ZEYTİN ZARARLILARININ MEYVE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİLERİ Özlem Sevilgen Ankara Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı e-mail: svlgn@yahoo.com Özet Zeytingiller (Oleaceae) familyasından meyvesi yenen Akdeniz iklimine özgü bir ağaç türü olan zeytin (Olea europaea), tarihin çok eski devirlerinden beri önemli bir gıda ve ticari ürün olarak değerlendirilmiştir. Ancak zeytin üretimi ve kalitesinde olumsuz sonuçlar doğuran ve dönem dönem geniş bir coğrafyayı etkileyen zeytin zararlıları, en büyük tarımsal sorunlardan biridir. Yapılan araştırmalarda 1. derecede önemli olarak değerlendirilen zeytin zararlılarından Zeytin Sineği (Bactrocera oleae Gmelin), Zeytin Güvesi (Prays oleae Bern.), Zeytin Karakoşnili (Saissetia oleae Olivier), Zeytin Pamuklubiti (Euphyllura olivina Costa.) ve Zeytin Kabuklubiti (Parlatoria oleae COLV.) farklı dönemlerde ve farklı şekillerde zararlarını göstermektedir. Bu zarar ise genellikle zeytin ağaçlarının gövde, dal, sürgün, yaprak ve meyvelerinde meydana gelmektedir. Bu çalışmada farklı zeytin zararlılarının tanımları, yayılışları, biyolojileri ve zarar şekilleri üzerinde durulmuştur. Anahtar Kelimeler: zeytin zararlıları, zeytin sineği, zeytin güvesi, zeytin karakoşnili, zeytin kabuklubiti, zeytin pamuklubiti 1. Giriş Bir Akdeniz bitkisi olan zeytin, dünyada kültürü en eski tarihlere dayanan, meyvesi hem yemeklik olarak tüketilen hem de yağ üretiminde kullanılan, ülkemizin subtropik iklim kuşağında yetiştirilen önemli tarım ürünlerinden biridir. İçeriğindeki yağ oranından dolayı, enerji değeri fazla olan zeytinin bileşiminde ayrıca kalsiyum, demir, magnezyum, bakır, sodyum, potasyum gibi mineral maddeler, provitamin A, vitamin C, thiamine gibi vitaminler, karbonhidrat ve proteinler bulunmaktadır (1, 2). FAO istatistiklerine göre Türkiye sofralık zeytin üretiminde dünyada önde gelen ülkelerden biri olup, % 12 lik zeytin üretim payı ile İspanya, İtalya ve Yunanistan dan sonra dünyada 4. sırada, % 7 lik üretim alanı ile tüm ülkeler arasında 5. sırada yer almaktadır (2, 3). Ülkemizde zeytin; Ege, Marmara, Güneydoğu Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz bölgeleri (Trabzon, Artvin illeri dahil) ile deniz ikliminden etkilenen iç bölgelere kadar, oldukça geniş bir bölgede yetişmekte ve büyük bir çeşit zenginliğine sahip bulunmaktadır (1). Özellikle son 3-5 yıl içerisinde çok sayıda üretici, zengin kimyasal yapısı ve yüksek kalori değeri daha iyi anlaşılan, ülkemiz tarımının da en önemli dallarından birini oluşturan zeytin tarımına yönelmiştir. Çünkü zeytin, gıda maddesi, sanayi ham maddesi ve ihraç ürünü olarak ülkemiz ekonomisinde önemli bir yere sahiptir (4). Ancak tüm kültür bitkilerinde olduğu gibi zeytin kültüründe de nitelik ve nicelik yönünden ürün kayıplarına neden olan birçok zararlı tür bulunmaktadır (5, 6). Öyle ki zeytin zararlıları dönem dönem geniş bir coğrafyayı etkileyen, zeytin üretim ve kalitesinde olumsuz sonuçlar doğuran en büyük tarımsal sorunlardan biridir. Bu sorunu giderebilmek amacıyla, zararlılarla mücadele de kaçınılmaz bir gerçektir. 2. Zeytin Kültüründe Önemli Zararlılar Yapılan araştırmalarda 1. derecede önemli olarak değerlendirilen zeytin zararlılarından Zeytin Sineği (Bactrocera oleae Gmelin), Zeytin Güvesi (Prays oleae Bern.), Zeytin Karakoşnili (Saissetia oleae Olivier), Zeytin Kabuklubiti (Parlatoria oleae COLV.) ve Zeytin Pamuklubiti (Euphyllura olivina Costa.) mücadele edilmediği zaman önemli ürün kayıplarına neden olan zararlılar olarak belirtilmektedir. 208
