AZERBAYCAN EKONOMİSİ ve TARIMI

AZERBAYCAN EKONOMİSİ ve TARIMI Resmi adı: Yönetim sekli: Temel Sosyal Göstergeler Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhuriyet Başkent: Diğer şehirler: İdari yapı: Komsuları: Federasyonu Yüzölçümü: Nüfus: Bakü Gence, Nahçıvan, Sumgayıt, Lenkeran, Seki 59 bölge (rayon), 11 sehir, 1 özerk cumhuriyet Türkiye, İran, Gürcistan, Ermenistan, Rusya 86,600 km2 9,1 milyon Etnik dağılım: Azeri (%90.6), Dağıstanlı (%2.2), Rus (%1.8), Ermeni (%1.5) Dil: Para birimi: Azerbaycan Türkçesi Manat Saat dilimi: Türkiye saati + 2 Kaynak: DEİK Azerbaycan Ülke Bülteni, 2012 1

Temel Ekonomik Göstergeler 2006 2007 2008 2009 2010 2011 GSYIH (milyon USD) 20,982 33,049 48,851 43,019 51,797 3,782 Büyüme (%) 34.5 25.0 10.8 9.3 5.0 11,9 Enflasyon (yıllık ortalama, %) 8.3 16.7 20.8 1.5 5.7 5.6 İşsizlik (%) 1 0.9 0.9 1 1 1 İhracat (milyon USD) 13 21,2 30,5 21 26,4 33,8 İthalat (Milyon USD) 5,2 6 7,5 6,5 6,7 12,4 Kaynak: DEİK Azerbaycan Ülke Bülteni, 2012 Coğrafi Konum Avrasya nın Kafkaslar bölgesinde bulunan ve 86,600 km 2 lik bir yüzölçümüne sahip olan Azerbaycan, kuzeyde Rusya Federasyonu, güneyde İran, batıda Gürcistan ve Ermenistan, doğuda ise Hazar Denizi ile komsudur. Nahcivan Özerk Cumhuriyeti, kuzey ve doğusundan Ermenistan, güney ve batısından ise İran ile çevrili olup, kuzeybatıda Türkiye ile kısa bir sınırı bulunmaktadır. Azerbaycan ın güneybatısındaki Dağlık Karabağ bölgesi ise 1991 yılında Azerbaycan dan bağımsızlığını ilan etmişse de hiçbir ülke tarafından resmi olarak tanınmamakta ve uluslararası hukuk açısından Azerbaycan ın bir parçası olarak kabul edilmektedir. Azerbaycan ın toplam yüzölçümünün yüzde 55 ini tarım toprakları oluşturmakta, şehirler ise tüm ülkenin ancak yüzde 2.5 ini kaplamaktadır. Ülkenin yüzde 12 si ormanlık arazidir. Ekonomik Özellikler 2012 yılında yayınlanan DEİK ülke bültenine göre, Azerbaycan ekonomisi, devletin halen ciddi bir ağırlığa sahip olduğu, planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçiş sürecinde olan bir yapıya sahiptir. Ülkenin ekonomik açıdan en büyük zenginlikleri, sahip olduğu büyük petrol ve doğalgaz yatakları, tarıma elverişli toprakları ve SSCB döneminden miras kalan büyük sanayi tesisleri ile sanayi altyapısıdır. Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra ciddi bir küçülme yaşamış olan Azerbaycan ekonomisine Ermenistan ile çıkan savaş ağır bir darbe vurmuştur. Bağımsızlığın ilan edildiği 1991 yılından 1995 yılına kadar olan sürede yüzde 60 lık bir küçülme yasayan Azerbaycan ekonomisinde Sovyetler Birliği dönemindeki pazarlarını ve devlet teşviklerini kaybetmiş olan plastik, kimyasallar ve imalat gibi birçok sektör yok olma seviyesine gelmiştir. Diğer yandan tarım sektörünün ülke ekonomisindeki ağırlığı hızlı bir düşüş eğilimine girmiştir. İlerleyen yıllarda ise enerji sektöründeki büyüme sayesinde Azerbaycan ekonomisi yükselişe geçmiştir. Halen petrol ve doğalgaz sektörleri ülkedeki ekonomik büyümenin motoru olduğu gibi, yabancı sermayenin büyük bir kısmı bu sektörlere gelmekte, ihracatın yüzde 90 ını bu sektörler gerçekleştirmekte, kamu gelirlerinin büyük bir kısmı bu sektörlerden 2

