Kelenderis 2007 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları Excavations and Repair Work in 2007 at Kelenderis Levent ZOROĞLU Kültür ve Turizm Bakanlığı nın izni ve maddi katkıları ile yürüttüğümüz Kelenderis kazılarının 2007 yılı sezonunda, birkaç yıldır sürdürülen Agora Bazilikası nın ana salonunun temizlik çalışması tamamlanmış, ayrıca Doğu Nekropolü nde iki yeni kaya mezarı temizlenmiş ve limandaki temel kalıntılarının çevresinin açılması çalışmaları gerçekleştirilmiştir. 1. Agora Bazilikası ndaki Çalışmalar 2002 yılından itibaren kazı çalışmalarını yürüttüğümüz Agora Bazilikası nda bu yıl öncelikle yapının ana salonunda ve narteksinde seviye indirme çalışmalarına ağırlık verdik (Res. 1). Ayrıca yapıya ait taşınabilir çeşitli mimari elemanları (mermer sütun gövdesi parçaları, sütun başlıkları, duvar yıkıntılarına ait molozlar, çatı kiremitleri ve yapıya ait düzgün kesme taş blokları gibi) kazı çukurundan dışarı taşıdık. The 2007 campaign of excavations at Kelenderis conducted with the permission and financial support of the Ministry of Culture and Tourism, covered several areas of work: the cleaning of the main hall of the Agora Basilica was completed; two new rock tombs were identified and cleaned in the East Necropolis and thirdly, the remains of foundations at the harbour were exposed and recorded. 1. Work at the Agora Basilica In 2007 our work at the Agora Basilica, which has continued since 2002, focused on the main hall and the narthex, extending down to the lower levels (Fig. 1). In addition, various portable architectural elements such as column shaft fragments, capitals, rubble from walls, roof tiles and other dressed stones were removed from the excavation area. Res. 1 Bazilika genel Fig. 1 General view of the Basilica 29
Bazilikanın narteksindeki kazılarımız sırasında günümüz zemininden 0.50 m. kadar daha derinleşerek, burada asıl yapıya ait çeşitli mimari parçalar ve bazilikanın işlevini yitirmesinden sonra, buraya inşa edilen basit mekânlara ait birkaç temel kalıntısı ortaya çıkardık. Çalışmalarımızı daha çok ana salonun temizliğine yoğunlaştırdığımızdan, bu seviyeden daha fazla inmedik; daha çok, narteksi asıl salondan ayıran yaklaşık 23.12 m. uzunluktaki duvarın ana salona bakan yüzü tamamen temizlendi. 0.61 m. genişlikteki ve bu yüzde 1 m. kadar yüksekliği korunmuş olan bu duvar moloz taşlarla ve kireç harcıyla örülmüş olup, bunun üzerinde, narteks ile orta ve yan neflerin bağlantısını sağlayan 3 girişinin salona inen merdivenlerini de temizledik. Burada oldukça büyük ve mermerden yapılmış olan basamakların devşirme olduğunu tahmin ediyoruz. Bunlardan güney nefe girişin önündeki gri renkteki basamağın güney kanadına bakan yüzünde, taşın zemininin hafifçe yontulmasıyla oluşturulan dikdörtgen biçimli bir çerçeve içerisinde, basit bir biçimde kazınmış olan eski Yunanca bir yazıt yer almaktadır. Bu yazıtın sonradan, yani bazilikada kullanıldıktan sonra bu bloğa eklendiğini düşünüyoruz. Bazilikanın güney ve kuzey neflerini orta neften ayıran stylobatlar 2007 yılı kazı sezonunda tümüyle açılmıştır. Daha önceki yıllara ait raporlarımızda da belirttiğimiz gibi, bu revaklarda yer alan bazı kaideler, günümüze yıkılmış olarak ulaşan sütun gövdelerinin bir kısmının da devşirme olduğunu düşünüyoruz. Bu çalışmalar sonunda, bazilikanın asıl salonlarının plan şeması anlaşılır duruma gelmiştir. Buna göre, apsisten nartekse kadar olan doğu-batı uzunluk 23 m., her biri ortalama 3.80 m. olan güney ve kuzey kanat genişlikleri de eklenirse 15.40 m. genişliktedir. Kuzey ve güney nefleri 3 basamak kadar yüksekte olan apsisten ayıran duvarlardan başka, orta nef ile apsisin arasında 1.50 m. genişlikteki bema da bulunmaktadır (Res. 2). Güney nefin doğu ucuna yakın yerde Ortaçağ da yapılmış olan geniş sur duvarı da bu nefin tam ölçüsünün alınmasını engellemektedir. Her iki yan nefin duvarlarının dışa bakan yüzleri bu kazı sezonunda da henüz tam olarak açılmamıştır. Diğer taraftan, bu yan neflere kıyasla orta salonun zemini, ortalama 0.30 m. kadar daha aşağıdadır. Orta nef 8 m. genişliktedir ve doğusunda, bir