2.1 Zeytin Sineğinin Tanımı, Biyolojisi, Zarar Şekli ve Yeri Dünyada zeytin ağacının önemli bir zararlısı durumundaki ve zararı daha çok sofralık zeytinlerde önemli olan bu böcek ülkemizde zeytin yetiştirilen tüm alanlarda bulunur. En önemli konukçusu kültür zeytini (Oleae europaea L.) dir. Yabani zeytin (Oleae oleaster L.) ve Akçakesme (Phyllyrea sp.) de de zararlı olmaktadır. Zeytin sineğinin erginleri, 4-6 mm boyunda, vücutları parlak kahve ve bal renklidir. Baş koyu ve antenleri sarı, göğüs üzerinde 3 adet açık kahverenginde bantları bulunan ince tüylü bir sinektir. Larvaları, meyve eti içinde 1-6 mm boyunda, bacaksız, silindir biçiminde ve şeffaf beyaz renklidir. Pupa, 3,8-5 mm boyunda, 1,7-2 mm eninde kahve renkli ve fıçı şeklindedir. Zeytin sineği çoğunlukla kışı toprağın 2-5 cm derinliğinde pupa halinde veya zeytinlik ve fundalıklarda ergin halinde geçirir. Erginler, toprak sıcaklığının 10 C u bulmasından itibaren, ender olarak Nisan ayı başlarında, genel olarak Haziran ayından itibaren görülmeye başlarlar. Çiftleşme olgunluğuna gelmek için, bir süre civardaki tatlı maddelerle beslenirler. Meyvelerin yumurta konulmaya elverişli hale gelmeye başladığı haziran sonlarında çiftleşen dişiler, öncelikle iri, parlak ve yağlanmaya başlamış zeytin meyvelerinin 0,5-1 mm derinliğine yumurtasını, yumurta koyma borusu ile açmış olduğu V şeklindeki yarığa bırakır. Bir dişi bir zeytin meyvesine ancak tek bir yumurta bırakabilir. Şayet bir zeytin tanesinde birden fazla larva görülürse bunlar farklı dişiler tarafından bırakılmıştır. Bir dişi 200-250 yumurta koyabilir. Yumurta konan yer birkaç gün sonra oksidasyon sonucunda koyu kahverengine dönüşür, buna vuruk denir. Zeytin meyvesi içerisine konulan yumurtanın açılma süresi yazın 18ºC da 2 gündür ancak bu süre sonbaharda 6-10 güne kadar uzar. Yumurtadan çıkan larva gelişme süresi boyunca, meyve etinde galeriler açarak beslenir. Üç defa gömlek değiştiren larva olgun hale gelince, meyve yüzeyine yaklaşır. Meyve zarını yiyerek inceltir ve 2-3 mm arkada pupa olur ve daha sonra buradan çıkan erginler aynı şekilde üremeye devam ederler. Son dönem larvası ise toprakta pupa olur. Bu şekilde zeytin sineği 1 yılda bölge şartlarına göre 3-5 nesil verir. Her neslin gelişme süresi 30-40 gün arasında değişir. Zeytin sineğinin larvası meyvelerde beslenerek zarar yapar. Böylece meyvelerin çürüyerek dökülmesine, dökülmeden toplananlarda ise zeytinyağı miktarının azalmasına, kısmen de yağda asitliğin yükselmesine neden olur. Ayrıca vuruk zeytinler, sağlıklı zeytinlerle birlikte preslendiğinde yağ kalitesi düşer (6, 7, 8). Zararlının zeytin tanesine yumurtasını bırakması sırasında oluşan ve çekirdeğe kadar uzanan delik zeytinin ticari değerini yok eder ve özellikle yeşil zeytini sofralık olarak değerlendirilemez hale getirir (9). Zeytin sineği zararına uğramış danede çekirdek zarar görmez. Normal mücadelenin yapılmadığı yıllarda sofralık ve yağlık zeytinlerde %15-30, salgın yıllarında ise %70 e varan ürün kaybına sebep olduğu tahmin edilmektedir (7, 8). Eğer kontrol edilmez ise bulaşıklığın %100 oranına çıkabileceği bildirilmektedir (10). 