılmaz, 1999). Melatoninin başlıca görevi dişilerde kızgınlık döngülerinin düzenli olmasını sağlamaktadır. Normal sınırlardan fazla salgılanacak olursa gonatlar üzerine olumsuz etki yapmakta ve küçültmektedir (Kaymakçı, 1994). Pineal beze çevreden gelen sinirsel uyarılar (karanlık-aydınlık) beyin aracılığıyla ulaşır ve endokrin yanıt haline dönüşür. Memelilerde fotoperyodik bilginin retina tarafından algılandığı ve birçok aşamayı takiben epifiz bezine iletildiği 11

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK bildirilmiştir. Işık durumuna bağlı olarak dış ortamdan gelen uyarılar gözün retina katmanı ile alınır, fotoreseptörlere ulaşır ve buradan hipotalamustaki suprasiyazmatik çekirdeğe iletir. Daha sonra omuriliğin torakal bölgesindeki intermedio-lateral hücre kolonlarına iletildiği ve en son olarak servikal superior ganglionlardan geçerek sempatik postganglionlar aracılığıyla epifiz bezine (pineal beze) ulaştığı belirtilmiştir (Malpoux ve ark. 1996; Yılmaz, 1999) Melatoninin Etki Şekli ve Koyunculukta Kullanım Yöntemleri Gün uzunluğunun kısalmaya başlamasıyla göz sinirleri vasıtası ile epifiz bezi melatonin salgılamaya başlar. Melatonin hipotalamustan Gn-RH salgılamasını sağlar ve Gn-RH hipofiz bezini uyararak LH ve FSH salgılanır (Şekil 2.3). Bu gonad hormonları üreme organlarını aktif hale getirir (Anonymus, 2010). Melatonin, ovaryum faaliyetinin başlangıcını harekete geçiren hipotalamustan ve ön hipofizden hormon salgılamasını başlatarak üreme sistemini harekete geçirir. Günler kısaldıkça salgılanan melatonin miktarı artar böylelikle sonbaharda hayvanların üreme performansında artış sağlayarak üreme sistemini uyarır (Anonymus, 2010). Şekil 2.3. Melatonin ovaryum faaliyetinin harekete geçirmesi (Anonymus, 2010). 12

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Melatoninin etki mekanizması üzerine değişik yaklaşımlar bulunmaktadır. Melatonin ya doğrudan gonadlar üzerine etkili olmakta ya da hipotalamus aracılığıyla adenohipofizi etkileyerek gonadlarda fizyolojik değişimlerin oluşmasına neden olmaktadır (Kaymakçı, 1994). Yapılan çalışmalarda melatonin hormonunun gonadotropin salınımını uyararak, ovaryum aktivitesini başlattığı ve fotoperiyodun etkisinin melatonin aracılığı ile gonadotropin salınımını uyardığı bildirilmektedir (Arendt, 1988). Melatonin hormonunun gonadotropin salınımına etkisi iki hipotezle açıklanmaktadır. Birinci hipoteze göre, melatonin katekolaminler ve hipotalamustan opioid peptidler aracılığıyla FSH ve LH hormon salınımını sağlamakta, bu hormonların etkisiyle reprodüktif sikluslar başlamaktadır. İkinci hipoteze göre ise, melatoninin hipofiz bezinin pars tuberalisinden henüz tanımlanmamış, ancak bu bezin sekretorik işlevlerini düzenlediği düşünülen bazı faktörlerin salınımını sağladığı, bu nedenle siklik aktiviteyi başlattığını ileri sürmektedir (Lincoln, 1992: Baştan ve Küplülü, 1995 den). Melatonin ile uygulamadan sonra kızgınlıkların 3 4 haftaya yayılması nedeni ile koç koyun oranının çok yüksek tutulmasına gereksinim yoktur. Melatonin, çiftleşme mevsimi başlangıcını erkene alırken, tek bir kızgınlığı uyarmayıp, tam bir çiftleşme mevsimi başlatmaktadır. Melatonin implantlar anöstrüs döneminde gebe koyun başına kuzu sayısında tutarlı bir artış meydana getirmektedir. Ancak normal aşım mevsiminin ortasında ırk ortalamalarının yukarısında bir ovulasyon