kaynaklanmakta ve döviz rezervlerindeki artış da yine bu sektörler vasıtasıyla sağlanmaktadır. Son yıllarda küresel piyasalarda petrol ve doğalgaz piyasalarında fiyatların yükselmiş olması Azerbaycan a büyük fayda sağlamıştır. Ancak madalyonun öbür yüzüne bakıldığında tek bir sektöre aşırı derecede bağımlı olmanın Azerbaycan ekonomisini küresel piyasalardaki fiyat dalgalanmalarına karsı kırılgan hale getirdiği görülmektedir. Bu duruma karsı bir önlem olarak Azerbaycan hükümeti enerji dışındaki sektörlerin geliştirilmesine ve ekonomik yapının çeşitlendirilmesine öncelik vermektedir. Ancak, genel olarak Azerbaycan ekonomisinin kısa ve orta vadedeki seyri, büyük ölçüde küresel piyasalardaki petrol fiyatlarının hareketlerine bağlıdır. Azerbaycan, bağımsızlığını kazandığı günden bu yana dış ticaretini Batı ya açma politikası izlemiştir. Bu politikanın sonuçları 2000 li yıllarla beraber alınmaya başlanmış ve 2008 yılı itibariyle İtalya, Azerbaycan ın en fazla ihracat yaptığı ülke olmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesi (AZSTAT) verilerine göre 2010 yılında Azerbaycan ın en çok ihraç pazarını İtalya yüzde 33 ile İtalya oluşturdu. Bu ülkeyi Fransa ve İsrail (yüzde 8), ABD (yüzde 7), Ukrayna (yüzde 4) ile takip etti. Azerbaycan ın ithalatı ise ihracatına nazaran daha fazla bir çeşitlilik arz etmektedir. 2008 yılında ithalatın yüzde 30 unu makine ve elektrikli teçhizat oluşturmuş olup bunların tamamı petrol sektöründe kullanılmak üzere ithal edilen ürünlerdir. Bu kalemden sonra sırasıyla yüzde 17 lik bir payla ulaştırma araçları, yüzde 11 ile metaller ve yüzde 7 ile gıda ürünleri gelmektedir. AZSTAT ın verilerine göre 2010 yılında Azerbaycan ın en fazla ithalat yaptığı ülke yüzde 17 ile Rusya Federasyonu olmuştur. Rusya yı yüzde 11,7 ile Türkiye, yüzde 9 ile Almanya ve Çin, yüzde 7 ile Ukrayna takip etmiştir. Türkiye ile Azerbaycan Dış Ticaret İlişkileri Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ticarette Türkiye açısından bir ticaret fazlası söz konusudur ve bu fazla, 2000 yılından beri düzenli olarak artmaktadır. Bununla birlikte, 2008 yılında Türkiye nin gerek bu ülkeye ihracatının gerekse bu ülkeden ithalatının kayda değer bir şekilde ivme kazandığı görülmektedir. İthalat tarafındaki artış, yeni boru hatlarının devreye girmesi ve Azerbaycan dan ithal edilmekte olan petrol (ve genel olarak mineral yakıtlar) miktarının artmasından kaynaklanmaktadır. 2009 yılında ise küresel krizin olumsuz etkileri nedeniyle Türkiye nin Azerbaycan la hem ihracatı hem de ithalatı gerilemiş, ancak bu gerilime Türkiye nin toplam ihracat ve ithalatındaki gerilemeden daha yavaş olduğu için aynı yıl Azerbaycan ın Türkiye nin toplam dış ticareti içerisindeki payı artmıştır. 2011 yılı ilk altı ay dönemi rakamlarına bakıldığında ise geçen yılın aynı dönemi ile kıyasla iki ülke arasındaki ticaret hacminin yaklaşık sekiz kat artış gösterdiği gözlemlenmektedir. 3