2.2 Zeytin Güvesinin Tanımı, Biyolojisi, Zarar Şekli ve Yeri Bütün Akdeniz havzası ülkelerinde zeytin güvesi, zeytinin en önemli zararlısı olarak kabul edilen zeytin sineği kadar büyük ve önemli zararlar yapar. Özellikle önceki yıllarda yoğun ilaçlamaların yapıldığı, dolayısıyla doğal dengenin bozulduğu, zeytin alanlarında sorun olmaktadır. Zeytin güvesinin en önemli konukçularının zeytin ağacı, yabani zeytinlikler ve akçakesme olduğu belirtilmektedir. Ergin kelebek 7-8 mm boyundadır ve 13-16 mm kanat açıklığına sahiptir. Ön kanatları üzerinde siyah lekeler bulunur. Kanatların kenar uçlarında gümüş renkli saçaklar bulunduğu için genel görüntüsü gümüşi renktedir. Antenler 3-4 mm uzunluğunda ve adeta bir kıl görüntüsündedir. Dişiler erkeklerden daha tombul yapıdadır. Yumurta 0,25 mm çapında olup ilk bırakıldığında şeffaf, açılmaya yakın ise kirli beyaz ve sarımsı bir renktedir. Zeytin güvesi larvaları, kirli beyaz ve sarımtırak renkte olup bol tüylüdürler. Ancak bazen tüysüz olanlara da rastlanabilir. Olgun larvanın boyu 8-10 mm uzunluğundadır. Vücudun iki yanında, boydan boya koyu renkli birer bant bulunur. Pupa, dıştan görülebilen şeffaf beyaz bir kokon içerisinde meydana gelir. 209
Zeytin güvesi yılda 3 nesil vermektedir. Her nesil zarar yaptığı fenolojik döneme göre isimlendirilir (yaprak nesli, çiçek nesli ve meyve nesli). Yaprak neslinin erginleri, meyvelerde beslenen larvalardan oluşurlar ve Eylül-Aralık ayları arasında yaprağın üst yüzeyine yumurtalarını bırakırlar. Yumurtaların açılma süresi sıcaklığa bağlı olarak 8-16 gün arasında değişir. Kış mevsimini zeytin yapraklarında açtığı oyuklar (2-3 mm boyunda galeri) içinde larva halinde geçiren zararlı, Mart ayı başından itibaren oyuklardan çıkmaya başlar. Taze sürgün ve yapraklarda beslenmelerini sürdürür. Bu nedenle bu nesle yaprak nesli denir. Olgunlaşan larvalar iki yaprağı birbirine yapıştırarak veya uç sürgünlerde bir kokon içerisinde koza örerek pupa olurlar. Mart ayı sonu, Nisan ayı başından itibaren ergin çıkışları başlar. Yaprak neslinden oluşan erginler, yumurtalarını Nisan-Mayıs aylarında henüz oluşmuş çiçek tomurcuklarına ve tomurcuk saplarına bırakırlar. 8-10 gün içerisinde yumurtadan çıkan larvalar, çiçek tomurcuklarının içine girerek beslenirler. Bir larva gelişme süresi boyunca 30-40 tomurcukta zarara neden olabilir. Gelişmesini tamamlayan larvaların içinde bulundukları tomurcukları, salgıladıkları bir iplikçikle birbirine bağlayarak oluşturdukları pupalardan 7-10 gün içinde kelebekler çıkar. Bu nesle çiçek nesli denir. Çiçek neslinden meydana gelen erginler, Mayıs-Haziran ayları arasında yumurtalarını meyvelerin çanak yapraklarına bırakırlar. 