Tüm Yönleriyle SAĞLIK TURİZMİ KATAR ÜLKE RAPORU 2016 yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 1
Yazan Prof. Dr. Sezer AKARCALI 2016 Editör Dr. H. Ömer TONTUŞ Grafik Tasarım / Dizgi Selcan ÖZENÇ ISBN No: 978-975-590-554-9 Tüm hakları Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü Sağlık Turizmi Daire Başkanlığı na aittir. Kaynak gösterilmeksizin alıntı yapılamaz. Alıntı yapıldığında kaynak gösterimi: Editör/Yazar Adları, Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı, Basım Yeri, Basım Yılı belirtilmesi şeklinde olmalıdır. 5846 sayılı yasa gereği Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü nün onayı olmaksızın tamamen veya kısmen çoğaltılamaz. Muhsin Yazıcıoğlu Caddesi No:39 Çankaya /ANKARA Tel: +90 (312) 585 28 00 Fax: +90 (312) 585 28 53 yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 2
İÇİNDEKİLER Bölüm 1 Sağlık Turizmi Hakkında Genel Bilgiler 6 Bölüm 2 Katar Hakkında Genel Bilgiler 42 Bölüm 3 Ekonomik Durum 58 Bölüm 4 Katar da Sağlık 88 Bölüm 5 Genel Değerlendirme ve Türkiye - Katar Sağlık Turizmine Yönelik Strateji Önerileri 142 Kaynakça 192 yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 3
ÖNSÖZ yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 4
Bu çalışmada Türkiye ile Katar arasındaki sağlık turizmi potansiyeli ayrıntılı olarak ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda, öncelikle Katar ın nüfus, ekonomi, ticaret ve turizm vb. genel bilgileri paylaşılmıştır. Ardından Katar ın sağlık durumu, ülke sağlık göstergelerine dayanılarak ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Bu bağlamda, ülke sağlık sistemi, temel sağlık göstergeleri, sağlık hizmet sunumu, sağlık hizmetlerinin finansmanı, sağlık sigortası sistemi ve sağlık turizmi açısından önemli görülen çeşitli sağlık göstergeleri paylaşılmıştır. Sağlık turizmi potansiyelinin ortaya koyulabilmesi için Sağlık Bakanlığı tarafından yayınlanan iki ülke arasındaki sağlık turizmi verileri incelenmiş, buradan hareketle tespit ve öneriler yapılmıştır. Katar a ait sağlık göstergelerine erişebilmek için ulusal ve uluslararası kaynaklardan yararlanılmıştır. Bunların başında Katar Halk Sağlığı Bakanlığı, Sağlık Yüksek Konseyi (Supreme Council of Health), Dünya Sağlık Teşkilatı, Dünya Bankası, IMF, Dünya Turizm Örgütü gelmektedir. Raporda, sağlık turizmi ile ilgili değerlendirme ve öneriler ağırlıklı olarak sağlık göstergelerine dayanılarak yapıldığından ulaşılabilen en güncel veriler kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı bir standart veya kriterler dizisi oluşturmak değildir. Bu çalışma; iki ülke arasındaki sağlık turizmi potansiyeline ve işbirliği yapılabilecek öncelikli konulara dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Rapor, politika belirleyiciler, karar vericiler ve uygulayıcılar için kolaylaştırıcı unsurları ortaya koymayı hedeflemektedir. Nihai olarak raporun, Ulusal Sağlık Turizmi Stratejisi hazırlanmasına da öncülük etmesi beklenmektedir. Bu rapor, Prof. Dr. Sezer AKARCALI nın koordinatörlüğünde Datapoll Dan. Rek. Eğt. Org. Ter. Hiz. San. Ve Tic. Ltd. Şti. tarafından hazırlanmıştır. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 5
BÖLÜM 1: Sağlık Turizmi Hakkında Genel Bilgiler yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 6
BÖLÜM I SAĞLIK TURİZMİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 1. Giriş Sağlık turizmi, tıptaki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkmış bir alandır. Bu alan, tıbbın ve turizmin biraraya geldiği bir alandır. Sağlık turizminin ilk örnekleri, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde yaşayan ve maddi durumu yeterli olan hastaların gelişmiş ülkelere tedavi amacıyla gitmesi şeklinde ortaya çıkmıştır. Son yıllarda başta Türkiye olmak üzere bazı ülkeler, küresel politikaların da etkisiyle sağlık alanında önemli değişim ve dönüşümler yaşamışlardır. Bu dönüşümün temelinde küresel ticaretin önündeki engellerin kaldırılması ve sağlık hizmet maliyetlerinin artan yükselişi vardır. Özellikle küresel piyasalarla bütünleşme ve maliyetlerin azaltılması düşüncesi rekabeti artırmıştır. Rekabet, sağlık alanındaki mal ve hizmetleri de etkilemiştir. Ortaya çıkan bu yeni durum yeni fırsatlar yanında çeşitli zorlukları da beraberinde getirmiştir. Sağlık alanında yaşanan değişim ve dönüşümlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan yeni fırsatlardan birisi de sağlık turizmi olmuştur. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde; işgücünün ucuz olması, sağlık bakım, tedavi, rehabilitasyon ücretlerinin gelişmiş ülkelere oranla daha düşük olması, bekleme sürelerinin daha kısa olması ve sağlık hizmetleriyle entegre edilmiş turizm hizmetlerinin kendisini dünyaya ispatlamış olması gibi nedenlerle önemli bir pazar olarak değerlendirilmiştir. Türkiye, sahip olduğu benzersiz turizm imkânları ve sağlık hizmetlerinde yapılan büyük yatırımlarıyla sağlık turizmi alanındaki diğer ülkelere rekabet üstünlüğü sağlamıştır. Ancak bu üstünlüğün kalıcı hale gelebilmesi devlet desteği, kurumsal işbirliği, stratejik hareket, dinamik mevzuat, kaliteli hizmet sunan kurumlar ve nitelikli personel ile mümkündür. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 7
2. Sağlık Turizminin Tanımı ve Kapsamı Sağlık turizmi, genel olarak cerrahi veya özel uzmanlık gerektiren diğer tıbbi müdahaleleri içeren uygulamalara ihtiyaç gösteren hastalara maliyet etkin özel tıbbi bakım verilmesi maksadıyla turizm endüstrisi ile işbirliği yapılmasıdır. Sağlık turizmi, hastaların acil sağlık hizmetini ya da seçtikleri bir sağlık hizmetini farklı ülkelerden alması olarak da tanımlanabilir. 1 Sağlık turizminde ana fikir, günlük rutinden uzaklaşarak rahat ve değişik bir ortamda tedavi görmek veya sağlığı destekleyici hizmetler almaktır. Bir taraftan doğayla bütünleşmenin keyfini yaşarken diğer taraftan daha sağlıklı hizmetlerinden yararlanılmasını sağlamaktadır. Bunu ruhsal, duygusal ve bedeni açıdan bir yenilenme olarak da ele almak mümkündür. Dünyadaki küreselleşme süreci, ülke sağlık sistemlerinde yaşanan problemler (örneğin uzun bekleme listeleri ve yükselen maliyetler, hizmetlerde kalite problemleri), tüketicilerin bilinçlenmesi gibi dinamiklerin bir sonucu olarak hızla büyüyen bir sektör olan sağlık turizmi çok genel anlamda hem tatil hem de tedavi unsurlarını içeren bir kavram olmuştur. Sağlık turizmi, sağlıklı yaşam (wellness) turizmi, sağlık hizmetleri (health care) turizmi, medikal turizm olmak üzere üç sınıfa ayrılmıştır. Şekil 1: Sağlık Turizmi Sınıflaması yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 8 1) Barca M., Akde E., Gedik Balbay İ. (2013). Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92.
