ASGARİ GEÇİM İNDİRİMİ UYGULAMASINDA YAŞANAN BELİRSİZLİKLER VE ÇÖZÜMLER 5
ASGARİ GEÇİM İNDİRİMİ UYGULAMASINDA YAŞANAN BELİRSİZLİKLER VE ÇÖZÜMLER I - Giriş Asgari geçim indirimi sistemi 01.01.2008 tarihinden itibaren gerçek usulde ücret geliri elde eden ücretlilere uygulanmak üzere yürürlüğe girmiştir. GVK nın 32. maddesinde yapılan düzenleme ile ücretin gerçek u- sulde vergilendirilmesinde Asgari geçim indirimi sistemi getirilmiştir. Asgari geçim indirimi, getirdiği vergi avantajı ile özellikle emek yoğun sektörlerde ilave bir avantaj yaratacağı kuşkusuzdur. Ancak işveren açısından maliyetlerde bir düşüş olmayacağından istihdam üzerindeki vergi yükünün düşürülmesine bağlı olarak kayıt dışı istihdamı azaltacağı düşünülmemelidir. Kayıt dışı istihdamın en önemli nedenlerinden biri olan yüksek işgücü maliyeti, asgari geçim indirim uygulaması ile azalacak olsa da, söz konusu yük, diğer ülkelere oranla yine de yüksek kalabilecektir. Ücret üzerindeki vergi ve sosyal güvenlik payları toplam olarak dikkate alındığında hesaplanan vergi yükünün brüt ücrete oranı açısından Türkiye %42.8 ile 30 OECD ülkesi içinde en yüksek orana sahip 11. ülkedir ve %37.5 olan OECD ortalamasının da üzerindedir. Vergi teorisinin en önemli dayanaklarından birisi ödeme gücünün tespitidir. Anayasamıza göre de verginin mali güce göre alınması gerekmektedir. Asgari Geçim İndirimi, ödeme gücünün doğru tespit edilmesinde önemli araçlardan biri olan ayırma ilkesinin bir uzantısı niteliğindedir. A- yırma ilkesine göre; emek gelirleri sermaye gelirlerine oranla daha az vergilendirilmelidir. Dolayısıyla en az geçim indirimi uygulaması esas olarak buna hizmet etmek için getirilmiş bir düzenlemedir. Ancak düzenlemenin bu haliyle yeterli olduğunu söylemek de olanaklı değildir. Kaldı ki aşağıda da belirtileceği üzere çelişkili durumlarda söz konusudur. Çağdaş ülkelerin büyük bir bölümünde uygulanan asgari geçim indiriminin en yalın anlamı Çalışanların ücret gelirlerinin bir kısmının vergi dışı bırakılmasıdır. Vergilendirmede sosyal adaleti sağlama amacına yönelik olarak ortaya çıkmış bir sistemdir. ABD, İngiltere, Almanya, Fransa ve Japonya gibi ülkelerde mükelleflerin değişik kriterlere göre belirlenen belli tutara kadar olan yıllık gelirlerinden vergi alınmamaktadır. İnsanların insanca yaşayabilmeleri için gerekli olan asgari tutar, vergi dışı bırakılmaktadır. Aşan kısım üzerinden vergi alınmaktadır. Mükelleflerin gelirlerinin bir kısmı bekar, evli ve çocuk sayısına göre vergi dışı bırakılmaktadır. Bu ülkelerde uygulama bütün gelir gruplarına uygulanmakta iken ülkemizde sadece ücret geliri elde edenler için getirilmiştir. II - Yasal Düzenleme 5615 sayılı Kanun un 2. maddesi ile 193 sayılı Kanun un mülga 32. maddesi başlığıyla birlikte aşağıdaki şekilde yeniden düzenlenmiştir. 6
Asgarî geçim indirimi Madde - 32: Ücretin gerçek usulde vergilendirilmesinde asgarî geçim indirimi uygulanır. Asgarî geçim indirimi; ücretin elde edildiği takvim yılı başında geçerli olan ve sanayi kesiminde çalışan 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan asgarî ücretin yıllık brüt tutarının; mükellefin kendisi için %50 si, çalışmayan ve herhangi bir geliri olmayan eşi için %10 u, çocukların her biri için ayrı ayrı olmak üzere; ilk iki çocuk için %7,5 diğer çocuklar için %5 idir. Gelirin kısmî döneme