ÖZBEKİSTAN ÜLKE RAPORU

ÖZBEKİSTAN ÜLKE RAPORU AR-GE MAYIS 2014

1 ÖZBEKİSTAN ÜLKE RAPORU

ÜLKE KİMLİGİ Resmi Adı: Yönetim Biçimi: Cumhurbaşkanı: Başbakan: Başkent: Özbekistan Cumhuriyeti Başkanlık Tipi Cumhuriyet İslam Kerimov Şevket Mirziyaev Taşkent Bağımsızlık Günü: 1 Eylül 1991 Milli Bayramlar: Bağımsızlık Günü - 1 Eylül 1991 Yüzölçümü: 447.400 km² Su: 4,9 Özbekistan Cumhurbaşkanı GSYİH (SAGP): - TOPLAM: 78.338 milyar $ - KİŞİ BAŞINA: 2.806 $ İslam KERİMOV Nüfus: 30.488.600 Milliyet: Özbek, Özbekistanlı Etnik Gruplar: Özbek %80, Rus %5.5, Tacik %5, 2

Kazakistanlı %3, Karakalpak %2.5, Tatar %1.5, Diğer % 2.5 Resmi Dil(ler): Para Birimi: Özbekçe Özbekistan Somu (UZS) Zaman Dilimi: +5 İnternet TLD:.uz Telefon Kodu: 998 BAĞIMSIZ ÖZBEKİSTAN CUMHURİYETİ Özbekistan, 20 Haziran 1990 da egemenliğini, 1 Eylül 1991 de bağımsızlığını ilan etmiştir. 29 Aralık 1991 tarihinde düzenlenen referandumla bağımsızlık ilanı onaylanmıştır. Özbekistan bağımsızlığını kazandıktan sonra gelişmiş ülkelerle özellikle ekonomik anlamda ilişkiler kurmuştur. Özbekistan zengin yeraltı kaynaklarını dış ülkelere satma imkânı bulmuştur. Özbekistan çok eskiye dayanan köklü devlet geleneği sayesinde bağımsızlığını kazandıktan kısa süre sonra Orta Asya nın güçlü devleti hâline gelmiştir ve günümüzde de Orta Asya liderliği konusunda Kazakistan ile rekabet hâlindedir. Bağımsızlığından günümüze değin devlet başkanlığını İslam Kerimov yönetmektedir. COĞRAFİ KONUM Bağımsız Özbekistan'ın 447.400 km 2 'lik bir yüz ölçümü bulunmaktadır. Özbekistan; Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Kırgızistan ve Türkmenistan'a komşudur. Başkenti Taşkent'tir. 2013 yılında nüfusu (tahminî) 30.488.000 dir. 3

ÖNEMLİ NEHİRLER Sirderya (Seyhun) ve Amuderya (Ceyhun) en önemli nehirlerdir. Ayrıca, Surhanderya, Karaderya, Zerefşan, Kaşkaderya ve Narin deryaları da bulunmaktadır. En büyük gölü Aral'dır. Aral Gölü ayrıca, Sovyet dönemindeki yanlış tarım politikaları sonucunda bugün Özbekistan için büyük bir çevre felaketi doğurmuştur. 4

DEMOGRAFİK YAPI Diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi iklimi, yazları sıcak ve kurak kışları soğuk ve karasal iklimdir. Özbekistan'da etnik dağılımında Özbekler %80, Ruslar %5,5, Tacikler %5 lik orana sahiptir. Nüfusun büyük çoğunluğu Müslüman dır. Ülkede %3,5 oranında Ortodoks nüfus yaşamaktadır. SİYASİ VE EKONOMİK YAPI Ülkede hâlen Halk Demokratik Partisi, Liberal Demokrat Partisi, Adalet Sosyal Demokrat Partisi ve Millî Tikleniş Partisi bulunmaktadır. İlk parlamento seçimleri 1994'te yapılmıştır. Yönetim biçimi cumhuriyettir. Özbekistan Cumhuriyeti AGİT, BM ve diğer uluslararası kuruluşlara üyedir. Devlet tekelinde olan, bir Özbekistan Devlet Televizyonu ve yayın kuruluşu yanında 3 tane de özel televizyon kuruluşu vardır. Bunlar; 5

31. Kanal, 29. Kanal ve Merkez TV'dir. Özbekistan'da 2 adet devlet ve 2 adette özel olmak üzere toplam 4 adet banka bulunmaktadır. ÖZBEKİSTAN IN İDARİ YAPILANMASI Özbekistan 12 il (viloyat), 1 özerk cumhuriyet (Karakalpakistan Cumhuriyeti) ve 1 bağımsız şehirden (Taşkent) oluşur GENEL EKONOMİK DURUM GSYİH'nin Sektörlere Göre Dağılımı % 2012 a 2013 b 2014 b 2015 b 2016 b 2017 b GSYİH 8.0 7.3 6.9 6.6 6.2 6.0 Tarım 7.0 5.8 5.5 5.3 5.1 5.2 Sanayi 7.7 6.6 6.2 6.0 5.8 5.7 Hizmetler 14.5 8.3 7.9 7.5 6.9 6.5 Ekonomik Yapı Özbekistan, eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasında 1990-1996 döneminde sanayi üretiminde reel artış sağlayan tek ülke olmuştur. Ancak Özbekistan, 1996 yılında ithal ikameci politika çerçevesinde döviz ve ithalat kontrolünü benimsemiştir. Özbek Hükümeti tarafından uygulanan bu politika IMF tarafından eleştirilmiş ve sonuç olarak 185 milyon dolarlık stand-by kredisi dondurulmuştur. Kasım 1996 da kabul edilen Merkezleştirilmiş Döviz Meblağlarının Tüketim Malları İthalatı İçin Kullanılması Hakkında 405 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı, konvertabilite ile 6