7 gün içerisinde yumurtadan çıkan larvalar, yumurta kabuğu altından, meyvenin sap dibinden meyve içine girerek çekirdeğe doğru ilerler. Meyve içinde önce çekirdek evinde daha sonra da tohumla beslenirler. Meyvelerden çıkan larvalar, bölge ve iklim koşullarına göre 2,5-3,5 ayda olgunlaşarak, ağaçların kabukları altında ve çeşitli yerlerinde pupa olurlar. Pupa süresi bölgelere göre değişmekle birlikte yaklaşık 10 gün kadardır. Eylül-Aralık aylarında çıkan erginler yumurtalarını yapraklara bırakırlar. Bu nesle de meyve nesli denir. İşte zeytin güvesi bu şekilde yılda 3 nesil verir. Yılda 3 nesil veren zararlının her bir nesline ait larvalar sırası ile yapraklarda, çiçeklerde ve meyvelerde zararlıdır. Yaprak neslindeki larvalar yaprakta ve taze-uç sürgünlerde beslenerek, çiçek nesli larvaları çiçek ve tomurcukları yok ederek, meyve nesli ise meyve sapı ile meyve eti bağlantısını keserek zarara neden olurlar. Esas zararı meyvededir. Çünkü larvalar meyveye girerken meyve ile sapın bağlantısını bozmakta, meyvelerin buruşup sararmasına ve dökülmesine neden olmaktadır. Bu olay zeytin danelerinin iri karabiber büyüklüğüne eriştiği bir zamanda gerçekleştiği için karabiber dökümü adını alır. Bu durum sofralık zeytin türleri için daha önemlidir. Meyvelerin zamanından önce dökülmelerine, dolayısıyla salamuralık vasıflarının kaybına sebep olur (7, 8). Başpınar ve arkadaşları yaptıkları bir çalışmada zeytin güvesinin yaprak, çiçek ve meyve nesillerine ait bireylerinin oluşturduğu zarar oranını incelemişlerdir. Elde edilen sonuçlara göre, zarar oranı ortalamalar dikkate alındığında yaprak neslinde %3,70, çiçek neslinde %6,62 ve meyve neslinde %39,76 olmuştur. Bu çalışma sonucunda meyvelerdeki zararın ekonomik açıdan önemli olduğu ve meyve neslinde popülasyonu düşürmek için gerekli önlemlerin alınması gerektiği ortaya konmuştur (11).Zeytin güvesinin yurdumuzun zeytin bölgelerinin her yerinde rastlandığı ve zeytin mahsulünün yarı yarıya kaybına sebep olacak kadar zararlı olduğu belirtilmektedir. Zeytin güvesinin Batı Anadolu zeytinliklerinde mücadele yapılmadığı yıllarda %50, %75 ve hatta bazı yıllarda %100 e kadar çıkan önemli zararlar yaptığını belirtmektedir (12). 2.3 Zeytin Karakoşnilinin Tanımı, Biyolojisi, Zarar Şekli ve Yeri Zeytin karakoşnili, özellikle Marmara bölgesi ile Ege bölgesinin, Marmara bölgesine bitişik olan Balıkesir ilinin Bandırma ve Erdek ilçelerinde ve ayrıca Balıkesir ve Çanakkale illerinin sahil şeridinde yer alan zeytinliklerde sorun haline gelmiştir. Bu yerlerin dışında kalan Ege ve Akdeniz bölgesi zeytin alanlarında ise sorun oluşturmamaktadır. Zararlının ana konukçusu zeytin olmakla birlikte ayrıca narenciye, incir, hurma, ayva, nar, yumuşak çekirdekli meyveler ile akasya, gül, zakkum, çınar ve defne gibi bitkilerde bulunmakta ve zarara neden olmaktadır (8, 13). Ergin dişileri 3-5 mm uzunlukta, 2-3 mm genişlikte ve 1,5-2,5 mm yüksekliğinde, kahverengimsi siyah renkte yarım küre şeklinde, üzeri pürüzlü ve sırtta H harfi şeklinde çizgiler bulunan bir böcektir (13). Yumurta, uzunca oval, önce parlak krem renkli, sonra embriyonun olgunlaşmasıyla turuncu renkte ve yumurtalı dişinin kabuğu altında bulunur. Aktif larva, turuncuya yakın sarı renkte ve hareketlidir. Birinci dönem larva, bitkiye tutunduğu için hareketsiz ve yassıdır. Renk önce sarı iken, sonra koyulaşır. Sırtta ise 210