oranı ve kuzulama oranı meydana getirmemektedir. Bu farklılık muhtemelen ovulasyon oranını etkilemede hayvanların endogen feedback mekanizmalarında kullanılmayan fakat hipotalamik aktivitede bir artışı teşvik eden melatonin üreme kontrol sisteminde daha yüksek bir düzeyde bulunmasından kaynaklanmaktadır (Haresing, 1992; Gökdal ve Baş, 1996) Melatonin İmplantların Koyunlara Kullanımı ve Uygulama Planı Pineal bezden salgılanan ve doğal bir otokoid olduğu bilinen melatonin hormonu, özellikle geçiş dönemindeki koyunlara implant, rumende eriyen kapsül 13

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK (bol), enjeksiyon ve vaginal sünger şeklinde verilebilmektedir. Bu yöntemlerle verilen melatonin, prolaktin salımımını deprese etmekte ve böylece gonadotropinlerin serbest kalmasıyla ovaryum işlevini başlatmaktadır. Melatoninin belirtilen etkiyi sağlayabilmesi için en az 60 gün süreyle uygulanması gerekmektedir (Alaçam, 1994). Melatonin hormonunun koyunlarda eksogen olarak uygulanmasına ilişkin çeşitli yöntemler geliştirilmesine karşın en etkili yöntem melatonin içeren deri altı kulak implantlarıdır (Gökdal ve Baş, 1996). İmplantları taşıyan kartuşlar özel tabancasına yerleştirilir. Kulak arkasına (kök kısmına) implante edilir. İmplantasyonda kullanılan kanül her uygulamadan sonra dezenfekte edilmelidir. Koyun ve şişeklerde implant şekil 2.4 de gösterildiği gibi uygulanır (Anonymus, 2010). Şekil 2.4. Deri altı yolla (özel tabancası ile) implant uygulanması Senkronizasyon yapılmaksızın yapılacak uygulamada (doğal aşım) 1. Gün: Koçlar koyunlardan ayrılır. Her bir koça 3 adet implant uygulanır. 7. Gün: Koyunlara 1 adet implant uygulanır. 49. Gün: Koç katılır. 14

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Seksüel aktivite hemen başlamayabilir ancak günlük bir süreden sonra başlar. İlk 14 gün içinde sürüye arama koçları katılarak kuzulamanın daha kısa sürede tamamlanması sağlanabilir. Koç katımından sonraki takriben günlerde seksüel aktivite pik noktaya ulaşır (Anonymus, 2010). Melatonin ile uygulamadan sonra kızgınlıkların 3 4 haftaya yayılması nedeni ile koç koyun oranının çok yüksek tutulmasına gereksinim yoktur. Melatonin, çiftleşme mevsimi başlangıcını erkene alırken, tek bir kızgınlığı uyarmayıp, tam bir çiftleşme mevsimi başlatmaktadır (Haresing,1992: Gökdal ve Baş, 1996 dan). Melatoninin, ikizlik ve ovulasyon oranında artış gibi olumlu etkileri yanı sıra, progesteron sentezini arttırmasıyla bağlantılı olarak embriyonun yaşama şansını arttırdığı bildirilmiştir (Çevik ve Yurdaydın, 1998). Melatonin seksüel siklusları erken başlatmada avantaj sağladığı gibi homojen bir çiftleşme dönemi elde edilmesi, ovulasyon ve ikizlik oranının arttırılması üzerine olumlu etkiler yapmaktadır. Ovulasyon oranı gün uzunluğu ile ilgili olarak aşım sezonunun ortasında en yüksek düzeydedir (Kaya,1996). Kridli ve Hallford (1997), ABD de Debouillet koyunlarına doğum sonrasında koyun başı günlük 5 mg melatonin kas içi olarak vermişlerdir. Uygulama sonunda ise melatoninin doğum sonrası kızgınlık başlatma etkisi göstermediğini bildirmişlerdir. Kennaway (1988), koyunlara günlük melatonin uygulamasının ya da implant vasıtası ile devamlı melatonin uygulamasının koç katım mevsimini erkene aldığını ve mevsimsel ovulasyonun doruk noktasına erken ulaşıldığını bildirmiştir. KKK Abecia ve ark. (2008), melatoninin