zamanlar mermer levhalardan yapılmış olan, ancak şimdi devrilmiş ve dağılmış, bazı parçaları da yok olmuş olarak günümüze ulaşan bir korkulukla sınırlandırılan bema ile buradan 3 basamakla çıkılan apsis bulunmaktadır. Orta neften bema ya girişi sağlayan açıklık yaklaşık 1.06 m. kadardır. Bema nın 3.70 m. batısında ve bema girişiyle aynı aksta 0.61 m. genişliğinde, 1.12 m. uzunluğunda ve In the narthex, we excavated 0.50 m. below the present ground level and found various architectural elements as well as various foundations belonging to simple structures erected in the period when the Basilica fell into disuse. As we focused in the main hall, we maintained our level in the narthex. The main hall side of the 23.12 meter-long wall separating the narthex from the main hall was entirely cleaned and exposed. This wall is 0.61 m. wide and has survived to a height of about 1 m. on this side. Built from rubble and lime mortar, the wall is pierced by three doorways connecting the narthex to the nave and side aisles. The steps leading down into the main hall have also been cleaned. These steps were built from large marble blocks, probably of re-used masonry. The south doorway has a grey step whose south side carries a rectangular frame with an incised simple inscription in ancient Greek. We are of the opinion that this inscription was cut in the block following its incorporation in this construction. The stylobates separating the nave from the side aisles were exposed entirely in 2007. As we reported previously, we think that some of the column shafts and bases on these stylobates are spolia. Due to this work the layout of the main hall has become clear. The east-west length of the naos including the apse is 23 m. and its width, including the side aisles of 3.80 m., has an average width of 15.40 m. The side aisles are separated by a wall from the apse with three steps and there is a bema, 1.50 m. in width between the nave and the apse (Fig. 2). The medieval fortification passing through the east part of the south side aisle prevents its proper documentation including the possibility of measuring its exact dimensions. The east ends of the side aisles have not yet been entirely exposed. The nave is 0.30 m. below the floor levels of the side aisles. The nave is 8 m. wide and terminates in a screen of marble balustrades, now in ruins and partly lost, then there is the bema and the apse raised three steps up from the bema. The doorway leading from the nave to the bema is about 1.06 m. wide. 3.70 m. west of and on the axis of the bema are the possible remains of a baptismal font 0.61 m. wide, 1.12 m. long and 0.42 m. tall. It rests directly upon the floor mosaics, suggesting it was a later addition. As mentioned above, the floors of the nave and side aisles of the Agora Basilica are paved with mosaics. Although some parts have deteriorated over time due to a variety of reasons, they show this was an important building. The nave mosaics are the best preserved although some of the tesserae have loosened and the middle part has sunk slightly as well as some cracks here 30
Res. 2 Bema dan bir ayrıntı Fig. 2 Detail of mosaic between the apse and the bema wall Res. 3 Süt sağan erkek figürü Fig. 3 Male figure milking 0.42 m. yüksekliğinde olası bir vaftiz havuzunun bir bölümü olarak düşündüğümüz bir kalıntı ortaya çıkarılmıştır. Doğrudan zemin mozaiği üzerine oturan bu bölümün, yapıya sonradan eklendiğini düşünüyoruz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi 2007 yılında kazısını tamamladığımız Agora Bazilikası nın ana ve yan salonlarının zemini, üzerinde çeşitli figürlerin ve motiflerin yer aldığı mozaiklerle ile kaplıdır. Bunların bir bölümü hem zamanın, hem de yapının ilk inşasından sonraki evrelerdeki kullanımın ve tahribatın etkisiyle bozulmuş olarak günümüze ulaşmış olsa da, söz konusu yapının önemli olduğunu vurgulayacak kadar bilgi edinmemizi sağlamaktadır. En sağlam durumdaki ana nefin zeminindeki mozaiğin bazı bölümlerinde yer yer mozaik taşları yerinden oynamış, ayrıca orta bölümde zeminde çukurlaşma ve bazı