OSMANLISANAYIl 1913, 1915 YILLARI SANAyIIS'A,15,111

OSMANLISANAYIl 1913, 1915 YILLARI SANAyIIS'A,15,111 OTTOMAN INDUSTRY INDUSTRIAL CENSUS OF 1913, 1915 Tarihi Istatistikl.r Dizisi Ci/' 4 Historical Statistics Series Volume Nazl,la,an Prepared by Prof. A. GOndOz Ill,tn T.e. BA BAKANllK OEVlET ISTATlsTiK ENSTITOSO STATE INSTITUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBLIC OF TURKEY

Bu yaymm 5846 SaYlh Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'na gore hor hakkl Ba~bakanhk Sermaye Piyasasl Kurulu'na ainir. Gen;:ek veya tozel ki~iler tarafmdan izinsiz ~ogaltdamaz ve dagltllamaz. State Institute of Statistics, Prime Ministry reserves all the rights of this publication. Unauthorised duplication or distribution of this publication is prohibited under Law No: 5846. ISBN 975-19 - 1697-6 YaYln No: 2024 Publication Devlet Istatistik EnstitOsO Tarihi Istatistikler Dizisi Cilt 4 Tarihi Istatistikler Dizisi Yoneticisi: Prof. Dr. ~evket PAMUK Tarihi Istatistikler Dizisinin amaci TOrkiye'nin ge~mi~ine ili~kin istatistiksel verileri ara~hrmacllann ve genel okurlann kullanlmma sunmaktlr. Bu ama~la herbiri kendi konusunun uzmanl bir ara~hrmacmm yonetiminde yorotolmekte olan ~ah~malar ayn dltler halinde yaymlanmaktadlr. State Institute of Statistics Historical Statistics Series, Vol. 4 Director of Historical Statistics Series: Professor $evket PAMUK The purpose of the Historical Statistics Series is to collect, edit and present statistical materials about Turkey's post for the use of researchers and general readers. The series consists of individual volumes prepared by experts who are leading authorities in their respective fields. Daha fozla bilgi i~in - For further information Devlet Istatistik EnstiHisO veya - or Devlet Istatistik EnstitOsO Yaym Haberle~me ve Halkla lii~kiler ~b. Doner Sermaye 1,letmesi Necatibey Cad. No: I 14 Necatibey Cad. No: 114 06100 ANKARA 06100 ANKARA Tel: + (312) - 418 50 27 Tel: + (312) - 417 64 40/566-616 + (312) - 417 64 40 1 213-215 - 246 + (312) - 425 50 08 Fax: + (312) - 417 04 32 Fax: + (312) - 417 58 86 Kapok tasanml: Sadlk KARAMUSTAFA Devlet Istatistik Enstitiisii Matbaasl - Ankara, MaYls 1997 - State Institute of Statistics, Printing Division, May 1997 Doner Sermaye 1,letmesi - Revolving Fund MTB : 96-2000 - 200 Adet - Number

ONSDZ Tarih, msan topluluklanna millet niteligi kazandlran unsurlardan biridir. Devamhhk VI" dayaill?ma bilinci ic;:in tarih ya~amlanlarm deneyimi ile gec;:mi~in dokiimii.nii. yaparak bugiine, yanna l~lk tutabilme i~levini yerine getirir. Giiniimiizii tarihi bir perspektif ic;:inde degerlendirirken geride blraktlglmlz ytllar siiresince gec;:irmi~ oldugumuz ekonomik ve toplumsal degi~meleri gozden gec;:irmekte ve gert;ekc;:i bir yakh~lmda bulunmakta biiyiik yarar vardlr. Bu ac;:ldan baktldlgmda bir toplumun ya~aml siiresince gec;:irdigi a~amalan degerlendirirken yararlamlacak kaynaklarm ba~mda istatistik veriler yer almaktadlr. Saytsal verilerin zaman ic;:inde gosterdigi degi~imler toplumun aym donem ic;:indeki nitel ve nicel donii~iimiinii yorumlamakta ba~vurula('ak gerc;:ek unsurlardlr. Endiistri toplumundan bilgi toplumuna gec;:erken ekonomik. sosyal ve kiiltiirel degi~imjerin ya~andlgl bir c;:aga girmekteyiz. Toplumlarm amael bilgideki biiyiimenin hlzlandlgl ve get;'j~lerin yogun bir bic;:imde ya~andlgl bu yeni c;:agda iizerinde daha saglam yaptlarm yer aldlgl bir diinya kurmaktlr. Saglam temellere dayah veri alt yaplslmn kurulmasl. gec;:ml~ ve geleeekle baglanttlann ara~tlnlmas!, giineel yaplya anlam kazandlraeaktlr. Belirlenen hedeflere ula~llmasl, ileriye VI? geriye baglanttlarm saglma kurulmaslyla ve tarihin oneminin kavranmaslyla milmkiin olabilir. Clkemizin ekonomik, sosyal ve kiiltiirel faaliyetlerinin izlenip degerlendirilmesine olanak saglayan bir istatistik bilgi altyaplsl olu~turan Devlet istatistik Enstitiisii tarafmdan TARiHi istatistikler'in sistematik bic;:imde sunumu, degerlendirilmesi ve yoruma yonelik olarak yaylmlanmasl toplumumuzun temel yaplslm, birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr. TARiHi istatistikler Dizisi c;:ah~malarmm ba~latllmasma katkllarmdan dolayt Enstitiimiiz eski ba~kanlan OECD Nezdinde Tiirkiye Daimi Temsilcisi Biiyiikelc;:i Saym Prof. Dr. Orhan GDVENEN ile Hazine Mii~te~an Saym Prof. Dr. Mehmet KAYTAZ'a, Proje Yonetmeni Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, dizinin bu yaymml hazlrlayan merhum Say-m Prof. Dr. A. Giindiiz OK<;DN'e, projeye desteklerinden dolayl Saym Prof. Dr. Halil inalcik'a, projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi gec;:en tiim Enstitii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim. M. Slddlk ENSARi Devlet Istatistik Enstitiisii Ba~kam