Yıllara Göre Türkiye ile Azerbaycan Arasındaki Ticaret (bin $) Yıllar İhracat İthalat Hacim Denge 2000 230.375 95.615 325.990 134.760 2001 225.214 78.075 303.289 147.139 2002 231.431 64.625 296.056 166.806 2003 315.488 122.607 438.038 192.288 2004 403.942 135.537 539.479 268.405 2005 528.076 272.256 800.332 255.820 2006 695.287 340.481 1.035.768 354.806 2007 1.047.668 329.647 1.377.315 718.021 2008 1.666.469 928.421 2.419.249 738.048 2009 1.400.446 752.780 2.153.226 647.666 2010 1.550.479 865.131 2.415.610 685.348 2011 2.064.944 262.077 2.327.021 1.802.867 Kaynak: DEİK Azerbaycan Ülke Bülteni, 2012 Tarımsal Faaliyetler Azerbaycan dünyanın en değişik iklim tiplerine sahip ülkelerden biridir. Doğu ve Orta kısımları alçak ve düzlük olduğu için, kışları ılık ve çok sıcak geçer, güneydoğu kısmı ise nemli subtropikal iklime sahiptir. Bölgeye düşen yıllık yağış miktarı 1200-1400 mm'dir. Diğer bölgeler ise, kurak ve yarı kurak görünüme sahiptir. Azerbaycan'ın toprak büyüklüğü 8.641.500 hektardır. Ülke topraklarının 4.682.100 hektarını tarıma elverişli alanlar ve ormanlar teşkil etmektedir. Bu miktarın ancak 1.735.500 hektarını ekili alanlar, 1.038.200 hektarı ormanlık arazi, 2.662.400 hektarı çayır ve otlaklar, 250.000 hektarı çok yıllık ekim alanları oluşturmaktadır. Azerbaycan'ın tarımsal üretimi SSCB ekonomisine entegrasyonun gerektirdiği monokültür tarıma zorunlu olarak dönüştürülmüştür. Bu dönüşüm sonucunda ayrı ayrı ürünlerin yetiştirildiği binlerce hektar arazi desen değişikliği yapılarak tek ürün üretimine ayrılmıştır. Bağımsızlık döneminden sonra tarıma daha fazla önem verilmiş birtakım reformlarla tarıma hareketlilik getirilmeye çalışılmıştır. Tarım sektörü Azerbaycan da toplam GSYIH nin yüzde 5.8 ine karşılık gelse de ülkede en fazla istihdam sağlayan sektörü durumundadır ve toplam işgücünün yaklaşık yüzde 40 ı bu sektörde çalışmaktadır. Ancak sektörde geniş çaplı reformlar yapılmaktaysa da, yapısal sorunlar ve yatırım yetersizliği nedeniyle Azerbaycan da tarım büyük ölçüde sübvansiyonlara bağımlı durumdadır. Zirai üretim artısının son on yıldır sürekli olarak yavaşlaması bu durumun sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. 2000 yılında yüzde 12.1 olan artış, 2001 yılında yüzde 11.1 e, 2002 yılında yüzde 6.4 e inmiş ve sonraki yıllarda bu eğilim devam etmiştir. 2006 yılında bu rakam yüzde 0.9 gibi çok düşük bir seviyeye kadar gerilemiş, 2007 yılında ise yüzde 4, 2008 yılında yüzde 6.1, 2009 yılında ise yüzde 3.5 olarak gerçekleşmiştir. Son 4

dönemlerde zirai üretim alanında yaşanan dalgalanmalarda olumsuz hava koşullarının da etkisi olmuştur. 2011 yılında ise Azerbaycan da toplam tarımsal üretim 4,5 milyar manat tutarında gerçekleşmiştir. Azerbaycan da tarım sektörünün yüzde 99 u özel sektörün elindedir. Sovyet döneminden kalma kolektifler ve devlete ait çiftlikler kaldırılmış, bunların yerine daha küçük ve özel teşebbüs tarafından isletilen çiftlikler kurulmuş olup, bunların ortalama büyüklüğü 9.7 hektardır. Bu çiftliklerin toplam tarımsal üretim içerisindeki payı 1995 yılında yüzde 60 iken bugün yüzde 99 u bulmuş durumdadır. Diğer yandan ekimi yapılan ürün çeşitlerinde de son dönemde değişiklikler yaşanmıştır. Bir dönem ülkede ağırlıklı olarak pamuk üretilirken, son yıllarda sebze ve meyvelere daha fazla önem verilmeye başlanmıştır. Hububat üretimi ise 1990 lı yılların ortalarına göre ikiye katlanarak, yıllık 2 milyon ton seviyesine ulaşmıştır. Azerbaycan Tarım Bakanlığı tarafından, tarım sektöründe 1997 yılı içinde 2.790 işletmenin özelleştirileceği açıklamıştır. Özelleştirme çerçevesinde eskiden devlete ait olan ekilebilir 632.000 hektar arazi bireylere devredilmiştir. Tarım ürünleri; tahıl, pamuk, zeytin, üzüm, narenciye, çay, tütün, fındık, ceviz ve diğer yaş meyveler ile değişik sebze çeşitleridir. Tahıl, tüm tarımsal üretimin 2/3'ünü oluşturmaktadır. Tarım faaliyetlerinin çoğu, Kura ve Aras nehirleri civarında yapılmaktadır. Üretilen tahıllar arasında buğday, çavdar, mısır ve pirinç önemli yer tutmaktadır. Azerbaycan'da şarap ve brendi üretimi oldukça gelişmiştir. Sovyetler Birliği ülkelerinin üzüm ihtiyacının yüzde 23'ü Azerbaycan'dan karşılanmaktadır. 5