bölümlerinde ise çatlamalar oluşmuştur. Ana nefin bir devamı olan, ancak, halihazırda yaklaşık 0.35 m. yükseklikteki bir duvarla ana salondan ayrılan bemanın zemininde de, belki de üzerindeki dolgudan ve bu bölgede daha üst seviyelerde bulunan kireç yakma fırınından dolayı oluşan bozulmalar vardır. Güney kanatta, doğu uçta, zeminin üzerine inşa edilen Ortaçağ surlarının bulunduğu alanda da bozulmalar vardır. Ancak güney nefin batıya doğru yaklaşık 10 m. kadarlık kısmı çok iyi korunmuştur, geri kalan kısmı ise yok olmuştur. Benzer şekilde kuzey kanatta, kuzey duvarına yakın yaklaşık 2.13 m. uzunluktaki zemin hemen hemen apsise kadar korunmuş geri kalan yerlerde ise, yalnızca kuzey duvarın dibine yakın ve yalnızca çerçevenin belli olduğu kısa bir şerit şeklindeki kısmı korunabilmiştir. Ana nefin mozaik tabanını beyaz taşlardan oluşan bir ana bordür çerçevelemektedir. Girişten sonra, ana salona doğru uzatılmış basamakların her iki yanında kare biçimli panolar içinde ilk mozaik yazıtları yer and there. The bema separated from the nave with a wall today 0.35 m. in height is indeed an extension of the nave but its floor has deteriorated somewhat, perhaps due to the filling that was on top of it or perhaps because of the lime kiln built on a higher level. In the south wing s east end, the floor has deteriorated where the medieval fortification rest. However, an approximately 10 meterlong part of the south side aisle has survived in the west, the rest has vanished. Similarly in the north wing, a mosaic pavement, 2.13 meter-long before the north wall has survived almost up to the apse, and a short band with border motifs by the north wall has also survived. The nave s mosaics are framed by a border of white tesserae. Past the doorway, flanking the steps into the nave are the first mosaic inscription panels. From the steps to the bema, the nave s floor mosaics are arranged as two main panels framed by a braid motif comprising alternating ovals and circles on a white background. The panel on the west is decorated with four roundels and geometric motifs scattered between comprising squares, rectangular prisms and triangles. The first roundel in the south west depicts a man (shepherd) milking (Fig. 3). Beneath this depiction is a two-line inscription in ancient Greek. In the second roundel there is a woman holding a zebra on a chain-rein (Fig. 4). The animal is depicted in profile walking, the woman stands facing. The woman is half naked above the waist but her breasts are covered. Her draped costume hanging from the waist down to the ankles is decorated with checkerboard designs. Below this scene there is a three-line inscription. The other two roundels in this panel contain non-figurative motifs: an eight-pointed star and sort of a rosette comprising five rings interconnected side by side. 31
almaktadır. Bundan sonra, asıl salonun bemaya kadar olan zemini iki ana pano olarak düzenlenmiştir ve her ikisi de beyaz zemin üzerinde ve değişmeli olarak, biri daire, biri oval biçimli olarak düzenlenmiş bir örgü motifinden oluşan bir süs bordürünün içinde kalmaktadır. Bunlardan, batıdaki girişe yakın olan panonun süsleme şeması, birbirinden ayrı olarak yerleştirilmiş 4 madalyon ve bu madalyonların çevresine serpiştirilmiş kare, dikdörtgen prizması ve üçgenlerden oluşan geometrik bezeklerden oluşmuştur. Güney batıdaki ilk madalyonun içinde süt sağan bir erkek figürü (çoban) betimlenmiştir (Res. 3). Bu betimlemenin bulunduğu alanın alt kısmında iki satırlık eski Yunanca bir yazıt bulunmaktadır. Figür betimlemeli ikinci madalyonda ise, elinde, bir zebranın, zincirden yapıldığı anlaşılan yularını tutan bir kadın yer almaktadır (Res. 4). Hayvan yürür tarzda ve yandan, kadın ise, tam cephedendir. Belden yukarısı çıplak yapılmış olana kadının, ancak göğüsleri kapatılmıştır. Göbek hizasından itibaren ayak bileklerine kadar inen bol elbisenin üzeri dama motifi ile süslüdür. Bu sahnenin altında da, üç satırlık bir yazıt bulunmaktadır. Bu panodaki diğer iki madalyonun birinde 8 uçlu bir yıldız motifi ile, diğerinde ise birbirine bağlı, yan yana 5 