i<;indekiler TABLE OF CONTENTS Sayfa Page Onsoz III Preface III Sunu~ (Prof. Dr. Orhan Giivenen) IX Introduction (Professor Orhan Guvenen) IX Tarihi istatistikler Dizi Ba~larken (Prof. Dr. Halil inalclk)...... Tarihi istatistikler Dizi ic;in Sunu~ (Prof. Dr. ~evket Pamuk)... Onsoz XI XV XIX ingilizce Ozet... XXV Tablo Listesi... XXVII Giri~: 1913, 1915 Sanayi SaYlmmda izlenen Usule ili~kin A<;lklama..... 1 1913 ve 1915 Yillarl Sanayi SaYlmmm Ozeti.... 11 Birinci Grup: Glda Sanayii.... 31 Birinci ~ube: Degirmencilik 38 ikinci ~ube: Makarna imalati 48 U<;iincii ~ube: ~ekercilik, Tobin ve Biskiivit imalatl 51 Dordiincii ~ube: Konserve imalati... "... 58 Be~inci ~ube: Bira imalati.. 61 Altmci ~ube: Buz imalatl... 63 Yedinci ~ube: Tiitiin ima18ti 65 ikinci Grup: Toprak Sanayii 67 Birinci ~ube: Tugla imalati 73 ikinci ~ube: Adi Kire<; ve Su Kireci imalati.... 76 As The Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inaiclk) Introduction to the Historical Statistics Series (Professor ~evket Pamuk) Preface Summary in English List of Tables XI XV XIX XXV... XXVII Introduction: Explanation of the Methodology followed in the Industrial Census of 1913, 1915 1 Summary ofthe Industrial Census of 1913, 1915 11 First Group: Food Industry 31 First Division: Flour Milling 38 Second Division: Macaroni Manufacturing 48 Third Division: Confectionery, Sweets and Biscuits Manufacturing 51 Fourth Division: Canned Foods Manufacturing 58 Fifth Division: Beer Production... 61 Sixth Division: Ice Production 63 Seventh Division: Tobacco Manufacturing 65 Second Group: Soil Products Industry 67 First Division: Brick Manufacturing 73 Second Division: Ordinary Lime and Water Lime Manufacturing 76 V

Savfa O~iincii 5ube: {,:imento Third Division: Cement imahitl 78 Manufacturing 78 Dordiincii ~ube: {,:imento Fourth Division: Cernent Mamulatl... 80 Products 80 Be iinci ~ube: Porselen ima Fifth Division: Porcelain Ma Inti ve Elmastra!ji~lhk 82 nufacturing and Glass Cut tery 82 O~iincii Grup: Ded Sanayii 85 Third Group: Leather Industry 85 Birinci ~ube: Debagat 92 First Division: Tanning 92 Dordiincii Grup: Aga~ Sanayii 97 Fourth Group: \Nood Industry 97 Birinci ~ube: Marangozluk First Division: Carpentry 104 ve Dogramaclhk... 104 ikinci ~ube: Kutu imalatl... 107 Second Division: Box Manufacturing 107 O~iincii ~ube: Sair Aga~ ima- Third Division: Other Wood latl............ 109 Products 109 Be iinci Grup: Dokuma Sanayii 111 Fifth Group: Textile Industry 111 Birinci ~ube: Yiin iplik ima- First Division: Woolen Yarn latl ve Yiin Dokumaclhgl... 122 and v\loolen \\leaving 122 ikinci ~ube: Pamuk ipligi Second Division: Cotton Yarn imalati ve Pamuk Dokumacl- and Cotton Weaving 127 hgl... 127 D~iincii ~ube: Ham ipek ima- Third Division: Raw Silk Pro- lab... 132 duction 132 Dordiincii ~ube: ipek Doku- Fourth Division: Silk Weavmaclhgl... 137 mg 137 Be!jiinci ~ube: Sair Dokuma Fifth Division: Other Textile imalatl.......,... 139 Manufacturing 139 Altmcl Grup: KIrtasiye Sanayii.. 143 Sixth Group: Paper Products Industry Birinci First Division: Cigarette ~ube: Sigara Kagldl imalati........ 150 Paper Manufacturing ikinci ~ube: Matbaaclhk ve Second Division: Printing Sair Kaglt Mamulatl......... 153 and Other Paper Manufac- turing 143 150 153 VI

Sayfa Page Yedinci Grup: Kimya Sanayii Birinci Sube: Vag Uretimi ". ikinci Sube: Sabun imalatl Ul,;iincii Sube: Palamut Ozii Uretimi "... "...,...,...,. Dordiincii Sube: Sair Kimya Uretimi...,...,..... 159 166 169 172 174 Seventh Group: Chemical Industry First Division: Oil production Second Division: Soap Manufacturing Third Division: Valonia Essence Production.,,.,.,',,'." Fourth Division: Other Chemicals Production 159 166 172 174 Sekizinci Grup: Madeni E!Jiya Sanayii 177 Eighth Group: Metal Goods Industry 177 Dizin 183 Index 183 VII

SUNUS "Sorsan gunlere adllnw Ne oldugunu bilmezler, Ve bilmezler yerim yurdum neresi?" Anadolu Selr;uklulan XII. YY. - Anonim - Sozlerin diinyasl insanlara binlerce ytl bilgi ve duygu ta~hdl. Saytlann diinyaswl algllamakta zorlamyoruz. Sayllar, matematik anlamda kaotik, karma~llk ve belirsizligin yiiksek oldugu yapllarda sozlerin tamamlaylclsl oldu hep. Sozlerin diinyasml sayllarm diinyasl ile tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insanm oykiisii de kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algtlamayl ve anlatlml getirirler. istatistik, uygulamasl bilgi miihendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iiretmek karanhga l!;llk gotiirmek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan dinamiginde tarihler, biiyiik olastllkla, yeniden yazllacak ve ~ok farkh boyutlar, degerlendirmeler olacaktlr. Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve ~ogulcu bir zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma yonelmek, kiiltilr ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en biiyiik katklsl, ge~mi!;li daha iyi anlamaya ~ah!;llrken, bugilnii daha saghkh yorumlamak, gelecegi daha az hatah dii!;lilnmek ve bilin~ uygarhgma getirecegi katma deger olacaktlr. Bu dii!;lilnce ve hasretle, Devlet istatistik Enstitilsil ~ah!;lmalarmm 1988 Ylhnda, oncelik ta!;llyan ii~ projesi: ii~ ayhk milli gelir hesaplan, ~evre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmu!;ltur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk ilrilnii Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl a!;lan "istatistik Gostergeler: 1923-1990" yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger~ekle!;lti. Bu ~ah!;lma, her ytl gilncelle!;ltirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yilzyll Tiirkiye istatistikleri ile ba!;llayan bu ~ah!;lmalarm devaml 19. yiizyll ve diger yilzyillarl kapsayan istatistik ve nicel bilgi te!;lkil eden ara!;ltlrmalarm yaymlanmasl!;leklinde tasarlanml!;ltlr. Tilrkiye'de kaylt sistemleri ve istatistik anemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, iran'da, Sel~uk daneminde, Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin, ozellikle nilfus ve ziraatta olu!;lturuldugunu ve biiyilk anem ta!;lldlgml biliyoruz. Osmanh "Nilfus IX