Sağlık turizmi kapsamında sunulan hizmetleri, sağlığı geliştirmeye yönelik hizmetler, tedaviye yönelik hizmetler ve rehabilitasyon hizmetleri olarak üç başlık altında incelemek mümkündür. Medikal turizm, sağlık turizminin bir alt koludur. Medikal turizme ait genel bir tanım bulunmamaktadır. Medikal turizm için en uygun tanım, hizmetler arası ticaret gerektiren, tıp ve turizm sektörleri arasında bağlantı kuran ekonomik bir faaliyettir şeklindeki tanımlamadır. Medikal turizm kapsamında, plastik-estetik cerrahi ameliyatları, gittikçe popülaritesi artan göz kusuru düzeltme ameliyatları, açık kalp cerrahisi, her türlü kanser ve diş tedavileri hatta organ nakli ameliyatları gibi çeşitli tıbbi tedaviler yer almaktadır. 2 3. Sağlık Turizmi Ekonomisi Dünya da 2008 yılında toplam 4,1 trilyon, 2009 yılında ise 5,4 trilyon dolar tutarında sağlık harcaması yapıldığı resmi kaynaklarca tespit edilmiştir. ABD deki sağlık turizmi harcamalarının 5,5 milyar dolar, Avrupa da 3,5 milyar Euro civarında olduğu, yaklaşık 120 yıldır sağlık turizmine hizmet veren Macaristan, Çek Cumhuriyeti ve Romanya gibi ülkelerden Çek Cumhuriyetinin bu sektörden kazancının 1 milyar doları aştığı bilinmektedir. 3 Bu durum insan sağlığına harcanan paranın dünya çapında arttığını göstermektedir. Grafik 1:Dünya Sağlık Turizm Harcamaları (2008-2009) 2) Barca M, Akde E, Gedik Balbay İ. (2013). Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92. 3) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz. tr/597150-saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.03.2016 yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 9
Ülkeler, gelişmişlik düzeylerine göre farklılık göstermekle birlikte sağlık harcamalarına GSYİH dan %2 ile %16 arasında değişen oranlarında pay ayırmaktadırlar. OECD ülkeleri her geçen yıl sağlık harcamalarının finansmanı için GSYİH larından, GSYİH ları artışı 43 oranında pay ayırmaktadırlar. Bu oran 1990 yılında %6,9 iken 2005 yılında %9 olmuştur. 4 Ülkelerin GSYİH larında meydana gelen artışlarla beraber toplam sağlık harcamalarında eş zamanlı artışlar görülmüştür. 2000-2008 yılları arasında en yüksek kişi başına sağlık harcaması artışında Amerika ilk sırayı almıştır. 5 2008 de Türkiye GSMH den %6 oranında pay ayırmış olmasına rağmen, %9 olan OECD ortalamasının altında kalmıştır. Bu durum 2009 yılı için değerlendirildiğinde, Türkiye de sağlık harcamaları tutarı 2009 yılında 38 milyar USD ye ulaşmıştır ve GSMH içinde %6,2 lik bir paya sahiptir. OECD ülkelerinde sağlık harcamalarının ortalama %73 ü kamu tarafından karşılanmaktadır. 6 Türkiye de ise bu oran 2000 yılında %63 iken 2009 da %71 e ulaşmıştır 2010 yılında kişi başına ortalama harcama 755 $, 2013 yılında ise 824 $ olmuştur. 7 Grafik 2:Türkiye ye Gelen Turistlerin Kişi Başına Ortalama Harcamaları-($) (2001-2014) 4) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz. tr/597150-saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.03.2016. 5) OECD Health Data 2011 How Does United States Compare, http://www.oecd.org/ dataoecd/46/2/38980580.pdf, 05.01.2016. 6) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz. tr/597150-saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.03.2016. 7) http://www.tuik.gov.tr/prehaberbultenleri. do;jsessionid=jnxjpg7j2ldhvdg76pns3yzc2t41xgsjggkzg4hvl5 nfdgwkwq32!1664145807?id=10738 e.t:10.03.2016 yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 10
4. Dünyada Sağlık Turizmi Küreselleşme sürecinde, ülkeler arasında işbirliğinin, seyahat özgürlüklerinin ve imkânlarının artması, ulaşımda maddi manevi kolaylıklar sağlanması dünyada sağlık turizmi kavramının yükselmesine yardım etmiştir. Sağlık turizmi, 1990 lı yılların ortalarından itibaren artan küreselleşmeye ve ülkeler arasında oluşan ciddi rekabet ortamına bağlı olarak alternatif turizm çeşidi olarak ortaya çıkmıştır. 8 Bu gelişmelere paralel olarak, ülkelerin potansiyel sağlık turistlerini çekme gayretleri yoğunlaşmış ve benzer turizm ürünlerini pazarlayan ülkeler arasında kıyasıya bir rekabet yaşanmaya başlamıştır. Ortaya çıkan rekabet nedeniyle sağlık turizminden yararlanmak isteyen kişiler; sağlık tesisi, sağlık personeli, kalite, yüksek teknoloji, coğrafi yakınlık, maliyet ve güven gibi unsurları göz önünde tutarak tercih yapmaktadırlar. Tercihler üzerinde etkili olan bu unsurları en çok karşılayan ülkeler tercih edilmektedir. Dünya Turizm Örgütü nün araştırmasına göre, 2013 de Dünya da sağlık turizmi sektörünün 100 milyar dolarlık bir büyüklüğe ulaşması beklentisi aşılmıştır. Dünyada uluslararası turizm hareketlerine katılan kişi sayısı 1950 yılında 25,2 milyon kişi, 1995 yılında 528 milyon kişi iken Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) nün verilerine göre 2011 yılında turizm hareketliliği 980 milyonu bulmuştur. 9 Aynı örgüte göre uluslararası turist sayısının bir önceki yıla göre %4,4 artarak 2015 yılında 1,2 milyara ulaşması, 2016 yılında da turist sayısının %4 daha artması beklenmektedir. 10 8) Barca M, Akde E, Gedik Balbay İ. (2013). Türkiye Sağlık Turizm Sektörünün Analizi ve Strateji Önerileri. İşletme Araştırmaları Dergisi, 5/3:64-92. 9) a.g.e 10) World Tourism Organization UNWTO Resmi İnternet Sayfası, http://media.unwto.org/pressrelease/2016-01-18/international-tourist-arrivals-4-reach-record-12-billion-2015, yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 11
Şekil 2: Dünya Sağlık Turizmi Trafiği 2015 yılında Dünyadaki turist sayısındaki artış bölgesel düzeyde incelendiğinde Avrupa bölgesine gelen turist sayısı %5 artışla 609 milyon kişiye, Asya-Pasifik ülkelerine gelen turist sayısı %5 artarak 277 milyona, Amerika ya gelen turist sayısı %5 artışla 191 milyona, Orta- Doğuya gelen turist sayısı %3 artışla 54 milyona, Afrika ya gelen turist sayısı %3 artışla 53 milyona ulaşmıştır. 11 Küresel seyahat ve turizm hareketlerinin Dünyada bölgelere göre dağılımı şekilde verilmiştir. Şekil 3: Küresel Turist Sayıları (milyon) yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 12 11) World Travel and Turizm Council Resmi İnternet Sayfası (2015). Economic Impact of Travel & Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org,