halkadan oluşan bir tür rozet süsü yapılmıştır. Zemin mozaiğinin bema ile komşu olan ikinci panosu, değişmeli olarak yani düz ve ters konumda lotus tomurcuğu motifi bordürü çevrilmiştir. Bu çerçevenin içinde 36 adet sekizgen ve bunların arasında çaprazlar; bunlarla sekizgenler arasında kalmış boşluklarda, uzunlamasına altıgenler bulunmaktadır. Ayrıca hem çerçeveye koşut olarak, hem de pano içerisinde çeşitli yazıtlar vardır. Bu sekizgenlerin içleri, çeşitli geometrik ve geometrik olmayan (özellikle kuş, balık vb. hayvan) motiflerle doldurulmuştur. Apsis ile bema duvarı arasında kalan ve yine 1.50 m. kadar genişlikte ve 8 m. uzunluktaki alanı kaplayan zemin mozaiğinin bir bölümü bozulmuş olsa da, girişin önünde yer alan üç satırlık yazıt ve bezemeler anlaşılabilecek kadar korunmuştur. Burada belli aralıklarla yapılmış bir asma dalı kıvrımının içine ve bunun dışındaki boşluklara çeşitli hayvan figürleri (tavşan, keçi, geyik ve çeşitli kuşlar) yerleştirilmiştir. Ana salonun güneyindeki nefin sağlam kalan bölümünde, içerisinde örgü motifi yer alan panolar yanında figür betimlemeli iki madalyon daha sağlam olarak günümüze ulaşmıştır. Madalyonların ilkinde bir ağacın iki yanına yerleştirilmiş bir genç ve bir geyik betimi bulunmaktadır. Diğer madalyonun içinde ise, bir boğayı parçalayan kaplan görülmektedir. Dikkat edilecek olursa tüm bu betimlemeler, bize kır hayatından kesitler sunmaktadır ki, bu dönemin genel bir özelliğidir. Son olarak, kuzey nefin kuzey doğu Res. 4 Zebra tutan kadın Fig. 4 Female figure holding a zebra The panel by the bema is framed with lotus-bud motifs reciprocating upside down. This frame encircles 36 octagons with diagonals between; in the gaps between them are elongated hexagons. There are various inscriptions both parallel to the frame and within the frame. Inside the octagons various geometric and non-geometric figures, especially animals like bird, fish etc. are depicted. The area between the apse and the bema wall is also paved with mosaics; it is 1.50 m. wide and 8 m. long and is in quite a well preserved state, there is a three-line inscription before the entrance and other motifs remain discernible, there is a vine scroll with various animal figures including: rabbit, goat, deer and birds (Fig. 2). The extant part of the south side aisle contains panels with braid motifs and two roundels carrying figurative decoration. One roundel has a tree flanked by a young man and a deer, the other roundel has a tiger devouring a bull. All these depictions record moments from country life, subjects reflecting the general trend of the period. In the north side aisle, only in the northeast corner there is a small fragment of mosaic pavement where an inscription has survived. This floor mosaic uncovered in 2007 is a unique example from this building type and it is in a good condition and taking into consideration also the Harbour Panorama mosaic uncovered earlier, there may have been a mosaic workshop located here. Work to be conducted on the mosaic in the future will clarify this issue. The area exposed at the end of the 2007 campaign was covered with a roof and side walls in order to protect it from the elements. 32
köşesinde, üzerinde bir yazıtın bulunduğu küçük bir alan dışında herhangi bir mozaik kalıntısı günümüze ulaşmamıştır. 2007 yılında ortaya çıkardığımız bu zemin mozaiği hem bulunduğu yapı itibariyle, hem de sağlamlığıyla eşsiz örneklerden biridir ve daha önce Kelenderis te ortaya çıkardığımız Liman Manzarası mozaiğini de dikkate alarak burada bir mozaik atölyesinin varlığı düşünülebilir. Gelecek yıllarda mozaik üzerinde yapılacak çalışmalarla bu durum açıklığa kavuşacaktır. 2007 yılı kazı sezonu sonunda, ortaya çıkardığımız bu alanın doğa koşularının olumsuzluklarından korunması için, üzeri ve yanları bir çatı ile kapatılmıştır. 