yumurtalık üzerine etkilerini derleyen çalışmalarında, pek çok araştırmacının melatonin implant uygulamaları ile istatistiki olarak önemli düzeyde yüksek ovulasyon elde ettiklerini bildirmişlerdir. Ancak mevsim içinde veya mevsim dışında melatonin implant uygulamanın süperovulasyon uygulamalarından sonra ovulasyonu önemli düzeyde etkilemediğini bildirmişlerdir. Rondon ve ark. (1995), iki farklı vücut kondisyonuna sahip Rasa Aragonesa koyunlarda melatonin implantların koyunlarda üreme parametreleri üzerine etkilerini araştırdıkları çalışmalarında yüksek vücut kondisyonuna sahip koyunlarda melatonin implantların düşük skor düzeyine sahip koyunlardan daha etkili olduğu bildirilmiştir. 15

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Baştan (1995), A.Ü. Veteriner Fakültesi Çiftliğine ait, yaşları 2 5 arasında değişen Akkaraman ırkı koyunlar üzerinde anöstrüsten çiftleşme mevsimine geçişte yaptığı çalışmada; koyunlar, Grup 1 (n=20), Grup 2 (n=20) ve kontrol (n=10) grubu olarak ayırmışlardır. Doğal aşımlar için 5 Akkaraman ırkı koç kullanmışlardır. Grup 1'e 30 Haziran 1993 yılında 18 mg melatonin içeren implant kulak derisi altına uygulanmıştır. Grup 2'ye 24 Ağustos 1993'te 60 mg medroxyprogesteron acetate içeren vaginal sünger takılmıştır ve 12 gün vaginada tutularak, 6 Eylül 1993'te çıkarılmıştır. Kontrol grubuna ise herhangi bir uygulama yapılmamıştır. 6 Eylül 1993'te gruplara arama koçu katılarak östruslar saptanmış 1., 2.ve 3. tohumlamada gebe kalanlar belirlenmiştir ve doğumlar izlenerek ikizlik durumu kayıt edilmiştir. Eşeysel aktivite Grup 1'de Grup 2'ye oranla iki; kontrol grubuna oranla üç hafta erken başlamıştır. Grup 1'de östruslar, koç katımını izleyen 1-23., Grup 2'de 2-5., kontrol grubunda günler arasında gözlenmiştir. Grup 1, Grup 2 ve kontrol grubunda koç katımı-gebelik aralığı sırasıyla, ortalama 21, 39, 34 gün, ilk çiftleşmelerde gebelik oranı % 90, % 45, % 80, ikizlik oranı % 30, % 10, % 10, koyun başına düşen kuzu sayısı 1.3, 1.1, 1.1 gebelik için gerekli aşım sayısı 1.1, 1.75, 1.2, toplam aşım sayısı 22, 35, 12 ve koç katımı ilk östrus gösterme zamanı ortalama 10.0 ± 6.7, 3.5 ± 1.3, 13.8 ± 7.9 olarak saptanmıştır. Sonuç olarak, Akkaraman ırkı koyunlarda melatonin implantlarının ovaryum aktivitesini erken başlattığı gebe kalma ve ikizlik gibi reprodüktif performans parametrelerinde artışlara neden olduğu bildirilmiştir. Uyar ve Alan (2008), koyunlarda erken anöstrüs döneminde melatonin uygulamalarının ovulasyon ve gebelik üzerine etkisinin araştırılması amaçladıkları çalışmada Van bölgesinde 2 3 yaşlı, 38 baş Akkaraman ırkı koyunu ve doğal aşım yaptırmak amacıyla 2 baş fertil koç kullanmışlardır. Yirmisekiz koyuna 18 mg melatonin içeren implantlardan birer tane kulak derisi altına uygulamışlardır. On koyun kontrol olarak seçilmiş ve herhangi bir uygulama yapılmamıştır. Araştırmada kullanılacak iki koçun her birisine de aynı şekilde bu implantlardan üçer adet (toplam 54 mg melatonin) yerleştirilmiştir. İmplantlar yerleştirildikten sonra sabah ve akşam olmak üzere günde iki kez koç taraması ile östrüs takibi yapılarak kızgın olanlar koçlara aştırılmıştır. Erken anöstrüs döneminde melatonin ile kızgınlıklar uyarılıp 16