boydan boya omurilik gibi bir çıkıntı meydana gelir. İkinci dönem larva, sarımsı-bej renktedir. Sırtta H harfi belirirken, vücut yüksekliği artar ve H harfinin çevresinde koyu kahverengi lekeler oluşur. Üçüncü dönem larva, kremsi-bej renkte olup H harfi iyice belirginleşir. Yumurtasız ergin dişi döneminde vücut yarımküre şeklinde, renk mat gri olup, olgunlaştıkça kirli gri bir renk alır. H harfinin çevresi basık durumdadır ve meydana gelen mum tabakası belirgin bir kalınlaşma gösterir (13). Erkekleri ender olarak görülür. 1 mm uzunluğunda, bal sarısı renginde ve bir çift kanatlıdır. Yumurtalı ergin dişi ise, yüksekliği tam yarım küre şeklini almış, mat siyahımsı koyu kahverengi, parlak görünüşlü ve mum tabakası sertleşmiş bir yapı gösterir. Mum tabakası zararlıyı iklimin olumsuz etkilerinden ve doğal düşmanlarından koruyan önemli bir kalkan olarak görev yapmaktadır (14). Zeytin karakoşnilinde morfolojik ve biyolojik özellikleri farklı birçok dönem görülmektedir. Kışı genellikle yapraklarda ikinci ve üçüncü dönem larva olarak, ayrıca ender olarak da taze sürgünlerde geçirir. Bu arada diğer dönemlere de rastlanabilir. Kış mevsiminin bitmesi ve havaların ısınmasıyla larvalar hareketlenerek, sürgünlere hücum eder ve buralarda gelişerek yumurtasız dişi dönemine girerler. Bu hareket iklim koşullarına bağlı olarak Mayıs ayı sonlarına doğru tamamlanır. Daha sonra yumurtalı dişi dönemine geçerler. Bu döneme geçiş her bölgede farklı zamanlarda gerçekleşir. Örneğin Akdeniz bölgesinde Nisan ayı sonlarında, Ege bölgesinde Mayıs ayı sonlarında, Marmara ve Karadeniz bölgelerinde ise Temmuz ayında olmaktadır. Mayıs ayı başında yumurtadan ilk larva çıkar. Yumurtadan larvaların çıkış periyodu 1-3 ay sürer. Yumurta ana kabuk altında açılır ve çıkan aktif larvalar, yaprak, sürgün gibi yeşil kısımlara dağılır. 1-7 gün sonra, uygun bir yerde birinci dönem larva haline geçerler. Yaz sonunda ise ikinci ve üçüncü dönem larva olarak kışa girerler. Yine iklim koşullarına bağlı olmakla beraber yumurtasız ergin dişilere Haziran ayından itibaren rastlamak mümkündür. Temmuz ayı sonunda kışlayan bireylerin hemen hemen tamamı yumurtalı ergin dönemine gelmiş durumdadır. Yumurtaların açılma periyodu 1,5-2,5 ay kadar devam edebilir. İklim koşullarına bağlı olarak genellikle yılda 1 nesil vermesine rağmen, bazı yıl ve koşullarda kısmen ikinci nesilde meydana gelmektedir. Üreme gücü yüksek olan zeytin karakoşnilinin bir ana kabuğu altına yığılan yumurta sayısı 500-3000 civarındadır. Kış ve yaz aylarında sıcaklıkların etkisiyle önemli derecede doğal ölümler görülmektedir (7, 8). Gerek larva gerekse ergin dişi dönemlerinde bitkinin gövde, dal, meyve, yaprak ve hatta köklerinden özsuyunu emerek beslenmesi ve salgıladıkları tatlı maddeler üzerinde saprofit mantarların gelişmesi sonucu yapraklar üzerinde karaballık olarak nitelendirilen fumajin tabakasının meydana gelmesi ile zararlı olmaktadır. Bu oluşum tüm yaprak, meyve ve diğer aksamları kaplayarak bitkinin yeterince fotosentez yapmasını engellemektedir (14). Bitki özsuyunu emerek beslendikleri için bitkinin gelişmesinin gerilemesine, yaprakların küçülmesine, ürünün kalite ve kantitesinin düşmesine sebep olmaktadır. Ayrıca beslenmeleri sırasında bitkiye salgıladıkları toksik madde bitkide çeşitli deformasyonlar meydana getirmektedir. Bu şekilde saldırıya uğrayan bitkilerde besin kaybı ve ürün miktarında azalmalar olmaktadır. Zararlı yoğunluğuna bağlı olarak meyve bağlanması azalmakta, döküm artmakta, dal ve çok yoğun durumlarda ağaç kurumaları dahi meydana gelmektedir. Bu gibi durumlarda ürün kaybı %60-70 kadardır (7, 8). 