Küresel zorluklara rağmen seyahat ve turizm sektörünün büyümesi ve sağladığı istihdamın artması beklenmektedir. Turizm sektörünün 2015 yılında küresel GSYİH ya katkısı %3,7, istihdama katkısı ise 284 milyon kişi ile % 2,6 düzeyine ulaşmıştır. 2015 yılında gerçekleşen %2,9 luk küresel ekonomik büyümenin sağlanmasında bu rakamların katkısı önemlidir. 2015 yılı sonu itibariyle seyahat ve turizm sektörünün ABD GSYİH na doğrudan veya dolaylı olarak %10,7 (7,8 milyar dolar) katkıda bulunması beklenmektedir. WTTC, küresel seyahat ve turizm sektöründe en büyük iki turizm ekonomisinin ABD ve Çin olmaya devam edeceğini, Almanya nın en büyük üçüncü turizm ekonomi olacağını tahmin etmektedir. Güney Asya nın turizm ekonomisi yönünden en fazla büyüyecek (%6,9) bölge olacağı tahmin edilmektedir. Asya ve Latin Amerika da ise %2,4 lük büyüme beklenmektedir. Rusya uygulanmakta olan yaptırımlar ve rubledeki düşüş nedeniyle turizm ekonomisinde düşüş yaşanacak tek ülke olarak gösterilmektedir. 12 2014 yılı uluslararası seyahat ve turizm gelirleri şekilde verilmiştir. Şekil 4:Küresel Turizm Gelirleri (2014) Küresel seyahat ve turizm gelirin en yüksek olduğu bölge 509 milyar dolar (toplam gelirin %43 ü) ile Avrupa dır. Bunu sırasıyla Asya- Pasifik bölgesi 377 (%30), Amerika 274 (20), Orta- Doğu 49 (%4) ve Afrika 36 (%3) milyar dolar ile takip etmektedir. 13 Uluslararası turizm gelirlerinin bölgelere dağılımı grafikte verilmiştir. 12) World Travel and Turizm Council Resmi İnternet Sayfası (2015). Economic Impact of Travel & Tourism: 2015 Report. http://www.wtc.org, 12.03.2016 13) World Tourism Organization (UNWTO) Resmi İnternet Sayfası (2014). UNWTO Annual Report 2014, http://dtxtq4w60xqpw.cloudfront.net/sites/all/files/pdf/unwto_annual_report_2014.pdf, 12.03.2016 yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 13
Grafik 3: Uluslararası Turizm Gelirlerinin Bölgelere Dağılımı Önümüzdeki on yıl içerisinde seyahat ve turizm sektörünün %3,8 oranında büyüyeceği, sektörün mali büyüklüğünün 11,4 trilyon dolara ulaşacağı, her yıl ortalamam 73 milyon kişiye istihdam oluşturarak toplamda 357 milyon kişiye de istihdam sağlayacağı tahmin edilmektedir. Bu verilerden de anlaşılabileceği üzere sektöre ilişkin beklentiler ülkeler için cesaret verici düzeydedir. Günümüzde, daha iyi olanaklar ve daha gelişmiş teknoloji kullanılarak tedavi olmak amacıyla başka ülkelere seyahat etmek oldukça yaygınlaşmıştır. Bu durum, sağlık turizmi sektörünün her geçen gün büyümesine yol açmaktadır. Sağlık turizminin dünya çapında gelişmesinde ve hızla yayılmasını etkileyen bazı faktörler bulunmaktadır. Bu faktörlerden başlıcaları şunlardır: a. Yaşlı nüfusun giderek artması, b. Tatil alışkanlığına sahip turist kitlesinin gezerken aynı zamanda kronik hastalıklarına da çare bulma isteği olması, c. Ülkelerindeki sağlık maliyetlerinin yüksek olması, d. İleri teknoloji ve donanım altında tedavi olma isteği, yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 14
e. Tedavi bekleme sürelerinin uzun olması f. Sağlık sistemlerinin yeterli düzeyde olmaması g. Kaliteli sağlık hizmeti alma isteği. Kitle turizmi ile gelen yabancı turistin bıraktığı gelir ortalama 750-800 dolar iken, sağlık turizmi amacı ile gelen turistin bıraktığı gelir 8500 dolardır. Sağlık turizminden daha fazla gelir elde etmek; ileri teknolojili modern altyapıya sahip olmayı, sağlık bakım hizmetlerinin kalite standartlarının yüksek olmasını ve ulaşım kolaylığını gerektirmektedir. Sağlık turizmi alanında en çok tercih edilen ülkeler; Hindistan, Küba, Kostarika, Tayland, Singapur, Kolombiya ve Malezya olmasından dolayı sağlık turizminin ana bölgesi Asya dır. Sağlık turizminin genel olarak ülke ekonomileri açısından önemini ana çizgileri ile şöyle sıralamak mümkündür. a) Sağlık turizmi, ekonomiyi geliştiren önemli bir hizmet sektörüdür, b) Sağlık turizmi, milli gelire yüksek oranda katkı sağlayan bir etkinliktir, c) Sağlık turizmi, özel ve kamu sağlık sektörünün gelişmesine ve rekabet gücünün artmasına katkı sağlar. d) Sağlık turizmin istihdama katkısı yüksektir, e) Turizm, ülkenin coğrafi ve kültürel tanıtımı için en etkin araçlardan biridir. Başka bir ülkede sağlık hizmeti almayı etkileyen en önemli nedenlerin başında maliyet ve bekleme sürelerinin uzunluğu gelmektedir. Sağlık turizmi kapsamında başka ülkeleri tercih eden bazı AB ülkelerinin tedavi hizmetlerinden yaralanmak için beklemeleri gereken süreler tabloda gösterilmiştir. 14 14) Tengilimoğlu, D. (2005). Sağlık Turizmi: Tedavi Amaçlı Turizm Ve Termal Turizmde Sorunlar Ve Çözüm Önerileri, Hastane Dergisi, Mayıs- Haziran, No:34, S:90-96. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 15
Tablo 1: Bazı AB Üyesi Ülkelerde Tedavi Hizmeti Bekleme Süreleri Tedavi Türü Bekleme Zamanı (gün) İngiltere Hollanda Danimarka Bekleyen Hasta (kişi) Bekleme Zamanı (Gün) Bekleyen Hasta (Kişi) Bekleme Zamanı (Gün) Bekleyen Hasta (Kişi) Katarakt 221 128.000 144 32.000 215 27.000 Koroner Art. Hastalığı Lomber Disk Herni Onarımı 252 60.000 100-146 - 43 11.000 41-32 - 755 85.000 245-214 - TUR 76 44.000 49-40 - Bazı AB ülkelerinde bekleme sürelerinin 755 günü, bekleyen hasta sayısı ise 11.000 ile 128.000 kişiye ulaştığı tablodan anlaşılmaktadır. Genel olarak değerlendirildiğinde turizm sektörü, dünyada en hızlı gelişen ve büyüyen sektörlerdendir. Ekonomik, sosyal, politik ve kültürel açılardan olumlu ve önemli katkıları bulunan bu sektör, dünya ekonomisinde başlı başına bir endüstri haline gelmiştir. Ayrıca, sağlık turizmi, diğer bazı sektörlerin (sigorta, pazarlama, ulaşım, eğitim, danışmanlık, vb.) üzerinde tetikleyici etkisi bulunmaktadır. Diğer bir ifade ile turizm sektörünün katma değeri en yüksek alt sektörü olan sağlık turizmi, ülke ekonomilerine büyük katkı sağlamaktadır. 5. KÖRFEZ BÖLGESİ TURİZM PAZARI Körfez ülkelerinin en önemli gelir kaynağını petrol ve petrol türevi ürünlerin ihracatı oluşturuyor. Son yıllarda yüksek seyreden petrol fiyatları bölgesel refah düzeyindeki artışı ciddi oranda desteklemiş durumda. 2014 ün ikinci yarısından itibaren küresel ölçekte petrol fiyatlarında ciddi bir düşüş yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 16