30 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK aşımlar yaptırıldığında % gebelik elde edilmişken, kontrol grubundaki koyunlarda normal üreme mevsimi gelinceye kadar hiç bir siklik aktivite ve gebelik sağlanamamıştır. İmplant uygulamasının başlangıcından ilk östrüslerin başlamasına kadar geçen süre melatonin grubunda 60.8±0.42 gün, kontrol grubunda ise 138.0±1.56 gün olarak bildirilmiştir. Yapılan çalışma neticesinde Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Van bölgesinde Akkaraman ırkı koyunlara Mayıs ayı ortalarında melatonin implant uygulamasıyla östrüs ve ovulasyonların normal üreme sezonuna göre ay erkene alınabileceği ve yüksek oranda gebelik elde edilebileceği bildirilmiştir. Haresign (1992), Suffolk ırkı ve melezlerinde Mayıs-Temmuz arasında 18 mg melatonin içeren implantlardan gruplara tek ve aynı anda çift uygulamada bulunulmuş, 5 hafta sonra fertil koçlar 6 hafta süreyle sürüye katılmıştır. Koyunların östrüs gösterme oranlarının sırasıyla % 81 ve % 88 olduğu bildirilmiştir. Nowers (1994), melatoninin implantların Dohne Merinos koyunların üreme performansı üzerine etkisi araştırdıkları çalışmasında koyunlar (n=534) rastgele olmak üzere dört guruba ayrılmıştır. Kontrol grubundaki (Grup 1) koyunlara hiçbir muamele uygulaması yapılmamıştır. II. gruptaki koyunlara 18 mg. melatonin içeren implantlar uygulanmıştır. III. Gruptaki koyunlara ise flushing (ek yemleme) + koç etkisi ve IV. gruptaki koyunlar ise melatonin implant + flushing (ek yemleme) + koç etkisi gruplarından oluşmaktadır. Grup II ve IV deki koyunlara koç katımından önce 32 gün melatonin implant uygulanmıştır. Grup III ve IV ise, ek besleme + vazektomize koçlar kullanılarak koç etkisinden faydalanılmıştır. Çalışma sonunda gebelik oranı, kuzulama oranı ve bir doğuma düşen kuzu sayısı sırasıyla kontrol grubunda % 86.6, % 91.0 ve 1.05, II. grup (18 mg. Melatonin) % 93,8, % ve 1.13, III. grupta (flushing+koç etkisi) % 87.6, % 99.3 ve 1.13, IV grupta (melatonin implant + flushing + koç etkisi) % 89.3, % 93.8 ve 1.05 olarak bildirilmiştir. Yapılan çalışmada gebelik oranı, kuzulama oranı ve bir doğuma düşen kuzu sayısı kontrol grubuna göre önemli düzeyde yüksek bulunmasının yanında melatonin uygulamasının flushing (ek yemleme) ve koç etkisi uygulamalarına göre daha ekonomik bulunmuştur. 17

31 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Laliotis ve ark. (1998), Yunanistan da üreme mevsimi dışındaki koyunları iki gruba ayırmışlardır. Grup A koyunlarına melatonin içeren (18 mg.) implantlar 35 gün süre ile takmışlardır ve Grup B koyunlarını ise kontrol grubu olarak ayırmışlardır. Daha sonra tüm koyunlara progesteron içeren süngerler (MAP, 60 mg.) 14 gün süre ile uygulanmıştır. Süngerler uzaklaştırılırken 500 IU PMSG enjekte edilmiştir. Grup A ve Grup B de kuzulama oranı, doğuran koyun başına kuzu verimi sırası ile % 83,3, % 68,8 ve 1.52, 1.31 olarak saptamışlardır. Aradaki farkın melatoninden ortaya çıktığı bildirilmiştir. Emrelli ve ark. (2003), mevsim dışı anöstrus koyunlarda progestagen + PMSG ve melatonin uygulamalarının ovaryum aktivitelerinin uyarılması ve bazı üreme parametreleri üzerine etkisinin araştırılmasının amaçlandığı çalışmalarında, 3 yaşlı 30 baş Merinos ırkı koyun ve 6 baş Merinos ırkı koç kullanılmıştır. Koyunlar rastgele 3 gruba uyarılarak I. gruba (n=10) 18 mg melatonin (Regulin, Hoechst) kulak arkası implant uygulanmış ve 35 gün sonra aralarına arama koçları katılarak östrus gösterenler elde sıfat yöntemiyle tohumlanmıştır. II. gruba (n=10) progesteron (30 mg FGA) içeren vaginal süngerler 14 gün süreyle uygulanmış ve süngerlerin çıkarıldıgı gün 500 IU PMSG (IM) yapılarak aralarına koç katılmıştır III. grup (n=10) ise tedavi uygulanmayan kontrol grubunu oluşturmuştur. Kontrol grubuna (n=10) da diğer gruplarla aynı gün koç katılmıştır. Kontrol grubu (n=10) koyunlarda östrus ve gebelik gözlenmezken melatonin ve progesteron + PMSG uygulama gruplarında sırasıyla % 90, % 80 östrus, % 90, % 70 toplam gebelik ve % 77.7, % 71.4 ikizlik sağlanmıştır. Sonuç olarak, mevsim dışı anöstrüs döneminde Merinos ırkı koyunlarda melatonin ve progesteron içeren vaginal süngerler ile ovaryum aktivitelerinin uyarılabileceği tespit edilmiştir. Melatonin uygulamalarının progesterona göre daha etkili olduğu, bu uygulamaların mevsim dışı anöstrus dönemde koyunlarda uygulanmasının yavru verimini artırması açısından yararlı olacağı kanısına varmışlardır. Abecia ve ark. (2007), İspanya da Rasa Aragonesa, Assaf ve Merinos koyunlarında melatonin implantların döl verimine etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, melatonin implantların Rasa Aragonesa ve Assaf koyunlarında; doğuran koyun oranı, çoğuz doğum oranı ve koç altı koyuna göre doğan kuzu 18

32 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK oranlarını önemli düzeyde artırdığını bildirmişlerdir. Sonuç olarak melatonin her üç ırkta da melatoninin döl verimini olumlu etkilediği ancak her üç ırkta da etki düzeyinin mevsim ve işletmeye göre farklılık gösterdiğini belirtmişlerdir. Scott ve ark. (2009), Birleşik Krallık da normal sezonda toplam 2609 koyunun oluşturduğu 8 sürüde serbest koç katımı öncesinde melatonin implant uygulamışlardır koyundan oluşan kontrol grubuna göre doğuran koyun başına düşen kuzu sayısı % 1.67 ve % 1.48 olarak belirlemişlerdir. Elde edilen sonuçlara göre melatonin uygulamasının hem verimliliği hem de karlılığı artırabileceği sonucuna varmışlardır. Sebastian ve Inskeep (1991), İspanyol koyun ırklarından Rosa Aragonese, Churra ve Talaverana koyunlarında melatonin deri altı implantlarının (Regulin) gebelik ve çoğuz doğum üzerine etkisini araştıran çalışmalarında gebelik oranının muamele gruplarında % 53, kontrol gruplarında ise % 38 olarak geliştiğini bildirmişlerdir. Ancak Churra koyunlarında melatonin implantların çoğuz doğumu iki çiftlikte 0.24 ve 0.13 olarak artırdığını bildirmişlerdir. Başpınar ve ark. (1999), Karacabey Tarım İşletmesi ve Gözlü Tarım İşletmesi nde bulunan 3 4 yaşlı 99 baş Karacabey Merinosu ırkı koyununu iki gruba ayırmış (49 baş Regulin grubu, 50 baş kontrol grubu) ve melatonin implant uygulanmıştır. Sırası ile östrüs oranı ve gebelik oranlarını Karacabey Merinosu melatonin grubunda % 98.0, % 83.7 ve kontrol gurubunda % 100, % 84 olarak bildirmişlerdir. İkizlik oranı ve kuzu oranı ise sırası ile melatonin grubunda % 73.2, % ve kontrol grubunda % 59.5, % 134.0; bir doğuma düşen kuzu sayısı ise sırasıyla 1.73 ve 1.60 olarak bildirmişlerdir. Başpınar ve ark. (1999), 98 baş İvesi ırkı koyununu iki gruba ayırmış (49 baş Regulin grubu, 49 baş kontrol grubu) ve melatonin implant uygulanmıştır. Sırası ile östrüs oranı ve gebelik oranlarını melatonin grubunda % 90.0, % 84.0 ve kontrol grubunda ise % 90.0 ve % 61.0 olarak bildirmişlerdir. İkizlik oranı ve kuzu oranı ise sırası ile melatonin grubunda % 34.1, % ve kontrol grubunda % 23.3, % 75.5, bir doğuma düşen kuzu sayısı ise deneme ve kontrol grubunda sırasıyla 1.34 ve 1.23 olarak bildirmişlerdir. 19