ilgili yeni düzenlemeler getirmiştir. Döviz işlemlerini geliştirerek, merkezleştirilmiş döviz meblağlarını daha verimli şekilde kullanmak ve Özbekistan iç pazarına düşük kaliteli malların girmesini engellemek amacıyla hazırlanan yasa, daha önceki yasalarla özel ve tüzel şahıslara tanınan Som u dövize çevirme hakkını sağlayan düzenlemeleri iptal etmiştir. 1996 yılında kurumsal piyasa reformları, milli ekonominin büyümesinde sürükleyici rol oynamaya başlamıştır. Küçük ve orta ölçekli firmaların gelişmesiyle birlikte büyük ölçekli şirketlerin özelleştirilmesi gündeme gelmiştir. Halen büyük ölçekli şirketlerin hisseleri ihale yöntemiyle satılmaktadır. Mayıs 1998 tarihinde Özbek Hükümeti tarafından kabul edilen Yabancı Yatırımlar Kanunu ile ülkeye daha fazla yatırım çekilmesi amaçlanmıştır. Bu kanuna göre yabancı sermayeli şirketlere çeşitli vergi istisnaları ve sermaye malları için gümrük vergisi muafiyeti tanınmıştır. Söz konusu Kanun, 2005 yılında revize edilmiştir. Uygulanan sıkı maliye ve para politikaları sonucunda 1994 yılının ortasından itibaren enflasyon oranlarında büyük düşüş gözlenmiştir. Resmi kaynaklara göre 1994 yılındaki enflasyon oranı % 1.568 iken 1998 yılında % 29 a düşmüş, 2001 yılında %27, 2002 yılında %21, 2003 yılında %3,8 ve 2004 yılında %3,7 düzeyinde kalmıştır. 2005 yılında yeniden artarak %7,8 e yükselen enflasyon, 2006 ve 2007 yıllarında %6,8; 2008 de %7,8 ve 2009 yılında ise 7,4 olarak gerçekleşmiştir. Özbekistan ekonomisini son yıllarda etkileyen en önemli olay, 2009 krizidir. Krizden diğer ülkelere nazaran Özbekistan daha az etkilenmiştir. Dışa kapalı merkeziyetçi bir ekonomiye sahip olması özelliği nedeniyle dünyadaki değişimlerden daha geç ve dolaylı etkilenmektedir. Ülkedeki Serbest Bölgeler (Özel Ekonomik Bölgeler) 2 Aralık 2008 tarihinde üretim amaçlı olarak, vergi muafiyetleri, özel gümrük rejimi, farklı tarifedeki girdi avantajları getiren, Navoi Serbest Endüstri Ekonomik Bölgesi kurulması kararlaştırılmış ancak gelişmesi tam anlamıyla sağlanamamıştır. Bu bölgede yatırım yapmak isteyen yabancı firmalara 30 yıl süreyle faaliyet sürdürme izni verilmekte olup, bu sürede özel gümrük, yabancı para ve vergi rejimleri yanı sıra basitleştirilmiş işlem kolaylıkları sağlanmaktadır. Yatırımcılara arazi vergisi, varlık vergisi, gelir vergisi, altyapı geliştirme vergisi, tek vergi ödemesi, yol ve okul fonu katılım vergileri istisnaları uygulanmaktadır. Bu istisnaların süresi bölgede yatırım yapacak firmaların yatırım tutarlarına göre değişmektedir. Yatırım 3 10 milyon euro ise 7 yıl, 10 30 milyon euro ise 10 yıl ve 30 milyon eurodan fazla ise 15 yıl süreyle uygulanmaktadır. Konuyla ilgili mevzuat ve diğer bilgiler Bölgenin http://www.navoi-fiez.com/ Web adresinden alınabilmektedir. Bölgenin İdaresi Dış Ekonomik İlişkiler Yatırımlar ve Ticaret Bakanlığı na bağlıdır. 7