ve Arazi Tahrir Defterleri" <;ok degerli kaylt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'm ya da Musul'un ku<;uk bir koyunde ka<; hane oldugu. ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin ve ulkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkt buyuk bir hizmet olacaktlr. Devlet istatistik Enstitiisu'nun zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane" 1389'da kuru]mu!,'tur. Bu nedenle Enstitii giri~inde, "Devlet istatistik Enstitiisu Kurulu~ Tarihi 1926", "Defterhane Kurulu!,' Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in armagam ve emaned olan Devlet istatistik Enstitusu mensubu olmaktan ve onun zaman i9inde kaynagl olan Defterhane'nin mensubu olmaktan onur duyduk hep. DiE "Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi", "Ulug Bey Bilgi Sistcmleri Merkezi" adlarmm kaynagl bu du!,'unce, bilgi ve tarih bilinci hasretidir. <;ok degerli tavsiyeleriyle <;ah~malal'lmlza gu<; veren, hocarmz Saym Prof. Dr. Halil inalcik'a. lutfedip Tarihi istat.istikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tiim ~ah~mada buyuk emegi ge<;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMl'K'a, ara~tlrmalal'lyla projeye kattlan Saym Prof. Dr. Cem BEHAR, Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu ara!jtlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk E~SARi'ye, Enstitii Ba~kan YardlmClSl Saym Suhendan EKNi'ye, Etiid ve Analiz Subesi Muduru Saym Serpil A YDEMiR' e. ~ube elemanlarmdan Saym Sule SOZER'e ve emegi ge<;en tum Devlet istatistik Enstitusu mensuplarma sayglyla minnet duygularimi iletmek isterim. Prof. Dr. Orhan COVENEN x

TARiHi ist A TisTiKLER Dizisi BA5LARKEN insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl, yani iizerinde ya~adlgl belli toprak part;:asi, niifusu ve etnik yapisi, belli bir tarih siireci i<;inde meydana gelmi~tir. Cevrenin toplum iizerinde ve toplumun <;evre iizerinde etkileri baknnmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli$me egilimleri kazamr. Bu tarihi maddi ko;mllarla birlikte bit' milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siirecin iiriiniidiir. Yani bir milletin payia;;ageldigi inan<; sistemi, ortak davram;; bi<;irnleri onun nert'ye yonelecegini belirler. Keza her topium, slirekli degi9im i<;indedir, fakat genel degi~im it;inde degi;;;:nf>ycn. direm; gosteren, yava$ degi~en belli bi<;imde yapilar ve kahplar vardlr. Dcgi$imi bilint;le yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda ge<;mi$teki biitiin bu faktorleri. kahp ve yapilan, rakama donu$turiilen objektif ol<;illerle saptamak hayati onem ta~jr. TVlesela Anadolu'daki patriyarkal--patrilinial (ataerkil), toplum yapisl Osmanh imparatorlugu'nun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ljift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur. Bugun Turkiye'de insan ve toprak ili9kilerindeki yonlendirme politikalarmda, bu sistemin ozeliikleri hakkiyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir. Kisaea soylemek gerekirse, bugiin tarih ilmi, toplum hayatmi bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayattyla ilgili incelemeler uzerinde yogunla~ml$ bulunmaktadli'. Bugunu anlamak, tarihi siireci anlamakla miimkiindiir. Bu sadece ilmi merak konusu olarak anla$llman13hdlr. Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik bakimdan onemi Hpktlr. Bilinrneyene eri$ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle miimknndiir. Dogal olarak sorun, Tiirk toplumunun gec;mi~i iizerinde rakamlara dayanan ac;lk ve objektif bir bilgiye varmanm olasihk derecesidir. Ger<;ckte, Osmanhlar geni;; bolgelere yaytlml',l imparatorluklanm siki bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek 19m olduk<;a karma~lk saprn usulleri geli$tirmi;;lerdir. Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri, rnaa~am ve gorevini saptamak ve degi()iklikler-i izlemek ic;in merkez ar;;ivlerinde saklanan ayrmnh listeler ve defterler duzenlemi;;lerdir. Binlerce tlmarhmjl durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir. Obur yandan kirsal bi:iliimde, vergi yukiirnliileri ic;in de IVlufassal Defter-i Hakani'ler meydana getirilmi;;tir. Bu defterlerde her vergi yiikiimlusiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve ~:e;;itli vergi oranlanm belirleyen bilgiier sisternatik bir bic;imde verilmi;;tir. Mufassal defterler aym dcmemde Avrupa'da ve ~~in'de vergi VP askerlik ic;in diizenlenen istatistik listelerinden bazl baktmlardan daha ileri ve ayrmttlidlr. Buglln ar~;;ivlerilnizde sayis} XI

ii<;bine yakla~an sancak mufassal defterleri niifus ve ekonomi bakimllldan en ayrllltlh, giivenilir kaynaklanmizdir. Bize kadar eri~ebilen en eski ornekleri 15. yiizytl ortalarllla kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu <;e~it defterlerin 14. yiizyl1 sonlarlllda ytldlrlm Beyazid (1389-1402) doneminde diizenlendigine dair belgesel kamtlar vardir. Bu defterleri meydana getirmek i<;in her sancakta yerinde saylmlar yaptlmakta idi. Her sancak i<;in atanan bir yazici veya emin, yerinde dogrudan dogruya vergi yiikiimliilerini ve gorevlileri, eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler, sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem i<;inde defter haline getirirdi. SaYImdan ka<;malan onlemek, vergi miktanm en saghkh bi<;imde saptamak i<;in belli yontemler izlenmekteydi; ornegin, bir iiriiniin ytlhk miktanm belirlemek i<;in ii<; yihn ortaiamasl ahmrdl. Koyliiniin sayimdan ka<;masllla sebep olan sipahinin timan elinden ahmrdl. Boylece en kapsamh ve giivenilir sonu<;lara varmaya <;ah~lhrdl ki, bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak bu saylmlan, ger<;ek anlamda bugiinkii istatistiklerle ozde~ saymak yanh~tlr. <;:iinkii 0 donemlerde, diinyamn obiir bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh imparatorlugu'nda da bu gibi saylmlar belli ama<;la, ozellikle vergileme amaci ile yapihrdl. Bununla beraber, bu tarihi saylmlardan bugiinkii istatistik verilerine en yaklll sonu<;lar elde etmek i<;in bazi yontemleri uygulamak oiasidir. Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri ~udur: Burada, genellikle, ki~i yerine hane, yani geni~ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi yiikiimliisii esas olarak hanedir. Vergi yiikiimliisii olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadllliar da saylm i<;ine ahmr. Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saylmlardan ger<;ek niifusu hesaplama giri~imleri yaptlml~tir. Vine niifus i<;in cizye defterleri onemlidir; fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnml~tir; kadllllar, <;ocuklar, hi<; kazanci olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar sayima ahnmaml~tir. Niifus i<;in oldugu gibi, ekonomik veriler i<;in de ozellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynakiardir. Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda, ozellikle giimriik ruznam«;e defterleri, en ayrllltih istatistik kaynakianmiz arasllldadir. Bu defterlerde giimriige tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan, tiiccarlar, getirdikleri mallarlll men~ei, miktar ve degerleri kaylthdlr. En altta, allllan giimriik miktan belirtilir. Ku~kusuz, ka<;akphglll geni~ boyutlara eri~tigi 0 donemler i<;in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadir. Diikkanlardan allllan ihtisab resmini saptamak i<;in ~ehir ve kasabalarda yaptlan diikkan sayimiarl da ekonomi tarihi i<;in kapsamh ve onemli kaynakianmiz arasllldadir. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnaflll diikkan saylsilll olduk<;a dogru bi<;imde bilmekteyiz. Osmanh biirokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyaci kar~tlamak i<;in ozel saylmlar da yapml~tir. Mesela, 1640 tarihinde ak<;adaki enflasyon ve a~ln fiyat artl~larl kar~lslllda, pazardaki biitiin mallan kalite ve ol<;iileriyle fiyatlandiran narh defteri <;ok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada <;ok onemli ba~ka bir dizi, Temettiiat defterleri istatistik ara~tirmalan i<;in olaganiistii bir onem ta~lmaktadlr. SaYlsl onbinleri a~an bu defterler, Tanzimat sonrasi donemde imparatorlugun biiyiik bir boliimiinde vergi matrahl olarak koyliiniin elindeki biitiin mallarlll saylmlm i<;ermektedir. Devlet istatistik Enstitiisii olaganiistii bir onem ta~lyan bu tarihi verilerin sistematik bi<;imde yayllllanmasllll ele almakla, yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz XII

iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta, aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kaq)lla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec; ic;in geli~im C;izgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr. Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu onemli etkinlik alamm ac;tlgl ic;in ic;tenlikle tebrik etmek odevimizdir. Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk EN SARi de destekleriyle c;ah~malarlll devamml ve geli~mesini saglaml~tir. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat tarihc;isi Prof. Dr. Sevket PAMUK'un sec;ilmi~ oimasllllll bu etkinligin ba~ariya ula~masl ic;in bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim. Prof. Dr. Halil i;-..jalcik XIII

TARiHi istatistikler Dizisi i~in SUNU~ Yaplsal Donti~timler ve Tarihi istatistikler Turkiye i<;inde bulundugumuz yuzytlda 90k hlzh demografik, iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu ltur. Bir ka9 temel gosterge ile ornekleyecek olursak, ulke nufusu 1920'lerin ortalarmda yakla llk 13 milyondan 1994 ydmda 60 milyona ula lml;;tlr. Niifus artl llan yuzyllm ikinci yansmda hlzh bir i.; go.; ve kentle;;meyi de beraberinde getirmi ltir. Kentli niifusun toplam i9indeki payl yuzde 20'lerden yuzde 60'lara ';lkml;;tlr. Son ytllarda nufusun artl l orafll ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du lu ller, Turkiye'nin demografik ge.;i~ surecini de yine hlzh bir bi9imde ya ladlgml gostermektedir. Turkiye ekonomisi de yuzyd boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yaptlardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge.;tigi yapdara ge9i li ya~aml;;, tarmlln ekonomi i9indeki payi yuzylhn ba llannda yilzde 50'lerden 1990'larda yuzde 15'e kadar gerilemi ltir. 1930'lann Dunya Bunalufll ko!j>ullarmda devlet destegiyle ba;;layan ve 1960'larda karma ekonomi ger~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile;;me sureci, iktisadi buyumeyi hlzlandlrml l, ancak hlzla artan kentli niifusa yeterli istihdam olanaklanfll yaratamaml;;tjr. Turkiye'nin dunya ekonomisi i9indeki yeri de yuzyll boyunca onemli degi liklikler gostermi;;tir. Yuzyllm ba;;larmda serbest ticaret ko lullarmda tanmsal mallar ihra<; eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930'lardan itibaren yerini i9 pazara yonelik sanayile;;me stratejisine terk etmi!jitir. 1960'h ve 1970'li ydlarda sanayi uretimi hlzla artarken, Turkiye bu uretim kapasitesini dl l pazarlara yoneltmekte gecikmi;;tir. 1980'lerden itibaren sanayi urunleri ihracatt on plana pkarken, Avrupa'dan Orta Dogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar bolgesel pazarlarlu daha fazla butiinle!jime hedeflenmektedir. Turkiye 21. yuzytla i lte bu hlzh donu~umlerin derin sancdunyla \'e iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar arayi llarl i.;inde girmektedir. Demografik ve iktisadi donu!jiumler toplumsal yaptiarda da onemli geli!jimeleri beraberinde getirmi!jitir. Yuzydm ba;;mda nufusun yuzde 80'inin klrlarda ya!jiadlgl, tarim aglrhkh bir toplumdan, bugunun farkhla!jiml!ji ve uzmanla;;ml;; yapdarma ge9i;; sureci, toplumsal ve siyasal yapllarda da onemli degi;;ikliklere yol a.;ml;;tlr. De\'letin i.;eriginden toplumsal yapdara, egitimden saghk hizmetlerine, sosyal guvenlikten kulturel etkinliklere kadar pek.;ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli!jimeler. ge;;itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir. Bu geli;;melerin onemli bir bolilmunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve okmek mumkiindur. xv