33 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Manisa (Salihli) ilinde 71 baş Tahirova melezi koyun iki gruba ayrılmış (46 baş Regulin grubu, 25 baş kontrol grubu) ve melatonin implant uygulanmıştır. Gebelik oranlarını melatonin grubunda % 93.0 ve kontrol grubunda % 48.0 olarak bildirmişlerdir. İkizlik oranı ise sırası ile melatonin grubunda % 59.0 ve kontrol gurubunda % 42.0 olarak bildirilmiştir (Anonymous, 2010). Eskişehir ilinde 220 baş Merinos melezi koyun iki gruba ayrılmış (106 baş Regulin Grubu, 114 baş kontrol grubu) ve melatonin implant uygulanmıştır. Gebelik oranlarını melatonin grubunda % 67.0 ve kontrol grubunda % 30.0 olarak bildirmişlerdir. İkizlik oranı ise sırası ile melatonin grubunda % 41.0 ve kontrol grubunda % 18.0 olarak bildirilmiştir (Anonymous, 2010). Pădeanu ve ark. (2011), Romanya da Turcana koyunlarında melatonin implantların (18 mg.) etkisini araştıran çalışmalarında, melatonin uygulamalarının ikizliği % 14.0, doğuran koyun oranını % 16.0 ve verimliliği ise % 16.0 artırdığını bildirmişlerdir. Forcada ve ark. (1994), İspanya da sütten kesimden sonra Salz koyunlarına uyguladıkları melatonin implantların ve yüksek düzey beslemenin etkilerini araştıran çalışmalarında, 32 gün süre ile melatonin implant (18 mg. Deri altı) uygulanan koyunların kontrol grubundaki koyunlara göre (51. gün ve 88. gün) daha önce kızgınlık gösterdiğini, ovulasyon hızının daha yüksek olduğu ve koç katımı mevsimini öne almada etkin bir uygulama olduğunu bildirmişlerdir. Stellflug ve ark. (1988), Amerika Birleşik Devletleri nde Polypay ve Polypay melezi koyunlarında melatonin yoğunluğu, uygulama süresi ve uygulama şeklinin döl verimine etkisini araştıran çalışmalarında 2 mg. ve 10 mg. melatoninin oral olarak verilmesi veya 40 gün süre ile implant olarak uygulanması döl verimi kriterlerini iyileştirilmiş ve ergin koyunlarda mevsimsel üreme özelliğini değiştirebildiğini göstermişlerdir. Toklularda 10 mg. melatoninin doğuran koyun sayısını önemli düzeyde artırmıştır. AY 20

34 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK Melatonin İmplantların Diğer Tekniklerle Birlikte Kullanımı Melatonin İmplantların Progestagen Süngerlerle ve/veya İmplantlarla Birlikte Kullanımı Hormon uygulamalarında incelenen bir diğer etmen ise kızgınlığın toplulaştırılması ile birlikte uygulanan çoklu yumurtlamayı sağlayan hormonların üreme mekanizmasında etkili diğer hormonlarla ve besleme ile desteklenmesidir. Destekleyici hormonların tipi ve kullanım dozu, eksogen hormon uygulaması yapılan mevsime büyük ölçüde bağlılık gösterir. Anöstrus dönemde gün uzunluğundaki artışa bağlı olarak melatonin salgısı azalmaktadır. Bu dönemde melatonin yüksek oranda gebelik elde etmede progestagen uygulamalarıyla birlikte kullanılmaktadır (Emsen, 2004). Horoz ve ark. (2001), melatonin ve progestagen sünger uygulamalarının birlikte ve ayrı ayrı üreme mevsimi başlangıcında kullanımlarının Kıvırcık koyunlarda reproduktif performans üzerine etkileri araştırmışlardır. 22 Haziranda, anöstrusta ve laktasyonda olmayan 40 koyuna melatonin (Regulin) implantlar uygulanmıştır. Bu koyunların 20 tanesine 14 Temmuzda Progestagen (Synchron) sünger yerleştirilmiştir. 14 gün sonra süngerler çıkarılmış ve 600 IU gebe kısrak serumu (PMSG) verilmiştir. 