2. Doğu Nekropolü nde Yapılan Çalışmalar Doğu Nekropolü A Bölgesinde geçen yıllarda yeniden başladığımız çalışmalarda, bir yandan buradaki taş ocağının niteliklerini araştırırken, diğer yandan da bu alandaki mezarlardan yeni örnekler temizlemeyi sürdürdük. Bu bağlamda, 2007 yılında, iki mezar daha temizledik. Bunlardan ilki dromosu basamaklı yeraltı kaya mezarı tipindedir. Dromos 3.30 m. uzunlukta olup, 4 basamaklıdır. Mezar odası ise, 2.70 m. genişlikte ve 4.20 m. uzunluktadır. Mezarın dromosundaki temizlik sırasında, bazı bozulmuş, biçim vermeyen vazo parçaları yanında, kenarı içe dönük (echinus gövdeli) bir kaseye ait parçalar bulunmuştur. Mezar odasında ise, iyi durumda 2 adet unguentarium, kenarı içe dönük kase, amphoriskos gibi küçük vazolara ait parçalar dışında, bozulmuş olarak günümüze ulaşan iskelet parçaları elde ettik. Bütün bu veriler, mezar odasına daha önce girilmiş ve soyulmuş olduğunu gösterir. Ancak, eldeki seramik parçaları, bu mezarın da geç Klasik ve erken Helenistik Dönem de kullanılmış olduğunu göstermektedir. 2007 yılı kazı sezonunda temizlediğimiz ikinci mezar da, yukarıdakinin benzeri tipe girmektedir. Dromosun uzunluğu 2.30 m., genişliği 1.13 m. kadardır. Dromos 3 basamaklıdır. Mezar odasının üst örtüsü, alanın taş ocağı olarak kullanıldığı dönemde tahrip olmuş, yani çökmüştür. Mezar odasının uzunluğu yaklaşık olarak 2.45 m. genişliği ise, 2.40 m. dolayındadır (Res. 5). Üst örtüsü olmasa da, halihazırdaki yüksekliğinin 1.38 m. dolayında olduğunu dikkate alırsak, tavanın bundan 20-30 cm. daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Mezar odasındaki çalışmalar sırasında, yine kenarı içe dönük ve kenarı dışa uzantılı kase parçaları bulunmuştur. Bunlardan kenarı dışa uzantılı kase parçasının parlak siyah astarı, onun Attika işi olduğunu düşündürmektedir Res. 5 Mezar Fig. 5 Tomb 2. Work at the East Necropolis Our work in Section A of the east Necropolis covered the exploration of the stone quarry as well as the excavation of graves. In 2007, two new tombs were cleaned. The first tomb was of the subterranean rock tomb with stepped dromos type. The dromos is 3.30 m. long and has four steps. The burial chamber is 2.70 m. wide and 4.20 m. long. During the cleaning of the dromos, some amorphous vase fragments as well as fragments from a bowl (with echinus body) with everted rim were found. In the burial chamber were two well-preserved unguentaria, a bowl with everted rim, fragments of small vessels like amphoriskos, and deteriorated skeletons. These finds indicate this tomb had previously been robbed. However, the potshards uncovered indicate it was used during the Late Classical and Early Hellenistic periods. The second tomb cleaned in 2007 is similar to the former. Its dromos is 2.30 m. long, 1.13 m. wide and has three steps. The burial chamber is 2.45 m. long and 2.40 m. wide (Fig. 5). Although its superstructure is missing, its extant depth is 1.38 m.; consequently, it can be said the ceiling was 20-30 cm. higher than the present height. The cleaning work in the burial chamber revealed fragments of bowls both those with everted lip and those with inverted lips. The example with an everted rim has a bright black slip suggesting an Attic provenance and it is also the earliest datable find from this tomb. From the excavated material it was understood that this tomb had two phases of use: firstly in the late 5 th early 4 th century B.C. and secondly in the 3 rd 2 nd centuries B.C. 33
ve mezardaki en eski tarihlenebilir buluntudur. Bu ve diğer malzemeye bakarak, daha önce soyulmuş olan bu mezarın iki safhalı bir gömü dönemi geçirdiğini, bunlardan ilkinin geç İ.Ö. geç 5. ve erken 4. yy. a, ikincisinin ise, İ.Ö. 3. ve 2 yy. lara ait olduğunu düşünüyoruz. 3. Liman İçi Çalışmaları Kelenderis Limanı nda 2006 yılında başlattığımız ve sualtında kalan bölümlerini tespit ettiğimiz temel kalıntılarının çevresinin temizlenmesi ve plana geçirilmesi çalışmalarını 2007 yılında da sürdürdük. Buradaki, 26 m. uzunluğunda, 4.80 m. genişliğinde kireç taşı bloklardan oluşan temel olasılıkla bir iskeleye aittir. 3. Work at the Harbour The work initiated in 2006 in the harbour also continued in 2007 involving the cleaning and mapping of the foundations that were identified in the water. The limestone foundation, 26 m. long and 4.80 m. wide, possibly belonged to a pier. 34