Cumhuriyetin ilk )'Illarmda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstitiisii, 0 tarihten bu yana soziinii ettigimiz donii~iimleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma biiyiik onem vermi~tir. Bir nesil oncesiyle kar llla~tmldlgmda bugiin niifus, tarim, i~giicii, ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim, saghk, kiiltiir, c;:evre, adalet, sosyal giivenlik, enerji ve turizm gibi c;ok c;:e~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam, ge~itlilik ve giivenilirlik bakimmdan onemli geli~meler gostermi~tir. Buna kar llhk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yaptlara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr. Bu konularda yaymlanml~ verilerin de ye~itli sorunlan bulunmaktadlr. Bugiin ara~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalarml yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu nedenie de ozellikle Cumhuriyet'in erken donemlerine ve 20. yiizyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlarlmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr. Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan i9inde siirekliligi vardlr. Diinkii yapllar bugiinkiileri belirlemektedir. Giiniimiize l~lk tutabilmek, 19. yiizyllm ve hatta daha oncesinin yapdarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir gergevede tartl;;abilmekle miimkiin olacaktlr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek ic;in, 19. yiizylida Tanzimatla ba~latllan reform dalgalarmm sonu91arlm ve ula~tlgl noktayl, ekonomide, toplumda ve devlet yaplsmda ortaya C;lkan geli~meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi olc;:ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir. Boylece hem tarihi siireklilikler hem de kmlma ya da doniim noktalarl daha saghkh bir bic;:imde yorumlanabilecektir. Ayrlca Tiirkiye'nin uzun donemli geli~me C;izgisini ba~ka iilkelerle birlikte kar~tla~tlrmah bir c;ergevede incelemek miimkiin olacaktlr. Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donii~iimlerinin daha iyi anla~llabilmesi hem de uiuslararasl kar~ila~tlrmah c;ah~malara zemin hazlrlanmasl yaimzca Tiirkiye'ye ozgii bir gereksinim degildir. Ozellikle son otuz )'II ic;inde Batl Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve Asya'ya kadar pek c;ok iilkede, hem resmi istatistik kurumiarmm hem de ozel ara~tlrmacilarm giri~imleri sonucu, tarihi istatistikier derlenerek yaymianmaya ba~laml~tlr. Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletleri'nde, Kanada'da, Avrupa'nm ve Latin Amerika'nm c;e~itli iilkelerinde resmi istatistik kurumiarmm yaymiandlklarl c;ah~malarla ba~laml~tlr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, ingiliz tarihc;i B.R. Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya iilkelerinin tarihi istatistikleri iizerine yaymlandlgl ciltler, bilim diinyasmda biiyiik yankllar uyandlrml~ ve kar~tla~tlrmah tarihi 9ah~malar ic;in c;:ok onemli bir olanak yaratml~tlr. Tiirkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli 9ah~malarm ba~latilmasl, hem giiniimiizdeki hem de yakm gec;mi~teki geli~meleri anlamaya c;ah~an bilimsel c;abalara yeni bir soluk kazandlracakttr. Kaldl ki, 20. yiizyll XVI

oncesinde ~e~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl siirecinde Osmanh devletinin ~ok istisnai bir yeri vardlr. Yiizyillar boyu geni~ bir cografyap yoneten merkeziyet~i Osmanh biirokrasisinin, 16. yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya biiyiik onem verdigi bilinmektedir. Toplanan verilerin bir boliimiinii bugiin Osmanh ar~ivlerinden saglamak miimkiindiir. AYrIca, 19. yiizyllda yapllan saylmlarm ve derlenen istatistiklerin bir boliimii de eski harflerle yaymlanml~ olarak ~e~itli kiitiiphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden ge~irildikten sonra Osmanh uzmanlari dl~mdaki ara~tlrmactlarm kullammma sunulmasl biiyiik yararlar saglayacaktlr. i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisii, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak, yakm ge~mi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir. Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha ayrmtlh ve daha yeterli bir bi~imde ortaya konulmasl hedeflenmektedir. Bu ama~la 19. yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larim olu~turan niifus, tarim, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri, hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bi~imde derlenmektedir. Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yiiriitiilmekte olan bu ~ah~malar, ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr. Tarihi Verilerin Sorunlan Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl, ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve giivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor. B.R. Mitchell'in lsrarla vurguladlgl gibi, devletlerin 20. yiizytl oncesinde topladlklarl veriler, ~agda~ anlayl~ ve yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma ama~lanyla toplanmaktaydl. Bu dar yakla~lm, hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kapmlmaz olarak etkilemi~tir. Aynca, 20. yiizyl1 oncesinde teknolojik ve idari etkinligin ~ok slmrh oldugunu, devletlerin veri toplama siirecinde biiyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar~lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir. Bunlarm yamslra, siyasal kaygllar da, 20. yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarm giivenirliklerine golge dii~iirebilmekteydi. Slmrh ama~lar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ~agda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek miimkiin degildir. Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin, bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur. Nitekim, son Yillarda yaymlanan pek ~ok ara~tlrma ve monografta niifus saylmlarmdan biit~elere, tarimsal iiretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin ~e~itli sorunlan, eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl~llmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya ~lkan bir diger sorun da hem iilke smlrlarmm hem de iilke i~indeki idari boliimlerin Cumhuriyet donemindeki slmrlara gore onemli farkhhklar gostermesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmanm zorluklarma i~aret etmektedir. XVII

<;:agda~ ama<;larla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~da~tlrlldlgmda, eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl goriilmektedir. Gte yandan, hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman i<;inde nasd kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri <;ok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol a<;abildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir siizge<;ten ge<;irmeden yaymlamak, kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr. Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" <;er<;evesinde yaymlanacak <;ah~malarda, eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel a<;ldan daha saghkh goriilen bir yontern kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye miimkiin oldugu kadar ele~tirel yakla~arak, bu malzeme, kendi i<; tutarslzhklan miimkiin oldugu ol<;iide aylklandlktan sonra, verilerin kapsamlan, toplanma yontemleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartl~llarak yaymlanacaktlr. Diziyi yiiriiten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle siizge<;ten ge<;irdikten sonra, <;agda~ anlayl~a en yakm ve <;agda~ istatistiklerle kar~da~tmlabilecek diziler olu~turmaktadlr. Ancak, gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene kar~m, daha farkh ama<;larla ve anlayl~larla toplanan bu verileri, yiizydlmlzm <;agda~ anlayl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~da~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr. Bu nedenle, sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm, uzun donemli kar~da~tlrmalar yaparken, iki tiir veri arasmdaki ama<;, kapsam ve teknik farklanlll dikkate almalan gerekecektir. Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim. Bu ciltlerdeki malzemenin otesine ge<;erek daha farkh veya daha ayrmtdl diziler olu~turmak miimkiindiir. Grnegin; daha kii<;iik idari birimler diizeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmacdar, yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ <;:ah~malan kullanabileceklerdir. Daha ayrmtlh <;ah~malar yapmak isteyen ara~tlrmacdar i<;in, her cildin sonunda bir kaynak<;a yer almaktadlr. Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kalll Prof. Dr. Orhan GUVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik Enstitiisii Ba~kalll Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanlll esirgemeyerek dizinin devamml sagladl. 1994 ydmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisii'nde diizenlenen Tarihi istatistikler Semineri'ne katdan Prof. Dr. Tuncer BULUTAY, Mehmet GEN<;:, Prof. Dr. Halil inalcik, Prof. Dr. ilber ORTAYLI, Prof. Dr. Halil SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yal<;m TUNCER ile DiE <;ah~anlan degerli gorii~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazdl~l slrasmda, Tarihi istatistikler Dizisi i<;:in ayn ayn ciltler hazlrlamakta olan <;ah~ma arkada~lartm Prof. Dr. Cern BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR ve Prof. Dr. Tevfik GURAN'm gorii~lerinden de yararlandlm. Kendilerine te~ekkiir ederim. "Tarihi istatistikler Dizisi" <;:er<;evesinde yaymlanan/yaymlanacak ciltlerin bugiinkii Tiirkiye'nin yapdarmm ve donii~iimlerinin daha iyi anla~llmasma katklda bulunacagml umuyor, tiim okurlara ve ara~tlrmacdara yararh olmasml diliyoruz. Prof. Dr. Sevket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticisi XVIII