EKONOMİDEKİ BELLİ BAŞLI SEKTÖRLER Tarım ve Hayvancılık Sektörü Orta Asya da artan su sıkıntısı ve gıda ithalatını mümkün kılan Sovyet ekonomik dağıtım sisteminin sona ermesiyle birlikte, pamuk üretiminin azaltılarak, tahıl ve diğer ürünlerin üretimine ağırlık verilmesi gündeme gelmiştir. Bu çerçevede son yıllarda pamuk ekilen alanlar tahıl, sebze ve meyve üretimi lehine daraltılmıştır. Ülke topraklarının çok az bir kısmının tarıma elverişli olması nedeniyle, sulanan alanların su ya da diğer kaynakların tüketimi göz önüne alınmadan tek tip tarım ürününe ayrılması aşırı tuzlanma, erozyon gibi bir takım ciddi sorunların ortaya çıkmasına ve beraberinde tarımsal verimin düşmesine neden olmuştur. Bugün ülkenin sulanan topraklarının yaklaşık yarısında aşırı tuzlanmayla karşı karşıya bulunmaktadır. Hükümetin yürüttüğü ithal ikameci politikanın bir parçası olarak Özbekistan kendi kendine yeterli bir tahıl üreticisi ülke olmayı hedeflemektedir. Bu çerçevede, önümüzdeki yıllarda tarım ve tarıma dayalı sanayilerdeki yatırımların artması beklenmektedir. Ülkede yılda yaklaşık altı milyon ton meyve ve sebze üretilmekte olup, bu miktar iç piyasanın ihtiyacını fazlası ile karşılamakta, ancak meyve sebze işleme tesislerindeki yetersizliklerden ve eski teknoloji kullanımından ötürü üretimi yapılan mallar istenilen düzeyde işlenememektedir. 1990 ların başında ülkede tarımsal üretim devlet işletmeleri ve kooperatifler tarafından gerçekleştirilirken, 1999 yılından itibaren büyük ölçekli devlet işletmelerinin özelleştirilmesi çalışmaları başlatılmıştır. Tarım alanları devlet mülkiyetinde kalmaya devam etmektedir. Temmuz 1998 de yayınlanan bir kararname ile başka bir yasada aksine bir hüküm bulunmadıkça arazi parsellerinin satılması ya da ipotek edilmesi yasaklanmıştır. Yapılan özelleştirme arazilerin bir nevi kiralanması anlamına gelmektedir. Özbekistan da tarımsal faaliyetler merkezi planlama ile yürütülmektedir. Özbekistan, Tarım ve Su İşleri Bakanlığı, Özbekistan Dış Ekonomik İlişkiler, Yatırım ve Ticaret Bakanlığı ve Devlet Planlama Komitesi tarafından tarım alanlarında yetiştirilecek ürünlerin miktarları bölgelere göre belirlenmektedir. Buna göre Vilayetlerdeki ve İlçelerdeki yetkili makamlar tarafından tarım alanlarında hangi ürünün ne miktarda yetiştirilmesi gerektiği önceden belirlenmekte ve belirli bir plan dâhilinde devlete teslim edilmesi gereken asgari miktarlar tespit edilmektedir. Çiftçiler ve Aile şirketleri verilen planda belirlenen üretim miktarını gerçekleştirmek zorundadır. Çiftçi yetiştirdiği ürünlerin (pamuk hariç) devlete vermekle yükümlü olduğu miktarı aşan kısmını istediği gibi satma ve kullanma hakkına sahiptir. Devlete verilmesi gereken miktar hektar başına ton olarak belirlenir. Çiftçi üretim fazlasını ancak yaşadığı vilayet dâhilinde satabilmektedir. Pamuk üreten çiftçilerin ürettiği pamuğun tamamını devlet almakta olup, pamuk ticareti yasaktır. Özbekistan tarım alanındaki verimliliği artırmaya yönelik bilimsel çalışmalara büyük önem vermektedir. Bu amaçla, Özbek Tarımı Bilimsel Verimlilik Merkezi ni kurmuştur. Bu kuruluş, Tarım Bakanlığı ve diğer Kuruluşlarla işbirliği yaparak ülkedeki tarım komplekslerinin sorunları konusunda bilimsel araştırmalar yapmak; tarımsal üretim etkinliğini en üst seviyeye çıkarmak için gerekli çalışmaları yürütmek ve uluslararası araştırma merkezleriyle işbirliğini geliştirmekle görevlendirilmiştir. Diğer yandan Pahtabank ın (Pamukbank) Agrobank (Ziraat Bankası) adıyla 8

yeniden kurulmasına ilişkin cumhurbaşkanı kararı yayınlanmıştır. Buna göre, tarım sektöründeki projelerin finanse edilmesi, tarım sektöründe faaliyet gösteren işletmeler ile çiftçilere kredi ve bankacılık hizmeti verilmesi, tarım sektöründe yatırım politikasının yürütülmesinin Agrobank ın temel görevleri olarak belirlenmiştir. Öte yandan cumhurbaşkanı tarafından alınan diğer bir karar ile Galla Bank, Kışlak Kuruluş Bankasına (Rural Construction Bank) dönüştürülmüştür. Ağırlıklı olarak kırsal kesimlerin geliştirilmesine yönelik projeleri finanse etmekle yükümlü olacaktır. Sanayi Sektörü İmalat Sanayinin yapısı incelendiğinde, öncelikli ve gelişmekte olan, yabancı yatırımcıların da ilgisini çeken en önemli sektör otomotiv sanayidir. Özbekistan ın otomotiv sektöründe Özbek Otomotiv Girişimcileri Derneği nin (Uzavtosanoat) kurduğu ortak girişimlerle (joint venture) birlikte Alman Daimler-Benz ve Güney Kore nin Daewoo firmalarının katkısıyla ülkede bu alanda önemli gelişmeler sağlanmıştır. Daimler - Benz firması 1995 yılında 400 adet otobüs üretimiyle ülkedeki ilk Mercedes otobüs üretimini gerçekleştirmiştir. Bu üretimin önemli bir kısmı Uzavtosanoat tarafından oluşturulan Asaka Bank vasıtasıyla satılmıştır. 1996 yılında üretime başlayan 658 milyon dolarlık Daewoo - Uzavtosanoat fabrikası 2000 yılı sonuna kadar 238.000 araç üretmiş olup, monopol durumundaki UZDAEWOO otomobil fabrikasının üretimi 2004 yılında % 73, 2005 yılında % 44, 2006 yılında % 39 luk artış göstermiştir. 2007 yılında % 23 lük artışla 172.000 otomobil üretilmiş ve bu rakamın 109.000 adedi ihraç edilmiştir. 2009 yılından itibaren Chevrolet lisansıyla da otomobil üretimine geçen fabrikanın 2009 yılı üretimi 205.011 adettir. Üretimin büyük bir kısmı iç piyasada satılmakta olup, Rusya ve diğer BDT ülkelerine satış da yapılmaktadır. Ayrıca, Koç Holding, Özbek ortağı Uzautosozlash ile ortak olarak 64 milyon dolar sermaye ile Semerkand ta ticari araç üretimi ve aksesuar satışı yapan Samkoçauto fabrikasını kurmuştur. Ancak söz konusu ortaklık sona ermiş olup, fabrikada 2007 yılından itibaren Japon Isuzu marka ticari araç üretimine geçilmiştir. Alman MAN Şirketi tarafından 2009 da kurulan fabrikada da üretime başlanılmış bulunmaktadır. Tarım makineleri ve ekipmanları üretiminde önemli bir kapasiteye sahip olan Özbekistan da tarımsal üretimin önemli bir kısmı eski makineler ile yapılmaktadır. 1995 yılında ABD CASE şirketinin Taşkent traktör fabrikası ile yapmış olduğu anlaşma sonucu önemli sayıda ve çok çeşitli tarım alet ve makineleri tarımsal üretimde yerini almıştır. Bilahare Almanya ile ortak yatırım sonucu TTZ Traktör fabrikasında Alman patentli traktör üretimi yapılmaya başlanılmıştır. Diğer taraftan Rusya, Belarus ve Kazakistan dan traktör ve söz konusu diğer ürünlerin ithalatı da bulunmaktadır. Taşkent-Çıkalov Uçak Fabrikasında İlyuşin tipi Rus uçaklarının montajı yapılmaktadır. Özbekistan da hâlihazırda mevcut ve gelişme potansiyeli bulunan diğer önemli sektör tekstildir. Bu sektörde önemli yatırımlar yapılmıştır. Ancak yine de kapasite yeterli düzeyde değildir. Pamuk ve pamuk ipliğinin çok az bir kısmı ülke içerisinde işlenebilmektedir. Bu sektörde atıl vaziyette olan pek çok tekstil fabrikasının modernizasyonu için yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır. Mevcut tesislere ilave olarak ülkede üretilen pamuğun daha fazla katma değer yaratılarak pazarlanması ve ihraç edilmesi için kumaş ve konfeksiyon fabrikaları kurma çalışmaları devam etmektedir. 9