kaydedilmesine karşın Ortadoğu da büyük bir sermaye birikimi oluşmuş durumda. Bu sermaye birikiminin yansıdığı alanların başında ise turizm gelmektedir. Küresel ölçekte dikkat çeken turizm yatırımlarına ev sahipliği yapmaya başlayan Körfez Bölgesi aynı zamanda turizm harcamaları ile de dünyada dikkat çeken pazarlar arasında yer almaktadır. Özellikle Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Kuveyt ve Katar dan yurtdışına çıkan kişilerin yaptıkları turizm harcamaları çok yüksek seviyelere ulaşmıştır. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü verilerine göre Körfez Bölgesindeki ülkelerin turizm harcaması 1 ile 17 milyar $ arasındadır. Turizm harcamasında Bahreyn 1,165 milyar $ ile en düşük harcamaya sahipken Suudi Arabistan 17,660 milyar $, Birleşik Arap Emirlikleri 17,699 milyar $ ile en yüksek harcamaya sahiptir. Katar ın turizm harcaması ise 6,616 milyar $ olmuştur. Körfez Bölgesindeki ülkelerin turizm harcamaları tabloda verilmiştir. Tablo 2: Körfez Ülkelerinin Turizm Harcamaları Körfez Bölgesi, Ortadoğu Bölgesi ve Kuzey Afrika dan Türkiye ye gelen turist yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 17
sayısında son yıllarda kaydedilen artış 2014 yılında da devam etmiştir. Söz konusu ülkelerden Türkiye ye gelen ziyaretçi sayısı 2012 yılında 1 milyon 710 bin iken 2013 yılında 2 milyon seviyesini aşarak 2 milyon 77 bin seviyesine ulaşmıştır. Yükseliş trendi 2014 yılında da devam etmiştir. 2014 yılında Ortadoğu Bölgesi ve Kuzey Afrika dan Türkiye ye gelen ziyaretçi sayısı yüzde 20,12 oranında artarak 2 milyon 495 bine ulaşmıştır. 2014 yılında Türkiye ye en fazla turist 857.000 kişi ile Irak olmuştur. Bunu Suudi Arabistan 341.786 kişi ile izlemiştir. Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinden Türkiye ye yönelik ilgi artışı 2015 yılının ilk çeyreğinde de devam etti. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından açıklanan Ocak-Mart 2015 verilerine göre, Ortadoğu ve Kuzey Afrika dan ülkemize gelen turist sayısında geçtiğimiz yılın aynı dönemine göre yüzde 10,6 oranında artış kaydedilmiştir. Körfez Bölgesi, Orta Doğu Bölgesi ve Kuzey Afrika dan Türkiye ye gelen turist sayısının yıllara göre değişimi tabloda verilmiştir. Tablo 3: Körfez Bölgesi, Orta Doğu Bölgesi ve Kuzey Afrika dan Türkiye ye Gelen Turist Sayısının Yıllara Göre Değişimi Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Pazar Araştırmaları Raporu na göre; ülkemize gelen Arap turistlerin geçirdikleri süre ve ortalama harcamaları ülkelere göre farklılık göstermektedir. Buna göre; Birleşik Arap Emirlikleri nden (BAE) gelen ziyaretçilerin ortalama tatil yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 18
süresi 1 hafta olurken BAE vatandaşları kişi başı harcama bakımından dikkat çekmektedir. Rapora göre BAE vatandaşlarının ortalama kişi başı harcamaları 3 bin ABD Doları seviyesindedir. Turizm harcaması ile öne çıkan diğer ülke ise Mısır dır. Mısırlı turistlerin ortalama tatil süresi 2 hafta olurken tercih ettikleri tatil dönemi Mayıs-Eylül arası dönem olmuştur. Mısır vatandaşlarının ortalama kişi başı harcamaları ise 1500 ABD doları seviyesindedir. Ortadoğu, BAE ve Mısırlı turistlerin ortalama harcamalarındaki yüksek seviye İngiliz İstatistik Kurumu (ONS) tarafından açıklanan verilerde de kendisini göstermektedir. ONS verilerine göre Büyük Britanya ya gerçekleştirilen turistik seyahatlerde günlük bazda en yüksek harcamayı BAE dışındaki Ortadoğu ülkeleri yapmaktadır. Ortadoğu ülkelerinin günlük turizm harcamaları 173 dir. Bunu 156 ile BAE vatandaşları ve 149 ile Mısır vatandaşları takip etmektedir. ONS verilerine göre İngiltere de gerçekleştirilen günlük turizm harcamaları miktarı grafikte verilmiştir. Grafik 4: İngiltere de Gerçekleştirilen Günlük Turizm Harcamaları Miktarı 6. ARAP TURİSTLERİN TÜRKİYE Yİ TERCİH NEDENİ VE PAZAR BEKLENTİLERİ Tanıtma Genel Müdürlüğü nün Pazar Araştırmaları Raporu na göre; Arap turistlerin ülkemizi tercih etme nedenleri şu şekilde sıralanmaktadır: a) Güvenlik b) Bilet ve konaklama fiyatları yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 19
c) İklim d) Eğlence ve alışveriş altyapısı e) İnanç-dil-kültür ortaklığı Buradan da anlaşılacağı üzere Körfez ve Ortadoğu ülkelerinden gelen turistlerin tercihlerini öncelikle güvenlik algısı şekillendirmektedir. Daha sonra bilet ve konaklama fiyatları gelmektedir. Bu ülkelerden gelen turistlerin tercihlerinde en az etkili olan hususun din, inanç ve kültür ortaklığı olduğu ilginçtir. Ortadoğu ve Körfez ülkelerine ilişkin 2015 Pazar beklentileri şöyledir: a) Ortadoğu dan ülkemize gelen ziyaretçi sayısındaki artışın terör ve güvenlik sorunları nedeniyle 2015 yılında yavaşlaması beklenebilir. b) Türkiye bu ülkelerden turist gelmesini özel bir programla ele alıp geliştirmeye isteklidir. c) Türk turizmciler ve Ortadoğulu turizmciler 2015 yılındaki büyüme oranlarının çift haneli oranlarda devam edeceği beklentisi bulunmaktadır. d) 2015 in ilk çeyreğinde Ortadoğu ve Kuzey Afrika dan Türkiye ye gelen ziyaretçi sayısında yaşanan yüzde 10,6 lık artış beklentileri arttırıyor. e) Ortadoğu ülkelerinden turistik çıkışların ve ülkemize talebin ağırlıklı olarak bahar ayları ile birlikte artışa geçmeye başladığı dikkate alındığında ilk 3 aylık dönemde kaydedilen artışın önümüzdeki aylarda daha üst seviyelere çıkması yönündeki umutlar artıyor. 15 7. TÜRKIYE NİN SAĞLIK TURİZMİ POTANSİYELİ Gelişmiş ülkelerdeki sağlık hizmetlerinin maliyetinin yüksek olması, görece yaşlı nüfusun fazlalığı, sosyal güvenlik sistemlerinin daha ucuz hizmet arayışları, insanların değişik yerlerde tedavi olma istekleri ile insanların tatil yaparken, dinlenirken tedavi olmayı tercih etmeleri bu kapsamdaki sağlık turizminin gelişmesine neden olmaktadır. Sağlık turizminde hedeflerden biri de, hastaların ve hasta ailelerinin rahatlığını yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 20 15) TURSAB, ATM DUBAI Uluslararası Turizm Fuarı Değerlendirme Raporu http://www.tursab.org.tr/ dosya/12852/dubai-2015-fuar-raporu_12852_4290183.pdf, 28.03.2016