2.4 Zeytin Pamuklubitinin Tanımı, Biyolojisi, Zarar Şekli ve Yeri Zeytin pamuklubiti ülkemizde zeytin yetiştirilen bütün bölgelerde yaygın olduğu gibi zeytin yetiştirilen bütün Akdeniz ülkelerinde de yaygındır. Zeytin pamuklubiti genellikle ilkbaharın yağışlı geçtiği, nemli ve budama yapılmamış zeytinliklerde zararlı olmaktadır. Zeytinin 1. derece zararlılarından olarak kabul edilen zeytin pamuklubitinin konukçusu ise yalnızca zeytin ağacıdır (15). Zeytin pamuklubitinin erginlerinin boyu 2-3 mm uzunluğundadır. Dış görünüşü küçük bir ağustos böceğini andırır. Başı büyük, gözleri kırmızı, kanatları kirli sarı, karınları ise yeşil renkte olup bir de gelişmiş bir hortumları bulunur. Nimfler olgunlaştığında hafif yeşilimsi renkte ve 2 mm uzunluğundadır. Çıkardıkları çok ince iplikçiklerden meydana gelen yapışkan madde bir pamuk yığını gibi kümelenir. 211
Zeytin pamuklubitinin erginleri, kış mevsimini ağaçların çatlaklarında, kabuk altlarında, yaprak saplarında, tomurcuk diplerinde ve sürgün aralarında geçirir. Mart ayı başından itibaren havaların ısınması ile hareketlenen erginler, önceleri yumurtalarını yaprak saplarına ve uç sürgünlerdeki yaprakların alt yüzeyine batırarak yerleştirirler. Çiçek tomurcuklarının oluşmasıyla da tomurcuk saplarına yumurta bırakırlar. Bir dişi 150-200 yumurta üretir. Bu miktar yumurta 2-3 haftada bırakılır. Yumurtanın açılma süresi ise 4-6 gündür. Yumurtadan çıkan yassı görünümlü nimfler koloniler halinde hemen beslenmeye başlarlar. Bu arada, çıkardıkları beyaz, ince mumsu iplikçiklerle üzerlerini ve bulundukları beslenme alanını örtmeye başlarlar. Bu örtü arttıkça ağaçlar beyazımsı iplikçiklerle donatılmış gibi gözükür. Nimfler ayrıca salgıladıkları ballık ile fumajine sebep olurlar. Beş gömlek değiştiren nimfler ergin hale geçer. Böylece üremeye devam ederek 1 yılda 3-4 nesil verir. Zeytin pamuklubiti, özellikle zeytinin çiçeklenme döneminde zarara neden olmaktadır. Zararlının nimfleri sürgün, tomurcuk, çiçek sapı ve taze yapraklarda bitki özsuyunu emerek direkt zarara sebep olurlar. Bu zarar sonucunda da çiçekler dökülür, sürgünler kurur, yapraklar vaktinden önce dökülür, ağaçlar zayıflar ve çalılaşır. Zararlının endirekt zararı ise salgıladığı ballığın fumajine sebep olarak kirletmesidir. Zararlının yoğunluğu arttıkça, zarar oranı da artmaktadır (6, 7). 