Özbekistan da tekstil firmalarının büyük kısmının kayıtlı bulunduğu Uzbekyengilsanoat kayıtlarında yaklaşık 200 den fazla firma bulunmaktadır. Bahse konu firmaların 77 adedi iplik üretimi, 60 adedi dokuma ve örme, 27 adedi ipek işlemesi ile iştigal etmektedir. Bu işletmelerin yıllık 300.000 Ton pamuk ipliği üretimi, 111,7 milyon metrekare kumaş üretimi, 59.000 ton örme kumaş, 108,5 milyon adet örme ürünleri, 8 milyon çift çorap, 1.900 ton ipek ipliği kapasitesi bulunmaktadır. Ayrıca 7 adet ticari şirket de bu kurumun altında yer almaktadır. Geçmiş yıllar içerisinde tekstil sektörüne 1,5 milyar dolar değerinde yabancı sermaye yatırımı gerçekleşmiştir. Özbekistan da 100 den fazla yabancı sermayeli şirket kurulmuş olup, toplam tekstil ürünlerinin %95 i bu şirketler tarafından üretilmekte ve üretilen malın %80 ni ihraç edilmektedir. Bu firmaların %45 i Türk, % 9 u Kore, %8 i İngiliz, %7 si Alman yatırımları olarak faaliyet göstermektedir. Petrol Sektörü Eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında bağımsızlık sonrasında petrol üretimini önemli miktarda artıran tek ülke de yine Özbekistan dır. 1992 yılında yaklaşık olarak günlük 66 bin varil olan üretim seviyesi, 1997 yılında yaklaşık olarak 157 bin varil seviyesine yükselmiştir. Ancak son yıllarda petrol üretimi azalarak 2000 yılında 7,5 milyon tona, 2002 yılında 7,2 milyon tona, 2004 yılında 6,6 milyon tona ve 2005 yılında da 5,4 milyon tona gerilemiştir. Bukharo-Khivin bölgesindeki Kokdumalak Sahası nda ülkenin petrol üretiminin %70 i gerçekleştirilmektedir. Minbulak Chinaz ve Fergana Vadi'sinde bulunan petrol rezervlerinin kullanıma geçmesi ile Özbekistan'ın petrol ihraç eder bir konuma gelmesi mümkündür. Özbekistan da petrol ve doğal gaz alanındaki dış yatırımlar diğer Hazar bölgesi devletleriyle karşılaştırıldığında nispeten sınırlı oranda kalmaktadır. Özbekistan, Hazar Havzasındaki diğer devletlerin bu sektörde yaşamış oldukları benzer sorunları paylaşmaktadır. Orta Asya Cumhuriyetleri içinde petrol üretimini artıran tek ülke Özbekistan dır. Namengan ve Fergana şehirleri civarında bulunan petrol yataklarından 1995 yılında 5,2 milyon ton üretim gerçekleştirilmiştir. Mevcut üretim halen ülke ihtiyaçlarına kafi gelmemektedir. Bu nedenle Özbekistan, mevcut petrol rafinerilerinin kapasitelerini arttırmak ve yeni petrol rafinerileri kurmak zorundadır. 10