sağlamak için uygun tıbbi seçenekleri sunmaktır. Gelişmiş ülkelerdeki eğitim ve refah seviyesinin yüksek olmasına paralel olarak sağlık hizmetleri sunumu da yüksek maliyetli olmaktadır. Gelişmiş ülkelerde özellikli bazı grupların (yaşlılar, kanser hastaları, çocuklar, engelliler vb.) sağlık giderleri her geçen gün artmaktadır. Bu sorun kamu ve özel finansman kurumlarını farklı arayışlara itmektedir. Bazı gelişmiş ülkelerin sağlık finansman kurumları ve özel sigorta şirketleri kaliteli tıbbi hizmet sunan ve yakında yer alan ülkelerle paket anlaşmalar yaparak sağlık hizmetlerinin maliyetlerini düşürmeye yönelik çabaları sağlık turizmine ivme kazandırmaktadır. 16 Sağlık turizmi kapsamında sunulacak sağlık hizmetlerinin değişen taleplere cevap verebilmesi, uluslararası geçerliliği olan standartların varlığını gerektirmektedir. Sağlık turizmi kapsamında sunulacak sağlık hizmetlerinin sahip olması gereken uluslararası standartlardan bazıları şunlardır: Yeterli fiziki altyapı, çevresel etkenler, ulaşım, sağlık hizmetlerinde etik değerlere bağlılık, fiziki ve ekonomik acıdan kolay ulaşılabilir sağlık hizmeti, yeterli tıbbi teknoloji, yeterli bilgi teknolojileri, uluslararası standartlarda ortak tedavi protokolleri, ulaşım ve transfer standartları, sağlık personelinin eğitimi ve kaliteli hizmet sunma standartları ile yurt dışı sağlık sigortalarının sunulan hizmetleri karşılaması için gerekli anlaşmaların yapılmasıdır. Tüm dünyada sağlık turizmi alanında hızlı bir ilerleme söz konusudur. Bu ilerleme büyük bir pazar oluşturmuş ve şartları uygun olan pek çok ülke bu pazardan pay alabilmek için birbiriyle yarışa girmişlerdir. Bu yarışta sağlık hizmetlerini talep eden hedef kitlenin tercihleri önem kazanmaktadır. O zaman bu tercihleri etkileyen ülkenin veya hizmetin sahip olduğu bazı özellikler önemli hale gelmektedir. Sağlık turizmi kapsamında ülkemizle ilgili araştırma yapan 16) Aksu, A. (2001). Turistin Sağlığı. Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 21
kişilerin öncelikle Neden Türkiye sorusunu soracakları ve buna uygun cevaplar bulabilmesi halinde Türkiye yi tercih edecekleri açıktır. Bu soruya rahatlıkla Türkiye cevabı verdirtmek bir vizyon ve strateji gerektirmektedir. Bu soruya Türkiye dedirtebilmek için pek çok alternatifin oluşturulması gerekmektedir. Bu ise ancak bir kamu politikası dâhilinde gerçekleştirilebilir. Türkiye, 1980 sonrası başka alanlarda olduğu gibi turizm sektöründe de önemli atılımlar gerçekleştirmiştir. Günümüzde turizm, Türkiye ekonomisinde en gözde sektörlerden biri haline gelirken, bu gelişmenin sosyal, kültürel ve toplumsal etkileri önemli boyutlara ulaşmıştır. Yine de dünya turizm pastasından % 1,2 gibi çok düşük bir pay alan Türkiye nin yapması gereken çok şey vardır. Türkiye de turizm ve sağlık turizmi alanındaki gelişmeleri anlamak ve sağlıklı bir değerlendirme yapabilmek için milenyuma girmeden önceki 20 yılda Türkiye de ve Dünya da bu alanda neler olunduğunun bilinmesi gereklidir. Bu dönemi kısaca özetlemek gerekirse karşımıza çıkan tablo şöyledir. 1997 deki Asya ekonomik krizi ve Asya daki paraların değerini kaybetmesi sonucunda bu ülkeler, turizme daha fazla önem vermeye başladılar. Bu kapsamda, sağlık turizmini geliştirmek için ciddi reklam kampanyaları başlattılar. Örneğin Tayland, Batılı ülkelere kıyasla çok düşük olan fiyatlarıyla kısa surede plastik cerrahi için bir merkez haline geldi. Tayland, Singapur ve Hindistan gibi sağlık turizmi durakları, Uluslararası akreditasyon kuruluşlarının akreditasyonlarıyla meşru hale geldiler. Diğer Güneydoğu Asya ve Latin Amerika ülkeleri de akreditasyon işbirlikleri sayesinde önemli sağlık turizmi durakları haline gelmeyi başarmışlardır. 17 Asya ve Rusya Krizleri Türkiye ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir. 2000 li yıllardan itibaren sağlık ve turizm alanlarına yönelik kamu politikalarının bir sonucu olarak, bu alanlarda önemli iyileşmeler sağlanmıştır. Sağlanan iyileşmeler turist sayılarındaki artışa yansımıştır. Buna bağlı olarak da turizm gelirleri hızla artmıştır. 2003 yılında 16.302.053 olan turist sayısı 2014 yılında 41.415.070 kişiye ulaşmıştır. 2003 yılında 13.854.868 $ olan turizm geliri de 17) Aksu, A. (2001). Turistin Sağlığı. Yeni Türkiye Dergisi, 7: 39. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 22
34.305.904 $ ulaşmıştır. 18 Türkiye nin yıllara göre turist sayısı ve turizm geliri tabloda verilmiştir. Tablo 4: Turist Sayısı ve Turizm Gelirinin Yıllara Gore Dağılımı (2003-2014) Turist Sayısı Turizm Geliri (000 $) Kişi Başı Ortalama Harcama ($) 2003 16 302 053 13 854 868 850 2004 20 262 640 17 076 609 843 2005 24 124 501 20 322 111 842 2006 23 148 669 18 593 950 803 2007 27 214 988 20 942 501 770 2008 30 979 979 25 415 067 820 2009 32 006 149 25 064 481 783 2010 33 027 943 24 930 996 755 2011 36 151 328 28 115 694 778 2012 36 463 921 29 007 003 795 2013 39 226 226 32 308 991 824 2014 41 415 070 34 305 904 850 Yukarıdaki grafikten ülkemizi sağlık hizmeti almak üzere tercih eden kişilerin sayısının 2003 ten 2015 e büyük bir artış gösterdiği anlaşılmaktadır. Ülkemiz sağlık turizmi açısından önemli avantajlara sahiptir. Sağlık hizmetlerinin yakalamış olduğu kalite, nitelikli sağlık insan gücü, üst ihtisas alanlarında ulaşılan başarı, ileri teknoloji gerektiren tıbbi cihaz yatırımları, tarih dokusu vb. bunlardan bazılarıdır. Türkiye ye 2015 yılında en çok turist, 15.870.330 kişiyle OECD ülkelerinden gelmiştir. Bunun 8.134.242 kişiyle bağımsız devletler topluluğu ülkeleri 18) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id=1072, 17.03.2016. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 23
izlemiştir. 19 Katar ın da için olduğu Batı Asya Ülkelerinden gelen turist sayısı ise 3.563.993 kişi olmuştur. Sağlık turizmi amacıyla Türkiye ye gelen hastaların ülkeleri incelendiğinde de benzer bir durum söz konusudur. Türkiye ye 2015 yılında gelen turistlerin geldikleri bölgelere göre dağılımı grafikte verilmiştir. Grafik 5: Türkiye ye 2015 Yılında Gelen Turistlerin Geldikleri Bölgelere Göre Dağılımı 2003 yılında Türkiye ye gelen yabancı turist sayısı 16.302.053 iken 2014 yılında gelen yabancı turist sayısı 27.778.026 kişi olmuştur. 2003 yılında yabancı turistler, tüm turist sayısının % 62,3 ne karşılık gelirken, 2014 yılında %67 sine karşılık gelmektedir. Yabancı turistlerin Türkiye de kişi başına ortalama harcaması 2003 yılında 740 $ iken 2014 yılında bu rakam 775 $ olmuştur. Yabancı turistlerin Türkiye de ortalama kalış süreleri 8 günün üzerindedir. 20 Yabancı turist sayısı ile gelirlerinin yıllara göre değişimi tabloda verilmiştir. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 24 19) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id=1072, 17.03.216 20) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id=1072, 17.03.2016.