Azerbaycan ve Türkiye Tohumluk Dış Ticareti Azerbaycan'dan Türkiye'ye tohumluk ihracatı yok denecek kadar azdır. Ancak Türkiye'nin Azerbaycan'a tohumluk ihracatı yapılmaktadır. 2007 yılında 250 bin civarında olan toplam tohumluk ihracatı değeri, 2012 yılında yaklaşık 1 milyon dolara yükselmiştir. Yıllar İtibarıyla Türkiye nin Azerbaycan a Yaptığı Tohumluk İhracatı (1000 $) 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 251 408 1107 1051 2007 2008 2009 2010 2011 2012 867 1163 Türkiye'den Azerbaycan'a ihraç edilen tohumluk türlerinin başında şeker pancarı gelmektedir. Bunu pamuk ve yem bitkileri tohumlukları takip etmektedir. Aşağıdaki grafikte de görüldüğü gibi, 2007-2012 yılları arasında ihraç edilen şeker pancarı tohumluğu değeri 1.6 milyon dolar civarındadır. Pamuk tohumluğu ihraç değeri 662 bin dolar iken, yem bitkileri ihracat değeri ise 659 bin dolardır. 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 Türkiye nin Azerbaycan a Yaptığı Tohumluk İhracatının Türler Bazında Dağılımı (2007-2012 yılları arası toplamı, 1000 $) 191 8 49 161 662 15 365 162 27 392 390 659 132 1634 6

Türkiye- Azerbaycan İlişkileri DEİK 2012 Ülke Bülten'inde belirtildiği üzere Azerbaycan, Türkiye ile arasında daima kuvvetli ilişkiler söz konusu olmuş ve her iki ülkenin liderleri de bu ilişkileri Bir millet, iki devlet sloganı ile nitelendirmişlerdir. Türkiye, Azerbaycan a bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü koruma ve sahip olduğu tabii kaynakların sunduğu ekonomik potansiyeli etkin bir şekilde hayata geçirme konusunda sürekli olarak destek vermiştir. Bununla birlikte, birçok uluslararası ilişkiler uzmanı tarafından Haydar Aliyev zamanında daha kuvvetli olan ilişkilerin İlham Aliyev zamanında bir nebze de olsa zayıfladığı ifade edilmektedir. Buna sebep olarak İlham Aliyev in Rusya ya yakınlığı gösterilirken, son dönemlerde Türkiye ile Ermenistan arasındaki resmi ilişkilerde bir normalleşme sürecine girilmesi, Azerbaycan da bir tepki uyandırmış ve Dağlık Karabağ konusunda önemli bir avantajın yitirileceği endişelerini uyandırmıştır. Tüm bu gelişmelere rağmen Türkiye ile Azerbaycan arasındaki ilişkilerin halen oldukça kuvvetli bir seviyede olduğunu söylemek mümkündür. Ticari ve Ekonomik Nitelikli Anlaşmalar Ticaret, Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması (01.11.1992 - Ankara) Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması (09.02.1994 -Ankara) Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması (09.02.1995 - Ankara) Hükümetler arası Karma Ekonomik Komisyon Toplantısı Protokolleri: KEK I. Dönem (26.02.1997, Ankara) KEK II. Dönem (30.03.2001, Bakü) KEK III. Dönem (14.04.2005, Ankara) KEK IV. Dönem (28.07.2006, Bakü) KEK V. Dönem (11.04.2008, Ankara) KEK VI. Dönem (22.01.2011, Bakü) Son yapılan Karma Ekonomik Komisyon Toplantısı'nda Tarım ile ilgili alınan kararlar aşağıda verilmiştir. Taraflar,iki ülke arasındaki tarımsal işbirliğinin geliştirilmesini teminen Tarım Yürütme Komitesi toplantılarının düzenli bir şekilde devam ettirilmesinin önemini belirtmişlerdir. Taraflar, sertifikalı tohum ve fidan üretiminin sağlanması alanında ortak projelerin hazırlanması ve hayata geçirilmesi hususunda anlaşmaya varmışlardır. Taraflar, hayvancılıkta damızlık seçimi faaliyetlerinin ve büyükbaş hayvanların özdeşleştirilmesinin sağlanması alanında işbirliği yapacaklarını vurgulamışlardır. Taraflar, ekolojik temiz meyve-sebze ve bostan ürünlerinin üretimi ile ilgili olarak tarımsal kimya faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi alanında deneyimlerini paylaşacaklarını bildirmişlerdir. Taraflar, 'TİKA ile Azerbaycan Cumhuriyeti Tarım Bakanlığı Arasında Türkiye-Azerbaycan Tohumculuk ve Araştırma Ortak Müessesinin Faaliyetinin Düzenlenmesi Protokolü'nün imza sürecinin hızlandırılması yönünde gayret göstereceklerini beyan etmişlerdir. 7

Taraflar, 'Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Bitki Korunması ve Karantinası Alanında İşbirliği Anlaşması'nın imzalanması sürecinin hızlandırılması hususunda anlaşmaya varmışlardır. 8