2.5 Zeytin Kabuklubitinin Tanımı, Biyolojisi, Zarar Şekli ve Yeri Zeytin kabuklubiti genelde tozlu, yaşamını tek bir konukçu bireyi üzerinde tamamlayan ve konukçusunu belirli bir süre sonra öldüren organizmaların (parazitoit) bulunmadığı, öncelikle salamuralık zeytinliklerde ekonomik önemde hasara neden olmaktadır. Zeytin kabuklubiti ülkemizde Doğu Karadeniz bölgesinde elma, şeftali, kiraz, vişne ve erik gibi meyvelerde zararı görülen bir böcektir. Ayrıca badem, iğde, nar, ahlat, kayısı, muşmula, ceviz, kestane ve süs bitkilerinde de zararlıdır (8, 15). Zeytin kabuklubitinin ergin dişisinin vücudu oval şekilde olup, menekşeden şarap kırmızısına kadar değişen renktedir. Vücut uzunluğu 0,7-1,1 mm olan ergin dişinin kabuğu hafifçe oval, yuvarlak şekilde ve kubbelidir. Kabuk renkleri beyazımsı krem renginden koyu kül rengine kadar değişirken, kabuk uzunluğu ise 1,2-1,6 mm arasında değişir (14). Dişi kabuğunun kenar kısmında koyu yeşil veya siyahımsı renkte olan larva kabuğu bulunur. Larva kabuğu dişi kabuğunun dışına taşmış durumda da olabilir. Larvanın kabuğu ise 2-2,5 mm uzunluğundadır. Zeytin kabuklubitinin erkeği, pembemsi eflatun renkte olup 1 mm uzunluğundadır. Narin yapılı bir çift kanatlıdır. Koyu eflatun veya mor renkte ve düzgün oval biçiminde olan yumurtalar, dişinin kabuğu altında, birbirleri üzerine yığılmış bir şekilde dururlar. Yumurtadan çıkan ve hareketli olan larva, basık oval görünümlü ve eflatun renklidir. Zamanla genç larvanın üzerinde, mum salgılarından meydana gelen kabuk örtüsünün oluşmasıyla hareketsiz dönem başlar. Zeytin kabuklubiti, kışı olgun dişi döneminde geçirir. Yumurtalarını, iklim koşullarına göre, Nisan ayının ilk yarısı veya Mayıs ayının ilk haftasında bırakmaya başlar. Yumurtlama, 2 ay kadar devam eder. Hareketli larvalar Mayıs ayı ortaları veya sonlarına doğru görülür. Hareketli larvalar dallara, yaprak ve meyvelere giderek, kendilerine uygun bir yer bulup buralarda besin ihtiyaçlarını karşılamaya başlarlar. Temmuz ayı ortaları veya sonlarında ise ikinci nesle ait yumurtalar görülür. Zeytin kabuklu biti zararlısı yılda 2 nesil verir. Zeytin kabuklubiti zararını, zeytin ağaçlarının gövde, dal, sürgün, yaprak ve meyvelerinde hasara neden olarak gösterir. Bitkinin özsuyunu emer ve böylece ağaçların zayıflayarak verimlerinin azalmasına ve hatta kurumalarına neden olur. Saldırılar şiddetli olduğunda yapraklar, meyve ve genç dallar kabuklubiti tabakaları ile kaplanmış gibi görülür. Bunun yanı sıra, zararlının zeytin daneleri üzerinde beslenirken salgıladığı toksik madde sonucunda, 3-4 mm çapında kırmızı ve mor lekeler ve deformasyonlar meydana gelmekte, klorofil bozulması donucunda ise meyvenin büyümesi durmaktadır. Özellikle ikinci nesil salamuralık çeşitlerde büyük zarara neden olmakta, meyvelerin kalitesi düşmekte ve üretici açısından önem taşıyan ekonomik kayıplar meydana gelmektedir (6, 8). 212
3. Sonuç Ülkemizde tarımsal ürünlerin parasal değerinin, yıllık 30 milyar dolar civarında olduğu ve gerekli tedbirler alınmadığında yaklaşık 20 milyar dolarlık ürün kaybının meydana gelebileceği ifade edilmektedir. Ülkemizde ekonomik açıdan büyük öneme sahip 60 ın üzerinde kültür bitkisi yetiştirilmektedir. Bu kültür bitkilerinde ise 400 ün üzerinde üründe hasara neden olan hastalık, zararlı ve yabancı ot bulunmaktadır. Bunların yaklaşık %60 ını zararlılar oluşturmaktadır (16). Zeytin kültüründe de nitelik ve nicelik yönünden olumsuz sonuçlar doğuran, en büyük tarımsal sorunlarından olan zeytin zararlıları ile günümüzde gerek kültürel, gerek biyolojik, gerekse kimyasal yollarla mücadele edilmektedir. Çünkü bu zararlılar yok edilmediği takdirde ürün kayıplarının ekonomik açıdan önem taşıyan değerlere ulaştığı bildirilmektedir. Sonuç olarak bu zararlılarla yapılacak mücadelenin başarısı ve kalitesi meyvelerin kalitesini ve pazar değerini de o oranda arttıracaktır. 