Tablo 5:Yabancı Turist Gelirlerinin Yıllara Gore Dağılımı (2003-2014) Turist Sayısı Yabancı Turistlerin Turizm Geliri (000 $) Yabancı Turistin Kişi başı Ortalama Harcaması ($) Ortalama Geceleme Sayısı 2003 16 302 053 10 141 116 740 8,5 2004 20 262 640 13 061 118 759 8,2 2005 24 124 501 15 725 813 766 7,9 2006 23 148 669 13 918 757 722 9,4 2007 27 214 988 15 936 347 692 8,8 2008 30 979 979 19 612 296 742 8,8 2009 32 006 149 19 063 702 697 8,9 2010 33 027 943 19 110 003 670 8,7 2011 36 151 328 22 222 454 709 9,1 2012 36 463 921 22 410 365 715 9,0 2013 39 226 226 25 322 291 749 8,6 2014 41 415 070 27 778 026 775 8,6 Türkiye nin turizm gelirleri; paket tur harcamaları, yeme içme, konaklama, ulaştırma, giyecek ve hediyelik eşya ve sağlık harcama türlerinden oluşmaktadır. Turizm gelirleri içerisinde sağlığa yapılan harcama türü artış eğilimindedir. Türkiye nin harcama türlerine göre turizm gelirleri tabloda gösterilmiştir. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 25
Tablo 6:Harcama Türlerine Göre Turizm Geliri, 2002-2015 (Bin $) Turizm Geliri Kişisel Harcamalar Sağlık Sağlık Harcamalarının Turizm gelirleri İçindeki Payı % 2005 20 322 110 14 994 517 343 181 1,6 2006 18 593 950 14 950 032 382 412 2,0 2007 20 942 500 16 886 247 441 677 2,1 2008 25 415 067 20 108 840 486 342 1,9 2009 25 064 481 19 472 432 447 296 1,7 2010 24 930 996 19 207 471 433 398 1,7 2011 28 115 693 21 803 615 488 443 1,7 2012 29 007 003 22 220 202 627 862 2,1 2013 32 308 991 24 835 356 772 901 2,3 2014 34 305 904 26 002 950 837 796 2,4 Türkiye ye gelen turistlerin sağlık amacıyla yaptığı harcamalar 2003 yılında 147.844 $ iken 2014 yılında 2.442.135 $ ulaşmıştır. 21 Günümüzde turizm, Türkiye ekonomisinde gözde sektörlerden biri haline gelirken, sağlık turizmi de turizm içerisindeki önemini artırmaktadır. Türkiye nin sağlık turizmi alanında önemli adımlar atabilmesinin altında sağlık, ulaşım, tanıtım ve ekonomi alanlarında yaşanan dönüşümlerin etkisi büyüktür. Sağlık alanında yaşanan dönüşüm sonucunda Türkiye, sağlık ve turizm alanında dünya ile rekabet edebilecek insan, cihaz, bina ve hizmet koşullarına ulaşmıştır. Türkiye nin toplam turizm gelirleri içerinde sağlık turizminin payı artmaktadır. 2003 yılında başlatılan Sağlıkta Dönüşüm Programı, sağlık sisteminde reform ile sonuçlanmıştır. Bu reform bir sonucu olarak kamu ve özel sağlık kuruluşlarının sayısı ve nitelikleri artmıştır. Türk sağlık sektörü, yurt içi ve yurt yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 26 21) TÜİK Turizm İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id=1072, 17.03.2016.
dışı rekabete hazır hale gelmiştir. Özellikle özel sağlık sektöründe 2003-2011 yılları arasında kuruluş sayısı bakımından patlama yaşanmıştır. 2002 yılında 271 olan özel hastane sayısı uygulanan teşviklerin sonucu olarak 2011 yılında 503 e, 2014 yılında ise 556 ya ulaşmıştır. Bu dönemde özel hastanelerin yanı sıra Avrupa standartlarıyla yarışabilecek Sağlık Bakanlığı ve Üniversitelere bağlı kamu sağlık kuruluşları ortaya çıkmıştır. Yıllar itibariyle sağlık kuruluşlarının sayılarındaki değişim grafikte verilmiştir. Grafik 6:Yıllara ve Sektörlere Göre Hastane Sayısı, 22 Türk sağlık sektörü, sağlıkta dönüşüm programı sonucunda sayısal olarak büyürken nitelikli sağlık personeli yönüyle de gelişme kaydetmiştir. Türk sağlık sisteminde toplam 533.911 kişi çalışmaktadır. Toplam hekim sayısı ise 135.616 kişidir. Bunların 75.251 i uzman hekim, 39.045 i pratisyen hekimdir. Hemşire sayısı 142.432, ebe sayış ise 52.838 kişidir. 23 Özellikle tıpta uzmanlık alanlarında ve üst ihtisas alanlarında pek çok ülkeyle rekabet edebilecek hekimler yetişmiştir. Türkiye nin sektörlere göre sağlık insan gücü sayısı tabloda verilmiştir. 22) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık 23) T.C Sağlık Bakanlığı (2015). Sağlık İstatistiği Yıllığı 2014. Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü. Ankara. Sentez Matbaacılık ve Yayıncılık yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 27
Tablo 7:Sağlık Personelinin Sektörlere ve Unvanlara Göre Dağılımı, 2014 Uzman Hekim Pratisyen Hekim Asistan Hekim Toplam Hekim Sağlık Bakanlığı Üniversite Özel Sektör Diğer Toplam 36.886 14.941 22.479 945 75.251 33.060 200 5.766 19 39.045 7.930 13.087-303 21.320 77.876 28.228 28.245 1.267 135.616 Diş Hekimi 7.640 1.370 13.801 185 22.996 Eczacı 2.102 310 24.732 55 27.199 Hemşire 94.404 22.314 23.035 2.679 142.432 Ebe 48.103 828 3.846 61 52.838 Diğer Sağlık Personeli Diğer Personel ve Hizmet Alımı TOPLAM PERSONEL SAYISI 107.327 12.488 29.499 302 149.616 196.459 12.449 17.823 2894 229.625 533.911 77.987 140.981 7.443 760.322 Ulaşım sektöründe yaşanan değişim ve dönüşüm de sağlık turizminin gelişmesinde büyük paya sahiptir. Bu sektörde yaşanan gelişmeler neticesinde, 2002 yılına kadar serbest rekabete kapalı olan ve ulusal havayolu şirketi olan Türk Hava Yolları nın tekeli altında bulunan turizm sektöründe, 2002-2008 yılları arasında % 25,2 gibi rekor sayılabilecek bir yıllık bileşik büyüme oranına ulaşılmıştır. Türkiye nin sağlık turizmi açısından altyapısının nispeten uygun olduğu ve öncelik vermesi gereken ülkeler Avrupa da; Almanya, Fransa, İsviçre, Danimarka, Hollanda, İtalya, İsveç ve İngiltere olmalıdır. Avrupa dışında ise; Japonya, Çin ve ABD nin olması gerektiği düşünülmektedir. Türkiye nin sağlık turizmi stratejisinde ve pazar araştırması çalışmalarında bu ülkeler ile başlanması faydalı olacaktır. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 28
Tablo 8: Sağlık Turizm ve Turistin Sağlığı Kamu ve Özel Sektör Tahmini Sağlık Turizmi Turistin Sağlığı Hasta Sayısı Gelirleri24 2012 Yılı Hasta Başına Gelir USD Toplam Gelir USD Kamu 14.766 9.000 132.894.000 Özel 154.696 12.000 1.856.352.000 Kamu 22.491 2.000 44.982.000 Özel 47.972 4.000 191.888.000 Toplam 239.925 2.226.116.000 2012 yılında medikal turizm ve turistin sağlığı kapsamında kamu ve özel sektör tarafından elde edilen tahmini gelirler 25 yukarıdaki tabloda verilmiştir. T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 6 Temmuz 2013 tarihli Resmi Gazete de yayınlanan 10.Kalkınma Planı nda 2018 yılı için 750.000 medikal turistin geleceği beklentisiyle 5,6 milyar dolar gelir elde edileceği tahmin edilmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye nin sağlık turizmi gelirinin 2018 yılında yaklaşık 3 kat artacağı, 2023 yılında ise 20 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. 26 Sağlık turizmi alanında ortaya çıkan avantajlar, hem kamu yöneticileri hem de özel sektör yöneticileri tarafından fark edilmiş bu yönde önemli adımlar atılmıştır. Bu kapsamda Devlet Planlama Teşkilatı, Sağlık Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dış Ticaret Müsteşarlığı sağlık turizmi konusunda önemli adımlar atmışlardır. 24) Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık. 25) Gelirler, Sağlık Bakanlığı nın 2011/41 sayılı genelgesinde kamu sağlık kuruluşlarında sağlık turizmi ve turistin sağlığı çerçevesinde sunulması planlanan seçilmiş işlemlerin fiyatlarından yararlanılarak ve kamu ile özel sektördeki gelirler göz önünde bulundurularak Sağlık Bakanlığı tarafından ortalama olarak hesaplanmıştır. 26) TC Sağlık Bakanlığı (2013), Türkiye Medikal Turizmi Değerlendirme Raporu. Sağlığın Geliştirilmesi Genel Müdürlüğü. Ankara. Anıl Matbaacılık. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 29