ait olması halinde, ay kesirleri tam ay sayılmak suretiyle bu süreye isabet eden indirim tutarları esas alınır. Asgarî geçim indirimi, bu fıkraya göre belirlenen tutar ile 103 üncü maddedeki gelir vergisi tarifesinin birinci gelir dilimine uygulanan oranın çarpılmasıyla bulunan tutarın, hesaplanan vergiden mahsup edilmesi suretiyle uygulanır. Mahsup edilecek kısmın fazla olması halinde iade yapılmaz. İndirimin uygulamasında çocuk tabiri, mükellefle birlikte oturan veya mükellef tarafından bakılan (nafaka verilenler, evlat edinilenler ile ana veya babasını kaybetmiş torunlardan mükellefle birlikte oturanlar dâhil) 18 yaşını veya tahsilde olup 25 yaşını doldurmamış çocukları, eş tabiri ise, aralarında yasal evlilik bağı bulunan kişileri ifade eder. İndirim tutarının tespitinde mükellefin, gelirin elde edildiği tarihteki medenî hali ve aile durumu esas alınır. İndirim, yukarıdaki oranlara göre hesaplanan tutarları aşmamak kaydıyla, ücret geliri elde eden aile fertlerinden her biri için ayrı ayrı, çocuklar için eşlerden yalnızca birisinin gelirine uygulanır. Boşananlar için indirim tutarının hesabında, nafakasını sağladıkları çocuk sayısı dikkate alınır. Bakanlar Kurulu, indirim konusu yapılacak toplam tutarın asgarî ücretin yıllık brüt tutarını aşmaması şartıyla ikinci fıkrada belirtilen asgarî geçim indirimi oranlarını artırmaya veya kanunî oranına kadar indirmeye yetkilidir. Asgarî geçim indiriminin uygulama dönemleri ve mahsup şekli ile diğer hususlara ilişkin usûl ve esaslar Maliye Bakanlığı nca belirlenir. Asgari Geçim İndirimi uygulamasının usul ve esasları Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan 265 Seri No.lu Gelir Vergisi Genel Tebliği ile açıklanmış bulunmaktadır. Genel Tebliğle, 01.01.2008 tarihinde uygulaması başlayan bu sistemle ilgili olarak işverenler ve ücretliler tarafından yapılması gereken hususlar ana hatlarıyla açıklanmıştır. III - Asgari Geçim İndirimi Sisteminde Ortaya Çıkan Çelişkiler ve Yeni Durumlar A - İşverenlerin Sorumluluğu Ücretlinin faydalanacağı azami indirim tutarı, elde ettiği ücret geliri ü- zerinden hesaplanan gelir vergisi ile sınırlı olduğundan, mahsup edilecek kısmın fazla olması halinde ücretliye herhangi bir iade yapılmayacaktır. Asgari Geçim İndirimi uygulamasından çalışan değil işveren doğrudan sorumlu tutulmaktadır. İşveren asgari geçim indirimi uygulamak suretiyle 7
muhtasar beyanname ile vergi dairesine beyan edeceği tutardan sorumlu olacaktır. Kasten ya da yapılan bir yanlışlıkla eksik ödenen bir stopaj tutarı doğrudan işverenden talep edilecektir. İşverenler, her yılın Ocak ayında düzenleyecekleri Asgari Geçim İndirimine Ait Bordroda, her aya ilişkin ücretliler için hesaplayacakları asgari geçim indirimi tutarını göstereceklerdir. Mevcut bilgilere göre hesaplanan yıllık asgari geçim indirimi tutarının her aya isabet eden kısmı, ücret üzerinden hesaplanan gelir vergisinden mahsup edilecektir. Ücretliye yansıtılacak tutar ücret ödemesinin yapıldığı dönemde ücret bordrosunda açılan Asgari Geçim İndirimi sütununda gösterilecek ve işveren tarafından ilgili aya ilişkin verilecek muhtasar beyannamede tevkif suretiyle kesilen vergiler toplamından mahsup edilerek kalan tevkifat tutarı ödenecektir. Muhtasar beyanname üzerinde asgari geçim indirimi tutarının mahsup edilebilmesi için, söz