20 koyun ise kontrol olarak bırakmıştır. 28 Temmuzda bütün koyunlara koç katılmıştır. Yavrulama oranı sırasıyla melatonin, progestagen + PMSG, melatonin + progestagen + PMSG ve kontrol gruplarında, % 85, % 90, % 95 ve % 75, ikizlik oranları ise sırayla % 52.9, % 73.7, % 61.1 ve % 43.6 olarak bildirilmiştir. Doğumlar koç katımından sonraki 156 ± 6.24, 153 ± 6.07, 155 ± 7.33 ve 164 ± günlerde gerçekleşmiş ve doğumların deneme gruplarında ± 3.51 gün, kontrol grubunda ± 2.25 günlerde yoğunlaşmıştır. Koyun başına düşen canlı yavru sayısı sırasıyla 1.47 ± 0.51, 1.44 ± 0.51, 1.47 ± 0.61 ve 1.43 ± 0.50 olarak tespit edilmiştir. Sonuç olarak üreme mevsimi başlangıcında, anöstrus koyunlarda, melatonin ve progestagen uygulamalarının ayrı ayrı veya birlikte kullanıldığında kuzulama oranını artırmakta ve doğumları toplulaştırmakta ve üreme mevsimi kontrol altına alınabilmektedir. Bunun yanında melatonin ve melatonin + 21

35 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Abazar TAJADDODCHELİK progestagen + PMSG uygulamaları, klasik progestagen + PMSG uygulamalarına bir alternatif olarak düşünülebileceği bildirilmiştir. De Nicolo ve ark. (2008), Yeni Zelanda da Romney ırkı koyunlarda mevsim dışı koç katımında melatonin + progesteron + ecg, melatonin + progesteronu uygulaması ve kontrol gruplarında gebelik oranlarını sırası ile % 55, % 14 ve % 40 olarak bulmuşlardır. Yeni Zelanda da mevsim dışı koç katımında melatonin + progesteron + ecg uygulamasının melatonin + progesteron ve kontrol gruplarına göre daha fazla kuzu doğumuna neden olduğunu saptamışlardır. Gomez ve ark. (2004), intravaginal progestagen ve melatonin implantlarının koyunda kızgınlığın senkronizasyonu ve döl verimine etkisini araştırmak amacı ile yaptıkları araştırmada; 548 Manchega koyununa mevsimsel anöestrus döneminde üreme performansını karşılaştırmak için progestagen emdirilmiş intravaginal süngerleri (30 mg. FGA), 12 gün süre uygulamış ve süngerler uzaklaştırıldıktan sonra 450 IU ecg enjekte edilmiştir. Melatonin implantlar ise mevsimsel anöestrus döneminde üreme performansını uyarıcılar olarak (100 gün) kullanmışlardır. Uygulanan yöntemlerle gebelik oranlarını progesteron + ecg, melatonin implant ve kontrol grubunda sırası ile % 78, % 78 ve % 65 olarak belirlemişlerdir. Doğuran koyun başına kuzu verimi ise aynı gruplar için sırasıyla 1.50, 1.55 ve 1.26 olarak bulmuşlardır. Sonuç olarak progesteron + ecg ve melatonin implantların benzer etki yaptığı kanaatine varmışlardır. Waller ve ark. (1988), koç katımı mevsimi dışında melatoninin kızgınlık başlatma etkisini araştıran çalışmalarında I. Grup: Kontrol, II. Grup: Melatonin, III. Grup: Progesteron implant (Norgestomet) + PMSG ve IV. Grup Melatonin + Progesteron + PMSG gruplarından melatonin uygulama gruplarına (3 Nisan - 24 Haziran) hergün saat 16:00 da 2 mg. melatonin ağız yolu ile verilmiştir. Ortaya çıkan kızgınlıklar kontrol grubunda % 21, melatonin uygulama grubunda % 72 ve Melatonin + Progesteron + PMSG grubunda ise % 95 olarak bildirilmiştir. Ayrıca melatonin uygulanan gruplardaki koyunlarda 24 Hazirandan sonra % 40 ında bir kızgınlık, % 32 sinde ise iki kızgınlık daha göstermişlerdir. Diğer bir deyişle kontrol grubunda kızgınlık görülmezken, melatonin uygulanan gruplarda hem kızgınlık başlatılmış hem de kızgınlık döngülerini devam ettirmiştir. 22