ONSOZ Ticaret ve Ziraat Nezareti, 1913 ve 1915 ydlarma ili~kin olarak, istanbul vilayeti ile izmir, Manisa, Bursa, izmit, Karamursel, Bandirma ve U~ak ~ehirlerinde bir sanayi sayimi duzenlemi~tir. Bu sayimm sonuc;:lan, 1917 ydmda, 1329, 1331 Seneleri Sanayi istatistiki adl altmda yaylmlanml~tir. Geni~ Osmanh ulkesine oranla son derece dar bir bolgeyi kapsamakla birlikte, bu saylm Osmanh sanayii hakkmda genel bir fikir verecek niteliktedir. Gerc;:ekten, istanbul ve izmir, 0 tarihlerde, Osmanh sanayiinin en yogun oldugu yerlerdir. Sanayi istatistikinde de belirtildigi gibi, Adana ve Tarsus'taki dart pamuk ipligi fabrikasl ile genellikle ~ehirlerde garulen un ve debagat «fabrikalarm dl~mda, Anadolu'nun diger yerlerinde anemli sanayi kurumu bulunmamaktadir.1 Bu kitapta, 1917 Yllmda yaylmlanml~ olan 1329, 1331 Seneleri Sanayi istatistiki'ni, dil bakimmdan gerekli sadele~tirmeleri yaparak, yeniden yayma sunuyoruz. Turkiye'nin toplumsal ve iktisadi yaplsmm olu~um surecini incelerken ba~vurulmasl gereken bu kaynagm arap harflerini okuyamayan ara~tincdar ve ozellikle agrencilerimiz ic;:in son derece yararh oldugu kamsmdayiz. Bu kisa sunu~ yazlsmda, azellikle Sanayi istatistiki'ndeki bilgilerden yararlanarak, tanm dl~mda kalan alanlarda Osmanh uretim bic;:imi hakkmda genel bir kac;: gozlemde bulunacak ve Osmanh sanayiinin niteligini ana c;:izgileri ile belirtmege c;:ah~acagiz. Tanm dl~mda kalan alanlarda Osmanh uretim bic;:imini tarihi surec;: ic;:inde gosterdigi degi~im bugune kadar yeterli bir ~ekilde incelenmemi~tir. Bu konuda Osmanh ureticilerinin XVI yuzylldan ba~layarak gittikc;:e artan bir hizla, geli~mekte olan Avrupa sanayilerinin ezici rekabeti kar~lsmda kaldlklanm tesbit edebilmekteyiz. Ozellikle, XIX yuzytl ic;:inde imzalanan Ticaret Sozle~melerinden sonra, aym yuzydm ikinci yansmda, Osmanh Ulkesinin Batl'ya ac;:dan kisimlarmda Osmanh zanaatkarlan «destgahlarml» kapatmak zorunda kalml~lardlr.2 Ornegin, «istanbul'da ve Uskudar'da eskiden beri ikibin yediyuz elli adet kuma~c;:t destgahl bulunmakta ve bu san'atla islam ve hmstiyan Osmanh tebaasmdan uc;:bin be~yuz kadar nufus gec;:inmekte ikem), ilk Ticaret Sazle~mesinin imzaiandigi 1838 ydmdan kirk yd sonra, «bu destgahlar yirmibe~e ve kuma~c;:1 esnafl da usta ve kalfa olarak kirk ki~iye inmi~tir».3 Sirmake~ 1. Bk. a;;aglda s. 2. 2. Bu s6zle;;melerin diizenledikleri sorunlar ye Osmanii ekonomisine etkileri i<;in bk. F. E. Bailey. British Policy and the Turkish Reform Alovement. London. 1942. s. 122 vd.; Y. K. Tengiq;enk, «Tanzimat De,'!'inde Osmanii Deyletinin Harid Ticaret Siyaseti». I Tanzimat (1940). s. 284~320; A. Yiicek6k. «Emperyalizm Y6riingesinde Osmanii imparatorlugu ~ 1838 Ticaret S6zle;;meleri», 23 SBFD say' 1. s. 381 ~425: Oya K6ymen, A Comparative Study ofthe Anf!,lo~ Turkish Relations c. 1830~ 1870 and 1919~ 1939. l'niyersity of Stratchcl) de. 1967. (Yaymlanrnarm;; doktora tezi). 3. Osman Nuri. lylec{'lle~i UTTlllr~u Belediye. c. 1. istanbul. 1922. s. 760. XIX