Pamuk Sektörü konumundadır. Ayrıca, pamuk lifi ihracatında dünyada ikincidir. Sovyetler Birliği döneminde toplam pamuk üretiminin % 61 ini gerçekleştiren Özbekistan, Uluslararası Pamuk İstişare Komitesi (ICAC) verilerine göre;son dönemde, dünyada pamuk üretimi yapan ülkeler arasında; ABD, Çin, Hindistan ve Pakistan dan sonra dünyadaki beşinci büyük pamuk üreticisidir. 6.5 milyon tonu bulan dünya pamuk ihracatının %37 sini gerçekleştiren ABD den sonra, %11 lik payı ile Özbekistan ikinci büyük pamuk ihracatçısı ülke Orta Asya da artan su sıkıntısı ve gıda ithalatını mümkün kılan Sovyet ekonomik dağıtım sisteminin sona ermesiyle birlikte, pamuk üretiminin azaltılarak, tahıl ve diğer ürünlerin üretimine ağırlık verilmesi gündeme gelmiştir. Bu çerçevede son yıllarda pamuk ekilen alanlar tahıl, sebze ve meyve üretimi lehine % 16 oranında daralmıştır. Pamuk toplamada kilo başına ödenmesi gereken miktarı devlet belirler ve onun altında ödeme yapılamaz.pamuk toplamada çalışan işçilerin ücretinin en geç beş gün içerisinde ödenmesi gerekmektedir. Toplanılan pamuğun tamamı devletin ambarına teslim edilir. Devlet pamuğun tohumu ve lifini aldıktan sonra pamuk lifinin parasını kendi belirlediği fiyattan çiftçinin banka hesabına yatırır. Tohumunu ise bölgede belirlenen yağ fabrikasına verir. Yağ fabrikası aldığı pamuk tohumundan elde ettiği yağ ve döküntüleri belli bir ücret karşılığı çiftçiye verir. Çiftçi bunları istediği gibi kullanabilir. Çiftçinin banka hesabına yatan paradan çiftçinin aldığı makine, yakıt, tohum vs. için yapılan masraflar düşülür. Geri kalan kısım çiftçiye ait olup, bu miktarı çiftçinin nakit olarak kullanması mümkün değildir. Ancak hesaptan hesaba kullanabilir ve yalnızca yanında çalışan işçilere ödenecek ücretler için bankadan nakit para çekebilir. Tekstil sektörünün hammaddesi olan pamuk ise Özbekistan ın en önemli zenginliklerindendir. 130 türün yetiştirildiği ülkede toplam tarımsal üretimin % 40 ını pamuk oluşturur. Özbekistan da çiftçilik ile uğraşanların sayısı 1 milyonu geçmiş bulunuyor. Bunlar tarafından 2005 yılında % 66 pamuk fazla üretilmiştir. Özbek Devlet İstatistik Komite nin diğer bir açıklamasında söz konusu dönem içerisinde pamuk lifi üretiminin geçen 2006 yılının aynı dönemine göre, % 0.6 oranında düştüğü ve 535,968 bin ton olarak gerçekleştiği belirtilmektedir. Yıllık pamuk ipliği üretimi 1.4 milyon ton civarındadır. Özbekistan'da pamuk ipliği, bez, ipek dokumacılığı, kenevir, örgü ipliği, trikotaj, dikiş-nakış, ayakkabı üretimi, halı-kilim dokumacılığı, seramik, porselen işçiliği gelişmiştir. 11

Doğal Kaynaklar ve Madencilik Sektörü Özbekistan madencilik sektörü önemli bir potansiyele sahiptir. Özbekistan da 100 den fazla yer altı maden çeşidi bulunmaktadır. Maden ocaklarının en önemli tarafı, bu çıkarılan sülfürük asit elde edilmesidir. Bunların başında; altın, bakır, gümüş, kurşun, çinko, cıva, kadmiyum, uranyum, tungsten, volfram vb. gibi benzeri yeraltı kaynakları gelmektedir. Özbekistan volfram, doğal gaz ve diğer yeraltı hammadde kaynakları bakımından önemli bir zenginliğe sahiptir. Özbekistan topraklarında çok miktarda tuz yatakları, alüminyum, mermer, granit, değerli taşlar ve inşaat malzemeleri hammaddesi vardır. Meşhur Gazdan mermer yatağı ülkede bulunmaktadır. Bu mermerler inşaatlarda, binalarda ve diğer çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. Çakmak taşı, seramik, porselen mineralleri vardır. Siyah metallerden demir, manganez ve krom yatakları mevcut olup, bunları işlemek için Bekabad da metalurji fabrikası kurulmuştur. Özbekistan da çok miktarda manganez bulunan maden yatakları özellikle Dautaş, Kızılbayrak, Kaşkaderya sınır bölgelerinde yer almaktadır. Özbekistan sanayi üretiminde renkli metaller önemli yer tutmaktadır. Üretim, genel olarak altın, bakır ve ısıya dayanıklı metallerden oluşmaktadır. Bu alandaki en büyük işletme, Almalık taki metalurji kompleksidir. Volfram ve mobilden üretimi çırçık şehrinde kurulan fabrikada gerçekleşmektedir. Özbekistan'da üç büyük kömür yatağı vardır.petrol Fergana bölgesinde ve Surhanderya'da (Haydak-Üçkızıl, Kökayt) kuyularından çıkarılmaktadır. 1995 yılından itibaren petrol ve doğal gazda dışa bağımlılıktan kurtulmuştur. Özbekistan zengin petrol, gaz ve diğer enerji kaynaklarına sahiptir. Ülkenin enerji ve doğal zenginlik kaynakları doğal gaz, petrol ve kömürdür. Özbekistan; petrol, kömür ve rafine edilmiş petrol ürünleri ithal etmekte, doğal gaz ve elektrik ihraç etmektedir. Müteahhitlik Hizmetleri 1992-2012 yılları arasında Özbekistan daki Türk müteahhitlik hizmetleri toplamının 1.5 milyar dolardan fazla olduğu görülmektedir. Ancak bu rakamın 900 milyon dolara yakın kısmının 2004 öncesi yapılan işlere ait olduğu, bu tarihten sonra ise alınan işlerin hızla düşüş eğilimine girdiği gözlenmektedir. Ancak 2009 yılında Çalık Enerji firması Navoi Termik Santral ihalesi ile son yıllardaki en büyük işi üstlenmiş ve başarıyla tamamlamıştır. Bunun dışında, Dal Teknik Makina Tic. ve San. A. Ş. tarafından Özbekistan ın JSC Almalyk MMC firmasıyla imzalanan kontrat çerçevesinde Cizzah Bölgesinde toplam bedeli 97 milyon 600 bin dolarlık Gri ve Beyaz Çimento Fabrikası inşasına başlanmıştır. Son dönemlerde yerel inşaat firmalarının ön plana çıktığı, kamunun etkin olduğu ihalelerde bu firmaların daha şanslı oldukları görülmektedir. Bu da firmalarımızın bu sektörden alacağı payın düşmesinde önemli bir faktör olmaktadır. Bunun diğer nedenleri arasında, devletin uyguladığı politikaların da etkisi bulunmaktadır. Bunlar, serbest piyasa ekonomisi şartlarının yeterince uygulanmaması, devlet tarafından 1996 yılından beri uygulanan sıkı para politikası, yüksek vergi uygulamaları, dış ticarette yaşanan gümrük sorunları, standart ve lojistik hatta vize ve izin 12