konusu tutarın ücretlilere ödenmiş olması gerekmektedir. Ücretlilere ödenmeyen asgari geçim indirimi tutarlarının mahsup edilmesi halinde bu tutar işverenlerce muhtasar beyanname üzerinden eksik beyan edilmiş ve ödenmemiş gelir vergisi tevkifatı olarak addolunacaktır. Burada üç görüş ortaya çıkmaktadır. Birincisi; muhtasar beyannamenin verildiği tarihe kadar Asgari Geçim İndirimi tutarının çalışanlara ödenmiş olması. Bu durumda Mali idarenin işvereni eleştirisi söz konusu olamaz. İkincisi; Asgari Geçim İndirimi tutarının mali idarenin bu durumu tespit edinceye kadar geçer sürede, herhangi bir zamanda, işverence çalışana ödenmesi halinde işverene bir tarhiyat veya eleştiri yapılamaz. Üçüncüsü ise; Asgari Geçim İndirimi tutarı artık ücretin ayrılmaz bir parçası olup mali idarenin bunun ödenip ödenmemesine karışması söz konusu olamaz. Ödenmemesi halinde ücretin ödenmemesi halinde çalışan hangi yollara başvuruyor ise bu durumda da aynı yolları izlemesi gerekmektedir. Bu duruma mali idarenin karışmaması gerekmektedir. Yasa da bu konuda açık hüküm olmaması ve Tebliğ de yapılan açıklama ve düzenlemelerin yetersiz kalması nedeniyle çeşitli görüşler ortaya çıkmaktadır. B - Çalışmayan ve Geliri Olmayan Eş Tanımı Asgari geçim indirimi miktarının tespitinde çalışmayan eş için daha fazla indirim oranı hakkına sahip olunmaktadır. Dolayısıyla evli olup eşi çalışan ya da çalışmayan ücretliler arasında farklı miktarlarda indirim hakkından yararlanılmaktadır. Çalışan eş statüsünün sadece ücret geliri elde eden eş için mi yoksa gelir vergisi kanunundaki diğer gelir unsurlarından kazanç elde eden eşler için mi dikkate alınacağı konusunda tereddütler yaşanmaktadır. Yasa maddesinde çalışmayan ve herhangi bir geliri olmayan eş tanımlaması yapılırken 265 Seri No lu GVK Genel Tebliği nde bu tanıma ilişkin şu açıklamaya yer verilmektedir. Sadece ücret geliri elde eden eş, çalışmayan ve herhangi bir geliri olmayan eş kapsamında değerlendirilmeyecektir. Bunlar dışındakiler ise çalışmayan ve herhangi bir geliri olmayan eş kapsamında değerlendirilecek 8
olup, münhasıran emekli maaşı alanlar da çalışmayan ve herhangi bir geliri olmayan eş olarak kabul edilecektir. Tebliğde yer alan bu ifade son derece karışık, anlaması zor, karmaşık ifadeler içermektedir. Halbuki daha basit ve kolay anlaşılabilir bir dil kullanılabilirdi. Bu tanımlama ile eşin ücret geliri elde ediyor olması nedeniyle Asgari Geçim İndiriminden eksik faydalanılmakta buna karşın eşin serbest meslek geliri veya ticari kazancı veyahut diğer gelir unsurlarından birisinden dolayı gelir elde edilmesi halinde bu geliri elde eden eş çalışmayan eş statüsünde kabul edilecek ve ücretli çalışan eşe göre daha fazla vergi alınmasına gidilecektir. Dolayısıyla eşler ücret geliri elde ediyorlarsa birbirilerine göre çalışan eş konumunda olduklarından % 10 oranındaki ilave indirimden yararlanamayacaklardır ki bu durum Asgari Geçim İndirimi nin temel felsefesi ile açık bir çelişki oluşturmaktadır. Kaldı ki yasa metninde olmayan bir şekilde sadece ücret gelir elde edenleri çalışan ve herhangi bir geliri olan eş olarak kabul edilerek yasanın yorumlanması 265 seri no lu Genel Tebliği tartışmalı kılmaktadır. Çünkü kanun koyucunun buradaki amacı eşi gelir elde etmeyenleri desteklemektir. Yoksa eşi ücret geliri elde etmeyen herkesi