esnafmda, debbaglarda, kemhaci esnafmda ve c;:atma yastlkc;:tlarda da benzer bir gerileme olduguilu gormekteyiz. 4 XIX yuzytl Ticaret SozIeijlmeleri, dlijl borc;:lar ve yabanci sermaye yannmlan ile Osmanh ekonomisinin geliijlmiijl Avrupa ekonomilerine ham madde ve yiyecek maddeleri satma ve mamul madde satm alma ijlaklinde belirlenen bu baglmhhgl Osmanh zanaatkarlarmm yanlarmda iijlgucu kullanmak suretiyle kapitalistleijlme olaslhgml kaldlrml~, toprak sahipleri ile tuccarm iktisaden daha da guc;:lenmesini saglamlijltlr. Bu surecin Osmanh ekonomisinin bir butun halinde geli~me imkamm da ortadan kaidlrdlgl ac;:lktlr. Gte yandan, tanm dlijlmda kalan alanlarda Osmanh uretiminin, Avrupa sanayilerinin c;:etin rekabeti kan;nsmda, ancak bu rekabetin musaade ettigi alanlarda ve musaade ettigi olc;:ude hayat hakkma sahip oldugunu goruyoruz. imparatorlugull son Yillarmda, tanm dlijlmda kalan alanlarda Osmanh uretim bic;:iminin, aym anda, dort farkh a~amada bulundugunu tesbit edebilmekteyiz. Cretimin buyuk bir c;:ogunlugu hala klic;:lik liretim adl verilen zanaatkarhk aijlamasmdadlr. Bir ba~ka deyimle, Osmanh uretieileri sahip olduklan aletler ve el destgahlan tezgah ile ve bizzat kendileri c;:ahijlmak suretiyle, genellikle yakm pazar ic;:in uretim yapmaktadlrlar. Dokumaclhk, hahclhk, diki;; i~leri ve turijluculuk gibi alanlarda kendisini gosteren ev sanayii de aym ~ekilde kuc;:uk uretim a~amasmdadlr. Bu ureticiler, genellikle, yanlarmda i~gueu kullanmamaktadlrlar. Baglmslz ku~~uk uretimin yamslra, ticaret sermayesinin kuc;:uk ureticileri yavaijl yava~ egemenligi altma aldlgml da muijlahede etmekteyiz. Batl'da putting-out system veya Verlag System olarak adlandlrtlan ve ticaret sermayesinin uretimi kontrolu altma almak suretiyle yava;; yava~ sanayi sermayesi haline donuijlmesinde ilk a~ama olarak nitelendirilen bu uretim sistemi. Osmanh ulkesinde belirli alanlarda oldukc;:a yaygmdlr. Osmanh uygulamasma gore, bu sistemde tilccar bir muteahhide ham maddeleri ve parc;:a ba~ma hesaplanan imalat ucretini verir; muteahhit de genellikle evlerinde c;:ah~an «iijlc;:ilere» bu malzemeyi dagltlr ve imalatl gerc;:ekleijltirdikten sonra marm11 eijlyayl toplayarak tuccara teslim eder. Osmanh ulkesinde, ozellikle buyuk?ehirlerde. hahclhk. kunduraclhk, elbise. klravat, gomiek, ijlapka ve ~emsiye imahitl gibi alanlarda pfm;a ba~ma i;; gordurme sistemi oldukc;:a yaygmdlr. istatistik, bu uretim sisteminin yaygmhgma kamt olarak Birinci Dunya Sava~mdan once, istanbul'da bu tip ureticilerin yapnkian bir grevde 6.045 kadm ve erkek «i~c;:inin» c;:ah~malartm tatii ettiklerini belirtmektedir:' Yine aym kaynaga gore. istanbul'da buyuk magazalar hesabma ~'ah~an 3.000 kadar kunduraci bulunmaktadlr.6 Bunlardan ba!jka, mobilya ticarethanelerinin hesabma c;:ahijlan ve mobilya imali ile ugraijlan bir c;:ok marangoz raeveuttur.' Ote yandan, tiearet sermayesinin uretime hakimiyeti!jeklinde belirlenen bu sist.emin, ornegin hahclhkta Anadolu'nun i<;lerine kadar yayddlgml da tesbit ediyoruz. Gerc;:ekten, yabanci bir ~irket olan ~ark Hall Kumpanyasl (Oriental Carpet Ltd.) Demirei. Akhisar, Sivrihisar, Nigde, Kula, Kutahya, Simav, Manisa, Gordes, 4. {bid.. s. 750. 755 ve 760. ;). 13k. a~agida s. 109. o. Bk. a;;;aglda s. S 1-82. I. Bk. n;;aglda s. 91. XX

U~ak, Denizli, Milas, Ak~ehir, Sile, Isparta ~ehir ve kasabalarlllda bulundurdugu acentalar aractilgl ile mahalli hah ureticilerine hah imal ettirmektedir. 8 Par<;a ba~llla i~ gordurme sisteminin yamslra, imalathane (manufacture) sisteminin de Osmanh imparatorlugunun son Yillarmda var oldugunu goruyoruz. Ornegin, istanbul'da, elbise, <;ama~lr, klravat gomlek, ~apka ve ~emsiye imalatlllda Karaka~, Selliyan, Anjel, Margarit ve Sigala gibi ticarethanelerin kendilerine mahsus atelyeleri mevcuttur. 9 Orozdi Bak Ticarethanesinin kendi ~emsiye atelyesinde altml~ kadar i~<;i <;ah~maktadlr Sigala ve ~urekasmlll,d00.000 Gomlek MagazaSI» ile Hayim Ye~ula'nm gomlek ve klravat «fabrikasmda» gomlek, klravat ve pijama yaptlmaktadlr. 1O istatistik, istanbul'da Hson zamanlarda [1917J» bir arada elli i~<;i ~ah~tlran kundura atelyelerinin ortaya pktlgml belirtmektedir. 11 Aym ~ekilde, $ark Hah Kumpanyasl izmir, Sivas, Burdur, Isparta, Ha<;in. Urla,Mara~, Klrkaga<; ~ehir ve kasabalarmda klzlan ve kadlllian toplayarak hah imalathaneleri kurmu~tur. Bu yerlerde ~irket, i~<;ilerle dogrudan dogruya temas halindedir.12 Goruluyor ki, tanm dl~mda Osmanh uretimi belirli alanlarda imalathane (manufacture) a~amasma ge<;mi~ bulunmaktadlr. Nihayet, tarim dl~lllda kalan alanlarda Osmanh uretiminin olduk<;a kii<;uk bir klsml muharrik gii<; kullanan ve yanlarlllda l~<;l <;ah9tlran fabrikalarda ger<;ekle~tirilmektedir. 1329, 1331 Seneleri Sanayi istatistiki'ne esas te~kil eden saylmda, muharrik gu<; ile birlikte en az on, veya muharrik giicii olmadlgl halde en az yirmi, i1?<;i 9ah~tIran muesseselerle yirmidort saatta en az 100 kental hububat oguten degirmenlerin ve devamh olarak on i1?<;iden <;ok i~c,;i c,;ah~tlran sabun fabrikalarmm sapml yapilml~ttr. istatistikte bu tip sanayi miiesseselerinin alet ve tesisleri, uretimleri, uretimin ithalat, ihracat ve tiiketime oranla durumu ve bu muesseselerde <;ah~an hakkmda ayrmtlh bilgi verilmektedir. A1?agldaki sayfalarda gorulecek olan bu ayrmtllan tekrar etmeden, Osmanh sanayiinin genel niteliklerini ~u ~ekilde ozetlemek mumkundiir: 1. Osmanb imparatorlugurida temel sanayi kurulamaml~tir. Geli~mi~ Avrupa ekonomilerinin ezici rekabeti kar~lsmda ham madde ve yiyecek maddeleri satan ve mamul madde satln alan bir iilke duruma gelen Osmanh imparatorlugunda temel sanayiinin kurulmasl i~i ger<;ekle~tirilememi~tir. Sanayi istatistiki'nde de belirtildigi gibi, Osmanh ulkesinde yiiksek fmnlar ve metalurji fabrikalan bulunmamaktadlr. 13 Yakm pazar i~in iiretimde bulunan madeni e~ya imalatl sanayii ham madde olarak hurda demir kullanmaktadlr.14 Ote yandan, Osmanh 8. Bk. a!;iaglda s. 108-109. 9. Bk. a:;;aglda s. 109. 10. Bk. m,;aglda s. 110. 11. Bk. a:;;agtda s. 81-82. 12. Bk. a:;;agtda s. 108. 13. Bk. a:;;agtda s. 174. 14. Bk. a:;;agtda s. 174. XXI