problemleri, 2003 yılı itibariyle konvertibiliteye geçilmiş olmasına rağmen, para ve kar transferlerinde yaşanan sıkıntılar olarak sıralanabilir. Bu sıkıntıların giderilmesi halinde zengin ekonomik kaynaklara sahip olan Özbekistan daki müteahhitlik faaliyetlerimizin gelişmesi mümkün olacaktır. Esasen Özbekistan a yönelik dış ticaret, müteahhitlik-müşavirlik hizmetleri ve özellikle enerji alanlarında orta ve uzun vadeli politikaların acilen tespit edilmesi ve belirlenmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Turizm Sektörü Büyük İpek yolu Avrupa ile Asya'yı birbirine bağlarken Orta Asya bölgesinin özellikle meydanlarıyla, İslam mimarisinin kervansaraylarıyla ve ortaçağa ait eserleriyle doğu şehirlerinin eşsiz görüntüsünü bugün de koruyan Semerkand, Buhara, Hive ve bugünkü Taşkent'in gelişmesine ve esenliğine yardımcı olmuştur.asya'nın turistik merkezlerinden birine yavaş yavaş dönüştürülen Özbekistan'ın bu şehirlerine dünya çapında bir ün getirdi. Çok sayıda efsane ve hikayelere sahip bir ülke olan Özbekistan, çölleri, deve kervanları, Asya krallıklarından kalan etkileyici mozoleler (yapılar). Geçmişin mimari izlerini taşıyan yapılar, renkli materyaller (takı ve motifler) ve egzotik meyveler ülkesidir. Özbekistan, tarihiyle, eski çağlardan kalan tarihi yapılarıyla, diğer tarihi özellikleri ve kültürel çizgileriyle dünya üzerindeki pek çok insanın dikkatini çekmektedir. Özbekistan da tarihin izlerini görebileceğiniz 4.000 den fazla yer bulunmaktadır. Dünyadaki pek çok insan, Semerkant. Buhara, Hive, Kokand, Şahrisabz gibi tarihi 13

kentleri bilir. Amuderya nehrinin sağ tarafında Tuprak Kale, Berput Kalesi, Gildursun ve en eski tarihten kalan kale ve site-kentlerden biri olarak bilinen Kavat Kale yer almaktadır. Hive nin hemen yakınında eski tarihi ve mimari özellikleri yansıtan binaları, Termez yakınındaki eski çağ Budist tapınaklarını görebilirsiniz. Bunların hepsi de birer açık hava müzesidir. ÖZBEKİSTAN IN DIŞ TİCARETİ Dış Ticaret Göstergeleri (Milyon Dolar) Yıllar 2008 2009 2010 2011 2012 İhracat 7.180 5.371 6.469 6.887 4.229 İthalat 9.126 8.092 8.277 9.751 10.348 Hacim 16 13 15 17 15 Denge -2-3 -2-3 -6 İhracatında Başlıca Ürünler İhraç Ettiğği Başlıca Ürünler (Milyon Dolar) ÜRÜN 2010 2011 2012 Pamuk (karde edilmemiş veya penyelenmemiş) 938 797 741 Rafine edilmiş bakır ve bakır alaşımları (ham) 452 555 451 Pamuk ipliği (dikiş ipiiği hariç) (ağıriık itibariyie pamuk oranı >=%85 ve perakende olarak satıiacak haie getirilmemiş) Radyoaktif kimyasal elementler ve radyoaktif izotoplar ve bunların bileşikleri, karışımları, artıkları 379 352 314 619 402 298 Petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar 293 770 237 Bakır teller 82 136 163 Üzümler (taze/kurutulmuş) 94 179 159 Havuç, şalgam, teke sakalı, kök kerevizi, turp ve benzeri yenilen kökler (taze/soğutulmuş) 15 17 15 Sülfatlar; şaplar; peroksisülfatlar (persülfatlar) 18 21 15 Toplam 6.469 6.887 4.229 14