desteklemek değildir. C - Yıl İçinde İş Değişikliği Yapılması Hali Yıl içinde yeni işe başlayanlar işe başladıkları aydan itibaren Asgari Geçim İndirim uygulamasından yararlanacaklardır. Yıl içinde işyeri değiştiren ücretliler yeni işyerlerinde çalışmaya başladıkları aydan itibaren Asgari Geçim İndirim uygulamasından yararlanacaklardır. Örneğin 31.05.2008 tarihinde A işyerinden ayrılan çalışan 01.06.2008 tarihinde B işyerinde çalışması halinde 01.06.2008 tarihinden itibaren B işyerinde Asgari Geçim İndirimi uygulamasından faydalanacaktır. Ancak ay içinde iş değiştirenler için nasıl bir uygulama yapılacağı tebliğde açıklanmamıştır. Asgari Geçim İndirim uygulamasında ay kesirleri tam ay sayılmak suretiyle mahsup yapılacağı açıkça belirtilmiştir. Bu durumda bizim görüşümüz ilgili aydaki farklı işverenlerden alınan ücretlerde hangisinden daha fazla ücret alınmış ise indirimden orada faydalanılması uygun olacaktır. Ayrıca yıl içinde asgari ücret tutarında meydana gelen değişikliklerin Asgari Geçim İndirim uygulamasında dikkate alınmayacağı belirlenmiştir. D - 5084 sayılı Yatırım ve İstihdamın Teşviki Kanunu Kapsamında Stopaj Teşvikinden Yararlananların Durumu 5084 sayılı Yatırım ve İstihdamın Teşviki Kanunu Kanun kapsamındaki il ve ilçelerde, 01.04.2005 tarihinden itibaren yeni işe başlayanlar ile 01.04.2005 tarihinden önce işe başlamış olan gelir ve kurumlar vergisi mükellefleri, bu il ve ilçelerdeki işyerlerinde en az on işçi çalıştırmaları koşuluyla istihdam ettikleri tüm işçilerin ücretleri üzerinden organize sanayi ve endüstri bölgelerindeki işyerlerinde tamamını, diğer yerlerdeki işyerlerinde ise % 80 i tutarında gelir vergisi stopajı teşvikinden yararlanabileceklerdir. Ancak bu tutar işçi sayısı ile asgari ücret üzerinden ödenmesi gereken verginin çarpımı sonucu bulunacak tutarın organize sanayi ve endüstri bölgele- 9
rindeki işyerlerinde tamamını, diğer yerlerdeki işyerlerinde ise % 80 ini aşamayacaktır. Bu şekilde hesaplanan tutar verilecek muhtasar beyanname üzerinden tahakkuk eden vergiden terkin edilecektir. Asgari Geçim İndirimi nin 01.01.2008 tarihinden itibaren yürürlüğe girmesi ile bir çelişki ortaya çıkmıştır. Ücret üzerinden hesaplanan vergi öncelikli olarak 5084 sayılı yasa kapsamında işverene teşvik olarak mı, yoksa çalışana Asgari Geçim İndirimi olarak mı yansıyacaktır. Çalışanın ücretinin yüksek olması halinde her ikisini de karşılayabilir ancak asgari ücretten çalışılması halinde çalışan ile işveren arasında çıkar çatışması olacaktır. 265 Seri No lu GVK Genel Tebliği nde bu konuda bir açıklama getirilmemiştir. Bu durumda yeni bir açıklama yapılıncaya kadar yapılacak her türlü uygulama yasaldır. IV - Sonuç Maliye Bakanlığı nın yayımlamış olduğu 265 Seri No lu GVK Genel Tebliğindeki düzenlemeler yasa metninin zaman zaman önüne geçmiş, düzenlemenin özünü dikkate almaksızın haksız, yersiz ve tartışmalı uygulamalara yer verecek, yeni ihtilaflar yaratacak bir şekle bürünmüştür. İşverenin sorumluluğu, gelir elde eden eş tanımı, ay içinde iş değişikliği ile yatırım ve istihdam yasasındaki stopaj teşviki konularında yeni açıklamaların yapılmasına gereksinim duyulmaktadır. Yasa ile çelişmeyen, yeni sorunlar yaratmayacak var olan tereddütleri ortadan kaldıracak yeni bir tebliğ yayınlanmasının yanı sıra yasal düzenlemelere de gidilmelidir. 10