4. Kaynaklar 1. Biricik FG, Başoğlu F. 2006. Bazı zeytin çeşitlerinin (Samanlı, Domat, Manzanilla, Ascolana) mineral madde miktarlarının belirlenmesi. Gıda 31 (2) 67-75. 2. Durucasu İ. 2004. Domat türü yeşil zeytinin tatlandırılması üzerine bir araştırma. Gıda 29 (3) 211-216. 3. Kovancı B, Kumral NA, Akbudak B. 2006. Bursa ili zeytin bahçelerinde zeytin fidan tırtılı Palpita unionalis (Hübner) (Lepidoptera: Pyralidae) in popülasyon dalgalanması üzerinde araştırmalar. Türk Entomoloji Dergisi 30 (1) 23-32. 4. Çetin H, Alaoğlu Ö. 2005. Mut (Mersin) ilçesinde zeytin ağaçlarında zeytin pamuklubiti (Euphyllura phillyrea Först.) (Hom.: Aphalaridae) nin popülasyon değişimi ve zararı üzerinde araştırmalar. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 19 (37) 61-67. 5. Kovancı B, Kumral NA. 2004. Bursa ili zeytin ağaçlarında bulunan akar türleri. Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 18 (2) 25-34. 6. Anonim. 2003. Zeytin kültüründe zirai mücadele sorunları. Zeytin yetiştiriciliği, 122-130 s, Hasad Yayıncılık. 7. T.C. Doğu Akdeniz Zeytin Birliği. 2008. Zeytin ve zeytincilik. www.dazb.org.tr (13.03.2008). 8. S.S. Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği. 2007. Hastalıklar ve zararlılarla mücadele. www.tariszeytinyagi.com (15.03.2008). 9. Aktan N, Kalkan H. 1999. Zeytinlerde görülen bozulmalar. Sofralık Zeytin Teknolojisi, 105-106 s, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. 10. Kahyaoğlu M. 2007. Meyve sinekleri ile savaşımda besin cezbedicilerin kullanımı. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı Doktora Semineri, 36 s, Ankara. 11. Güngör H, Öncüler C. 1996. Zeytin güvesi, Prays oleae (Bern.)(Lep.: Hyponomeutidae) nin Aydın ili zeytin alanlarındaki zarar oranı üzerinde çalışmalar. Türkiye 3. Entomoloji Kongresi (24-28 Eylül 1996). Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Ankara Üniversitesi Basımevi, s: 12, Ankara. 12. Özeren MH. 1970. Zeytin güvesi, Prays oleae BERN. nin, paraziti Chelonus eleaphilus SILV. (Hym. Braconidae) nin anatomik karakterleri, laboratuar konukçusu Anagasta kühniella ZELLER üzerinde değişik sıcaklık derecelerinde yetiştirilmesi ve post embriyonal devrelerinin tetkiki ile ergin halde stokaj imkanları üzerinde araştırmalar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, 73 s, Ankara. 13. Yaşlı AS. 1978. Doğu Karadeniz Bölgesi kültür bitkilerinde zarar yapan Coccoidea üst familyası türleri ve mücadele imkanları üzerinde çalışmalar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Diploma Tezi, 110 s, Ankara. 14. Şişman S. 2008. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Coccoidea (Hemiptera) türleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Anabilim Dalı Dönem Projesi, 97 s, Ankara. 15. Öz Ege Teknik Fidancılık. 2008. Zeytin zararlıları. www.zeytincilik.com (25.03.2008). 16. ZMO. 2008. Türkiye de tarım ilaçlarının kullanımı ve üretimi. www.zmo.org.tr (06.04.2008). 213