İthalatında Başlıca Ürünler İthal Ettiği Başlıca Ürün Ürün 2009 2010 2011 Karayolu taşıtları için aksam, parça ve aksesuarlar 738 758 814 Tedavide veya korunmada kullanılmak üzere hazırlanan ilaçlar (dozlandırılmış) 319 363 447 Uzunlamasına kesilmiş, biçilmiş ağaç; kalınlık > 6 mm 215 283 323 Petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar Ham petrol (petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar) 360 175 310 266 390 310 Buğday unu/mahlut unu 231 325 291 Açık denizde bulunan yapılardaki mürettebata veya yapılardaki ekipman için eşya (27.fasıl hariç) Binek otomobilleri ve esas itibariyle insan taşımak üzere imal edilmiş diğer motorlu taşıtlar (yarış rabaları dahil) Buzdolapları, dondurucular ve diğer soğutucu ve dondurucu cihazlar ve ısı pompaları Özellikle 84.25 ila 84.30 pozisyonlarındaki makina ve cihazlar ile birlikte kullanılmaya elverişli aksam ve parçalar Toprak, maden, cevher kazıma, taşıma, ayırma, seçme makinaları, kazık varyoşları, kar küreyici ve püskürtücü, vb makine Borular, kazanlar, tanklar, depolar ve benzeri diğer kaplar için musluklar, valfler (vanalar) ve benzeri cihazlar 83 94 272 108 126 213 40 51 55 52 45 54 31 18 54 36 47 52 Toplam 8.277 9.751 10.348 15

Başlıca Ülkeler İtibarı ile Dış Ticareti Başlıca Ülkeler İtibarı ile İhracat (Milyon Dolar) Ülkeler 2010 2011 2012 Pay Değişim 1 Çin 1.301 807 1.091 25,80% 35,20% 2 Kazakistan 473 771 817 19,30% 6,10% 3 Türkiye 861 940 813 19,20% -13,50% 4 Rusya Federasyonu 1.513 1.756 758 17,90% -56,80% 5 Fransa 116 158 156 3,70% -1,10% 6 Ukrayna 82 644 109 2,60% -83,10% 7 Japonya 173 48 107 2,50% 122,00% 8 G. Kore 22 40 42 1,00% 6,40% 9 Birleşik Krallık 59 47 42 1,00% -10,60% 10 Almanya 52 46 39 0,90% -14,80% Toplam 6.469 6.887 4.229 100,00% -38,60% Başlıca Ülkeler İtibarı ile İthalat (Milyon Dolar) Ülkeler 2010 2011 2012 Pay Değişim 1 Rusya Federasyonu 1.664 1.983 2.233 21,60% 12,60% 2 Çin 1.181 1.359 1.782 17,20% 31,10% 3 G. Kore 1.439 1.719 1.767 17,10% 2,80% 4 Kazakistan 1.101 1.179 1.344 13,00% 13,90% 5 Almanya 712 683 513 5,00% -24,90% 6 Türkiye 283 355 450 4,40% 27,00% 7 Ukrayna 228 354 436 4,20% 23,20% 8 ABD 101 100 285 2,80% 183,90% 9 İtalya 131 161 140 1,40% -12,80% 10 Polonya 75 114 120 1,20% 4,80% Toplam 8.277 9.751 10.348 100,00% 6,10% 16

TÜRKİYE-ÖZBEKİSTAN DIŞ TİCARET VERİLERİ (1.000 Dolar) YIL İHRACAT DEĞİŞİM İTHALAT DEĞİŞİM HACİM DENGE 2000 82.647-16,60% 85.794 80,70% 168.442-3.147 2001 89.725 8,60% 36.045-58,00% 125.771 53.680 2002 93.735 4,50% 75.342 109,00% 169.078 18.393 2003 138.422 47,70% 99.462 32,00% 237.884 38.960 2004 145.226 4,90% 178.671 79,60% 323.897-33.446 2005 151.071 4,00% 261.466 46,30% 412.537-110.395 2006 175.995 16,50% 415.841 59,00% 591.836-239.845 2007 225.612 28,20% 613.810 47,60% 839.422-388.198 2008 337.130 49,40% 580.810-5,40% 917.940-243.680 2009 279.090-17,20% 413.079-28,90% 692.169-133.989 2010 282.666 1,30% 861.373 108,50% 1.144.040-578.707 2011 354.490 25,40% 939.882 9,10% 1.294.372-585.393 2012 449.883 26,90% 813.287-13,50% 1.263.171-363.404 17