Devlet Planlama Teşkilatı nın, 2006 yılında yayınladığı Dokuzuncu Kalkınma Planında (2007-2013), sağlık alanında makro düzeyde alınan karar ve bu karar çerçevesinde Sağlık Turizmi konusunda alt yapı oluşturulması gerektiğine vurgu yapılmış ve hedefler belirlenmiştir. 27 Sağlık Bakanlığı, 2010 2014 yıllarını kapsayan ilk stratejik planını yapmış ve sağlık turizmi ile turizm sağlığı konularında koyduğu hedefler yol gösterici olmuştur. 28 Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından hazırlanan Türkiye Turizm Stratejisi 2023 mastar planı çerçevesinde turizmin çeşitlendirilmesi çerçevesinde, Sağlık Turizmi ve Termal Turizm 2007-2013 Eylem Planı yapılması için hedefler konmuştur. 29 Dış Ticaret Müsteşarlığı İhracat Genel Müdürlüğü nün, 2010 yılında Sağlık Turizmi konusunda çalışmalarda bulunan Resmi Kuruluşlar (Bakanlıklar), Sivil Toplum Kuruluşları ve Sektör Temsilcileri ile ilk kez tarafları bir araya getirerek Sağlık Turizmi ne destek vereceklerinin ve bu konunun yurtdışında tanıtımı için çalışacaklarının müjdesini vermiştir. 30 8. Türkiye nin Termal Turizm Potansiyeli Anadolu da şifalı sıcak sulardan yararlanarak tedavi olma geleneğinin, M.O. II. Yüzyıl dan itibaren Batı Anadolu bölgesinde yer alan Allianoi kaplıca bölgesinde başladığını söyleyebiliriz. Türkiye önemli bir jeotermal kuşak üzerinde yer almaktadır. Bu nedenle kaynak zenginliği ve potansiyeli acısından değerlendirildiğinde dünyada ilk yedi ülke arasına girmektedir. Bu zenginliği ifade eden termal suların debi ve sıcaklıkları ile fiziksel ve kimyasal özellikleridir. Türkiye de sıcaklıkları 20 C - 110 C arasında debileri ise 2-500 lt/sn arasında değişebilen 1000 nin üzerinde kaynak bulunmaktadır. İçeriği zengin olan bu kaynaklar, Avrupa daki termal sularla karşılaştırıldığında daha 27) DPT (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), Turizm Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara. 28) T.C Sağlık Bakanlığı (2012), Sağlık Bakanlığı Stratejik Planı 2010-2014 29) TÜSİAD.: Sağlık Çalışma Grubu, Türkiye İçin Yeni Bir Fırsat Penceresi: Tıp Turizmi Görüş Belgesi, 2009, (Çevrimiçi) http://www.tusiad.org/filearchive/2009.06.11tipturizmigorusbelgesi.pdf, 15.12.2015 30) www.health-tourism.com/medical-tourism/history/, 21.12.2015. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 30
ustun nitelikler taşımaktadır. Bu kaynaklar ile 200 ün üzerinde termal merkez oluşturulmuştur. 31 Türkiye deki kaynakların büyük bir kısmının doğal çıkışa sahip, kür tedavisi için gerekli olan eriyik maden değeri yüksek, kükürt, radon ve tuz bakımından zengin olması, kur sezonunun uzun olması ve kaynakların bulunduğu bölgelerin iklimsel özelliklerinin uygunluğu gibi faktörler, bu kaynakların Avrupa daki kaynaklara göre avantajlarını ortaya çıkarmaktadır. Türkiye deki termal kaynakların termal sağlık turizmi kapsamındaki toplam yatırım kapasitesi 1.365.000 yatağa tekabül etmektedir. Termal suların debi ve sıcaklıkları itibariyle yapılan bu hesaplamalarda; Afyon 189.356 yatak kapasitesi ile Türkiye de termal sağlık turizmi acısından en fazla yatak kapasitesine sahip ilidir. Bu ili toplam yatak kapasitesi acısından Aydın 139.276, Denizli 129.287, İzmir 101.067, Kütahya 94.910 ve Sivas 90.504 yatak kapasiteleri ile izlemektedir. Hesaplanan bu rakamlar Türkiye deki termal sağlık turizmi açısından çok ciddi bir potansiyele sahip olunduğunun acık ve net göstergesidir. Bu kaynakların ülkenin her tarafında (deniz kenarı, ormanlık, dağlık alanlarda) bulunması, termal sağlık turizmini diğer turizm çeşitleri ile entegre olabilecek konuma getirmektedir. Termal sağlık turizminin deniz, av, yat, golf, dağ, kış, kongre ve spor turizmleri ile birlikte değerlendirilmesi mümkündür. Birçok Avrupa ülkesindeki kur suresinin yıllık 120 gün civarında olmasına karsın Türkiye de bu sure 300 gün civarındadır. Kür suresinin anlamlı derecede uzunluğu termal sağlık turizmi acısından önemli bir avantajdır. Türkiye deki kür suresinin Avrupa daki kür süresine göre 2,5 kat daha uzun olmasını sağlamakta ve termal sağlık turizminin geliştirilmesi acısından önemli bir avantaj oluşturmaktadır. Suyun en eski ve doğal tedavi aracı olması, doğal tedavi yöntemlerine olan ilgi, termal pazarın 25-75 yaş arası hasta ve sağlıklı insanlardan oluşması pazara olan ilgiyi artırmaktadır. Ayrıca dünya nüfusunun yıllık ortalama %2 oranında yaşlanması, sağlıklı yaşlı nüfusa sunulan hizmetlerin çeşitliliği ile 31) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz. tr/597150-saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 05.03.2016 yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 31
maliyetlerinin artıyor olması da ilgiyi artıran faktörler arasındadır. İnsanların sağlıklı yaslanmaları için orta yaslardan itibaren termal sağlık turizmi kapsamındaki hizmetlerden yararlanmaları, sağlıklarını korumaları için bu programlara katılmaları teşvik edilmektedir. 32 Türkiye için termal sağlık turizmi alanı, yeni gelişen bir hizmet alanıdır. Avrupa ülkelerine olan yakınlık termal sağlık turizmi pazarının yakın gelecekte önemli bir yere sahip olacağını göstermektedir. Ayrıca, AB ülkeleri arasına giriş surecinin başlamış olması, AB normlarının hemen bütün sektörlerde kabul edilmesi, sağlık sektöründe yapılan akreditasyon çalışmaları, kaliteli hizmet sunabilecek tesislere ve yetişmiş personele sahip özel hastanelerin artması, sahip olduğumuz iklimsel avantajlar ile doğal-tarihi zenginlikler Türkiye nin sadece tatil turizmi için ziyaret edilen değil, termal sağlık turizmi amacıyla da ziyaret edilen bir ülke olmasını sağlayacaktır. Dünya daki değişen turizm anlayışı çerçevesinde kaliteli ve bilimsel hizmet veren termal merkezlerin; konforlu tesislerde, insan sağlığını temel alan, sağlığı koruyan ve geliştiren yaklaşımlarla on plana çıkması ve termal sağlık turizminin, geleceğin en önemli turizm çeşitlendirmeleri arasına girecektir. Termal turizm açısından önemli bir jeo-termal kuşak üzerinde yer alan Türkiye, bu alandaki kaynak zenginliği ve potansiyeli bakımından da dünyada ilk yedi ülke arasına girmektedir. 33 Tablo 9: Bazı Ülkelerde Kaplıca Sayıları ve Ortalama Tedavi Ücretleri Ülkeler Kaplıca Sayısı Tedavi Masrafları (Euro) 7 günlük 14 Günlük 21 Günlük Almanya 250-300 900-1200 1700-2200 2600-3300 Macaristan 120 450-900 800-2000 1400-2400 İtalya 200 - - Çek Cumhuriyeti 60-950-1500 - yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 32 32) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz. tr/597150-saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 15.02.2016 33) TC Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı Sağlık Turizmi Sektör Raporu (2011). http://docplayer.biz. tr/597150-saglik-turizmi-sektor-raporu.html, 15.02.2016