iilkesinde makine yapan sanayinin de kurulmaml~ oldugunu goruyoruz. Ger<;ekten, Osmanh sanayiinde kuhamlan makinelerin <;ok buyuk bir <;ogunlugu yabancl ulkelerden ithal edilmi;;;tir. Bu konuda, sadece, izmir'deki dort fabrikamn (isigonis D. imalathanesi; Rankin ve De Mas; Rays BiraderIer ve Kalohretas K. ve $urekasl) buhar makinesi, ic;ten yanmah motoriar, un, sabun, yag, havh ve makarna fabrikalan tesisatl imal ettiklerini tesbit ediyoruz. 15 Bununla biriikte, bu imalatm daha <;ok montaj niteliginde oldugunu tahmin etmekteyiz. XIX. yuzyll i<;inde Osmanh sanayiinde kullamlan makine ve tesislerin buyuk <;ogunlugu ingiliz yaplsl iken, XX. yuzyll ba;;larmda daha <;ok Alman makine ve tesislerinin kullamldlgml goruyoruz. 2. Osmanh sanayii yakm pazar i~in tiiketim mallan iiretecek!jiekilde olu!jium gostermi~tir. Avrupa sanayilerinin ezici rekabeti kar;;lsmda ve ancak bu rekabetin pek yogun olmadlgl alanlarda geli;;me gosteren Osmanh sanayii genellikle yakm pazar i<;in tuketim mahan uretmi;;tir. Sanayi sayimmm yapddlgl ;;;ehir ve kasabalarda, ttiketime yonelmi~ bulunan imall'it sanayiinin 1913'de % 6B.6'sml ve 1915'te de % 70.3'unu glda sanayii te~kil etmektedir. 16 Glda sanayii degirmencilik, makarna imalatl, ~ekercilik ve tahin imalatl, konserve, bira, buz ve ttittin imalatl olarak yedi gruba aynlmaktadlr. ikinci olarak, 1913'de % 14.9 ve 1915'te % 11.9 oranla dokuma sanayii gelmektedir. 17 Diger sanayi nev'iilerinin imalat ve uretimdeki paylan i<;in bk. a;;aglda s. 17, Tablo 10. Osmanh sanayiinin bir ba;;ka niteligi de, sanayi i<;in gerekli ham maddelerle ara mallarmm buyuk bir c;ogunlukla dl~andan ithal edilmesidir. Ornegin, ~ekercilik ve tahin imalatl i<;in ;;eker, sigara kagldl imalatl ve matbaaclhk i<;in kaglt, i<;ten yanmah motoriarm yakltl olarak benzin ve motorin yurt dl~mdan ithal edilmektedir. istatistikte belirtildigine gore, Osmanh ulkesinde uretilen pamugun % BO'i ham olarak dl;;anya ihra<; edilmekte ve dl;;anda yapdan iplikler iilkeye ithal edilerek dokuma sanayiinde ve ozellikle 0 tarihte hala <;ok yaygm olan ku<;uk sanayide (ve ev sanayiinde) kullamlmaktadlr. Osmanh sanayii, mevcut pamuk uretiminin ancak % 1B.6'slm iplik olarak i~leyebilecek durumdadlr.18 3. Osmanh sanayii, iilkedeki maden iiretimi ve tarlmsal iiretimle slhhatli bir biitiinle~me gosterememi~tir. Osmanh Maden istatistiklerinden ogrendigimize gore, Osmanh ulkesinde uretilen madenlerin ttimu ya da <;ok buyuk bir <;ogunlugu yurt dl~ma ihrac; edilmektedir. Bu istatistiklere dayanarak yaplm~ oldugumuz hesaplara gore. 1902 ile 1911 ytllari arasmda hemen hemen tamamen yurt dl;;ma ihrac; edilen madenlerimiz ~unlardlr: IY 15. Bk. a~af!jda s. 174. 16. Bk. a~aglda s. Tabla 10. 17. Loc. cilt. 18. Bk. a~aglda s. 121. 19. A. Gunduz ()k~un, «XX. Ylizpl Ba;;larmda Osmanh :Y1adpn ltrptiminde Turk, YabanCl ve Azmhk Paylar!», Abadan'a Annagan, 1969. s. 803-895, s. 878 HI. XXII

Krom, Zlmpara, simli kuqiun, manganez, demirli pirit, antimuan, <;inko, ham borasit, <;inkolu simli kur~un, kur~unlu pirit, Clva, arsenik, ham baklr, hlle ta~l, kiil<;e simli kur~un ve zift. Kiil<;e simli kur~un ve zift'in <;ok az bir k1sml ile linyit ve maden komiiriiniin olduk<;a onemli k1s1mlan yurt i<;inde tiiketilmektedir. Linyit ve maden komiirii sanayide ve Donanmada yakit olarak kullamlmaktad1r. Sanayide kullamlmakta olan tarim iiriinlerinin de genellikle i~lenmeden yurt d1~ma ihra<; edildigini gormekteyiz. Yukanda ham olarak ihra<; ettigimiz pamugun iplik halinde yurda ithal edildigini belirttik. Yiin ve kii<;iik deri ihracatmda da benzer bir durum mevcuttur. 20 Aym ~ekilde, yaprak tiitiin i~lenmeden d1~arlya ihra<; edilmektedir.21 Goriiliiyor ki, sanayide kuuamlan tanmsal iiriinler ve ozellikle Osmanh madenieri Osmanh sanayiinin tamamiaylc1 par<;alan olarak iiretime konu oimam1~lard1r. Bir ba~ka deyimie, soz konusu tanmsal iiriinler ve madenler Avrupa sanayilerinin biitiinleyici birer par<;as1 olarak iiretilmi~lerdir. Osmanh iilkesi, bir yandan Avrupa sanayi mallarma pazar olurken, ote yandan, ham madde iiretimi ile Avrupa ekonomilerinin tamamiaylc1 birer par<;as1 olarak olu~mu~tur. Bu olu~um Osmanh ekonomisinin i<; dinamigini par<;alaml~ ve onun bir biitiin halinde slhhatli bir yaplya sahip olamayi~ma yol a<;ml~t1r. Daha <;ok toprak sahipleri ile ticaret sermayesi yararma i~leyen bu siirecin, ekonominin biitiin kesimleriyle bir biitiin halinde biiyiimesine ve bu arada yerli sanayinin geli~mesine engel olacag1 apktlr. Dil baktmmdan gerekli sadele~tirmeleri yaparak yeniden yayma sundugumuz bu kitabm, tanm dl~mda kalan alanlarda Osmanh iiretim bi<;imi iizerine ayrmtlll ara~tlrmalarm yap1lmasma ve konu ile ilgili sorunlarm daha etrafh bir ~ekilde tart1~tlmasma yol a<;acagm1 umanm. A. GUndUz OK<;:UN 20. Bk. a~aglda s. 106-107 ve 177. 21. Bk. a!imglda s. 57. XXIII