SİYASİ İLİŞKİLER Türkiye, 16 Aralık 1991 tarihinde Özbekistan ın bağımsızlığını tanıyan ilk ülke olmuş, 4 Mart 1992 tarihinde ise iki ülke arasında diplomatik ilişkiler tesis edilmiştir. Taşkent Büyükelçimiz 25 Nisan 1992 tarihinde güven mektubunu sunarak görevine başlamıştır. İlişkilerin hukuki temelini oluşturmak amacıyla bu ülke ile 90 ın üzerinde ikili anlaşma ve protokol imzalanmış, karşılıklı çok sayıda üst düzey ziyaret gerçekleştirilmiştir. Türkiye ve Özbekistan ın işbirliği olanakları çok geniş bir yelpazeye yayılmakta olup, ikili işbirliğinin potansiyel olarak gelecek vaat eden her alanda daha da geliştirilmesi hedeflenmektedir. Özbekistan, tarihi ve kültürel birikimi, stratejik konumu, doğal kaynakları ve Orta Asya nüfusunun yarısını oluşturan 28 milyonluk nüfusu ile bölgesel barış ve istikrar için kilit konumdadır. Bu ülkenin karşı karşıya olduğu, aynı zamanda bölgenin istikrarı için de tehlike oluşturan aşırı akımlar, terörizm ve uyuşturucu kaçakçılığı gibi tehditlerin önlenmesi ve bertaraf edilmesi, ikili ilişkilerimizin önde gelen konuları arasında yer almaktadır. Avrasya nın istikrarı ve refahı bakımından iki kilit ülke olan Türkiye ve Özbekistan arasındaki ikili ilişkilerinin olumlu bir mecrada gelişmesini sürdürmesi ve bu ilişkilerin herhangi bir yanlış anlamanın etkisinde kalmaksızın idame ettirilmesi büyük önem taşımaktadır. Bu anlayıştan hareketle Türkiye, Özbekistan ın istikrarına ve kardeş Özbek halkının huzur ve refahına büyük önem atfetmektedir. İkili Anlaşma ve Protokoller Ekonomik ve Ticari İşbirliğine İlişkin Anlaşma (1992) Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması (1995) Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) Kurulmasına İlişkin Anlaşma (1995) Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşması (1996) Çifte Vergilendirmeyi Önlemeye İlişkin Anlaşma (1997) Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması (1998) Karma Ekonomik Komisyon II. Dönem Toplantısı Protokolü (2003) Ekonomik İlişkilerin Genel durumu 2007 yılında Özbekistan da kayıtlı Türk sermayeli şirketler 534 e ulaşmış olup, bunların 122 si %100 Türk 18

sermayeli, 412 si ortak şirketlerdir (JV), ayrıca 77 temsilcilik şeklinde faaliyet gösteren Türk şirketi bulunmaktadır. Türk ortaklı şirketler başta tekstil sektörü olmak üzere, otomotiv, gıda, deri, temizlik malzemeleri ve diğer sektörlerde kurulmuştur. Ortak şirketlerin yaptığı imalat yatırımlarının proje tutarının yaklaşık 1 milyar dolar civarında olduğu, kayıtlardan elde edilen bilgilere göre ortak yatırımlardaki Türk sermayesinin 614 milyon dolar civarında olduğu tahmin edilmektedir. Önceki yıllarda ülkemiz yatırımlarının ABD, İngiltere, Almanya, G.Kore ve Çin den sonra altıncı sırada yer aldığı bilinmektedir. Resmi istatistikler açıklanmamakla birlikte, son yıllarda ABD ve İngiltere nin büyük ölçekli firmalarının el değiştirmiş olması nedeniyle bu ülkelerin ön sıralardaki yerlerini kaybetmiş olabileceği ve bu altı ülke arasına son zamanlarda yatırımlarında artış görülen Rusya, Hindistan ve Malezya nın da dahil olduğu kuvvetle muhtemel görünmektedir. 2007 yılında Özbekistan da 70 in üzerinde ülkeden yaklaşık 3.500 yabancı sermayeli şirket faaliyet göstermiştir. Firma sayısı itibariyle, Türkiye (534 JV, 77 temsilcilik), Rusya Federasyonu (527 JV, 145 temsilcilik), G.Kore (313 JV, 73 temsilcilik), Kazakistan (167 JV, 54 temsilcilik), Almanya (135 şirket), B.A.E. (70 JV, 20 temsilcilik), ABD, Çin, Hindistan başta gelen ülkelerdir. Ayrıca, Özbekistan ın Rusya da 280, Kazakistan da 94 şirketinin faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Türk Şirketleri ve Yatırım Faaliyetleri Tekstil sektöründe Namangan vilayetinde TEKFEN in %60 sermaye payına (22.2 milyon dolar) sahip olduğu 63 milyon DM (yaklaşık 37 milyon dolar) yatırım tutarlı PAPFEN ve 23 milyon dolar yatırım tutarlı (%51 nispetindeki Türk sermayesi 11.7 milyon dolar) ASNAM pamuk ipliği üretimi fabrikaları faaliyette bulunmaktadır. Urgenç te kurulan HAREZM-NURTOP Özbek-Türk Ortak Şirketi, 13 milyon dolarlık Pamuklu İplik Fabrikasında (%56 lık Türk sermayesi payı 7.2 milyon dolar) 2001 yılı sonunda üretime başlanmıştır. Taşkent te faaliyete geçen 4.7 milyon dolarlık ŞAYHANTAHUR Tekstil Fabrikası (%75 nispetindeki Türk sermayesi payı 3.5 milyon dolar), Namangan vilayetindeki BEŞTEKS fabrikası diğer Özbek-Türk ortak yatırımlarıdır. Fergana da faaliyete geçen 24 milyon Euro proje tutarlı BESTEX Türk-Alman-Özbek ortak pamuk ipliği üretim tesisindeki Sokay ve Tekmen Tekstil firmalarının %21.6 şar nispetindeki payları karşılığı Türk sermayesinin 10.3 milyon Euro (yaklaşık 11 milyon $) olduğu açıklanmıştır. Özbek-Türk tekstil fabrikası faaliyete başlamıştır. Bunlardan BAGAT TEKSTİL Fabrikası Harezm vilayeti Bagat ilçesinde Türk-Özbek sermayesi ile kurulmuş ve 25.08.2004 tarihinde 19