9. Sağlık Turizmi Mevzuat ve Teşvik Çalışmaları Ülkemizde sağlık turizminin mevzuat alt yapısının oluşturulması adına son yıllarda olumlu adımlar atılmaktadır. Sağlık turizminin mevzuat alt yapısının oluşturulmasında Sağlık Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığının çabaları öne çıkmaktadır. Bu Kurumlarca sağlık turizmi alanıyla ilgili yapılan önemli mevzuat çalışmaları hakkında aşağıda bilgi verilmiştir. a) Sağlık Bakanlığı Sağlık Bakanlığı nın sağlık turizminin geliştirilmesi amacıyla gerçekleştirdiği yasal düzenlemeler daha çok yönetmelik ve genelge düzeyindedir. Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan 26.09.2013 tarihli Konaklama Tesisleri Bünyesinde Kurulacak Sağlık Tesisleri konulu Genelgede; Kültür ve Turizm Bakanlığı ndan işletme veya yatırım belgesi almış konaklama tesislerinde açılacak sağlık üniteleri başvuruları ve işleyişine ilişkin hususlar yer almaktadır. Genelgede ayrıca, konaklama tesisinin bulunduğu ilde faaliyet gösteren herhangi bir özel sağlık kuruluşuna bağlı olarak, bu özel sağlık kuruluşunun kadro ve kapasitesini kullanarak başvuru yapılabileceği, bir özel sağlık kuruluşunun, en fazla kadrolu hekim sayısı kadar konaklama tesisinde sağlık ünitesi açabileceği, bağımsız olarak açılmak istenen sağlık ünitelerinin planlama kapsamında ve hekim sorumluluğunda kurulup işletilebileceği ve her iki işletme türünde başvuru koşulları ve açılma şartlarına ve denetimine ilişkin hususlara yer verilmiştir. Sağlık Bakanlığı tarafından Sağlık Turizmi ve Turist Sağlığı Kapsamında Sunulacak Sağlık Hizmetleri Hakkında Yönerge hazırlanmış ve 23.07.2013 tarihli ve 25541 sayılı Bakan Onayı ile yürürlüğe girmiştir. Yönerge, 31.5.2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu na tabi olmayan; yurtdışında ikamet eden ve Türkiye de oturma izni almamış, ülkemize belirli bir süre için eğitim amacı dışında yasal yollarla giriş yapmış olan kişilere sunulacak sağlık hizmetlerini kapsamaktadır. Yönerge ile ülkemize yurtdışından gelen uluslararası hastalar ile turistlere, kamu ve özel sağlık kuruluşlarında sunulacak sağlık hizmetlerinin usul ve esaslarının belirlenmesi amaçlanmıştır. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 33
Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve 13/06/2011 tarihinde yürürlüğe giren Sağlık Turizmi ve Turistin Sağlığı Kapsamında Sunulacak Sağlık Hizmetleri konulu 2011/41 numaralı Genelgede; Yurt dışında yaşayanlara ve ülkemizi ziyaret eden turistlere birçok hastanemizde sağlık hizmeti sunma imkânımız bulunduğu ve bu tür sağlık hizmetleri talep edenlere, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve milletler arası ikili anlaşmalar kapsamının dışında farklı prensiplerde sağlık hizmeti sunulmasının uygun ve gerekli görüldüğü ifade edilmiştir. Sağlık Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Eylem Planında da sağlık turizmi ile ilgili hedeflere ve bu hedeflere ulaştıracak stratejilere yer verilmiştir. Planda sağlık turizminin genel hedefi, Türkiye nin ekonomik ve sosyal kalkınmasına ve küresel sağlığa katkı aracı olarak sağlık sistemini geliştirmek olarak ifade edilmiştir. Bu hedefe ulaştıracak stratejiler ise şunlardır: a) Sağlık Turizmi kapsamında tanıtım yapmak ve cazibe oluşturmak b) Sağlık turizmi kapsamında verilen hizmet sunumunun kalitesini iyileştirmek c) Sağlık turizmi hizmet kapsamını genişletmek d) Sağlık turizmi yönetimini iyileştirmek b) Maliye Bakanlığı Maliye Bakanlığı tarafından 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu nun 89. Maddesinde 15.06.2012 tarihinde yapılan bir değişiklik ile ilgili bakanlığın izni ve denetimine tabi olarak eğitim ve sağlık alanında faaliyet gösteren ve Türkiye de yerleşmiş olmayan kişilere hizmet veren işletmelerin münhasıran bu faaliyetlerinden elde ettikleri kazancın % 50 si gelir vergisi matrahının tespitinde, gelir vergisi beyannamesinde bildirilecek gelirlerden indirilmesi sağlanmıştır. Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan ve 31 Aralık 2012 tarih ve 28514 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Kurumlar Vergisi Genel Tebliği (Seri No: 7) de; Türkiye den yurtdışı mukimi kişi ve kurumlara verilen hizmetler bölümünde; 6322 sayılı Kanunla Kurumlar Vergisi Kanununun 10 uncu yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 34
maddesine eklenen (ğ) bendi ile 15.6.2012 tarihinden itibaren uygulanmak üzere Türkiye de yerleşmiş olmayan kişilerle, iş yeri, kanuni ve iş merkezi yurt dışında bulunanlara Türkiye de verilen ve münhasıran yurt dışında yararlanılan mimarlık, mühendislik, tasarım, yazılım, tıbbi raporlama, muhasebe kaydı tutma, çağrı merkezi ve veri saklama hizmeti alanlarında faaliyette bulunan hizmet işletmeleriyle ilgili bakanlığın izni ve denetimine tabi olarak eğitim ve sağlık alanında faaliyet gösteren ve Türkiye de yerleşmiş olmayan kişilere hizmet veren işletmelerin münhasıran bu faaliyetlerinden elde ettikleri kazancın %50 sinin beyan edilen kurum kazancından indirilebileceği hüküm altına alındığı ifade edilmiştir. Ayrıca söz konusu tebliğin 10.5.2.1. İndirimden faydalanabilecek şirketlerin ana sözleşmelerinde yazılı esas faaliyet konusu bölümünde; Sağlık Bakanlığınca ruhsatlandırılmış olmak şartıyla sağlık turizmi ile uğraşan işletmelerin de indirimden faydalanmasının mümkün olduğu ifade edilmiştir. Maliye Bakanlığı tarafından Döviz Kazandırıcı Hizmet Ticaretinin Desteklenmesi Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2012/4) ile; i. Rapor giderleri kapsamında, sağlık turizmi şirketleri ve sağlık kuruluşları için %60 oranında ve yıllık toplam en fazla 100.000 ABD doları, işbirliği kuruluşları için %70 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD doları tutarında karşılanması kabul edilmiştir. ii. Hedef ülke destekleri kapsamında, getirilen hastaların uçuş giderleri %50 oranında ve toplam tedavi masraflarının %20 sini geçmemek üzere hasta başına en fazla 1000 ABD Doları düzeyinde karşılanması kabul edilmiştir. iii. Yurtdışı tanıtım desteği kapsamında, sağlık turizmi şirketleri ve sağlık kuruluşları için %50 oranında ve yıllık toplam en fazla 300.000 ABD Doları, işbirliği kuruluşları için %70 oranında ve yıllık toplam en fazla 500.000 USD tutarında karşılanması kabul edilmiştir. iv. Kongre-konferans katılım desteği kapsamında, sağlık kuruluşları, sağlık turizmi şirketleri ve işbirliği kuruluşları için yurtdışı katılım maliyetleri etkinlik başına %70 oranında ve etkinlik başına en fazla 15.000 ABD Doları karşılanması kabul edilmiştir. v. Arama motoru/arama ağı reklamları kapsamında, %50 oranında ve kuruluş başına yıllık en fazla 100.000 ABD Doları tutarında karşılanması kabul edilmiştir. yayınıdır. Tüm telif hakları saklıdır. 35