AVRUPA BİRLİĞİ >> Hazırlayan: Mustafa BAYBURTLU (TOBB AB Daire Başkanı) İKÖ ÜLKELERİ ARASINDA TİCARİ İLİŞKİLER VE EKONOMİK DURUM İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) üyesi ülkelerin ekonomik yapıları, ekonomik gelişmişlik düzeyi ve performansları farklılık gösteriyor. En zengin İKÖ ülkesi ile en fakir İKÖ ülkesi arasında 220 kat fark var. Bu durum, soysal ve siyasal birçok olumsuzluk nedeni olmasının yanında, İKÖ ülkeleri arasındaki ekonomik ve ticari ilişkileri de olumsuz etkiliyor. B irleşmiş Milletler den (BM) sonra hükümetler arası ikinci büyük kuruluş olan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) üyesi ülkelerin dünya üzerinde genel dağılımına baktığımızda dört kıtaya yayılan 57 ülkenin olduğunu görüyoruz. İKÖ üyesi ülkeler grup olarak dünya coğrafyasının 1/6 sını ve dünya nüfusunun da 1/5 inden fazlasını oluşturuyor. İKÖ ülkeleri ağırlıklı olarak gelişmekte olan ülkelerden oluşuyor ve ekonomik kalkınmışlık düzeyleri de farklılık gösteriyor. Homojen bir grup oluşturmayan İKÖ üyesi ülkelerin ekonomik yapıları, ekonomik gelişmişlik düzeyi ve performansları farklılık gösteriyor. 48 en az gelişmiş ülkeden 22 si İKÖ üyesi ülke ve bu ülkelerin ekonomileri büyük çoğunlukla, madenler ve ağırlıklı olarak tarım ürünlerine dayanıyor. İKÖ üyesi ülkelerden 19 u petrol ihraç eden ülkeler sınıfında yer alıyor. Dolayısıyla bu ülkelerin ekonomileri ağırlıklı olarak petrol ve doğal gaz ihracatına bağımlı oluyor. Zengin ve fakir İKÖ üyesi ülkeler arasındaki gelişmişlik farkı adeta bir uçurum oluş52 EKONOMİK FORUM l Mayıs 2011 turmuş durumda. Dünya Bankası tarafından yapılan sınıflandırmada; G 22 İKÖ üyesi ülke düşük-gelirli ülkeler (kişi başı milli geliri 975 dolar ve daha az) sınıfında gösteriliyor. G 28 İKÖ üyesi ülke orta-gelirli ülkeler sınıfında yer alıyor. Orta-gelir sınıfındaki ülkelerin 20 si düşükorta gelir (kişi başı milli geliri 976 dolar ila 3 bin 855 dolar) grubunda, 8 i de üst-orta gelir grubunda (kişi başı milli geliri 3 bin 856 dolar ile 11 bin 905 dolar) yer alıyor. G 7 İKÖ üyesi ülke üst-gelir grubu ülkeler (kişi başı milli geliri 11 bin 906 dolar üzerinde) arasında yer alıyor.
İKÖ Ülkelerinin Dünya Nüfusu, Üretimi ve İhracatındaki Payı (2009) %15 GÜ %63 %22 GYÜ İKÖ GSYİH %24 %7.2 GYÜ İKÖ %69 GÜ İhracat %27 GYÜ %10 İKÖ %63 GÜ Kaynak: SESRIC İKÖ: İslam Konferansı Örgütü Üyesi ülkeler GYÜ: İKÖ üyesi olmayan gelişmekte olan ülkeler GÜ: Gelişmiş Ülkeler 2009 yılı itibariyle, 10 İKÖ üyesi ülke, toplam İKÖ ülkelerinin gelir/üretimin % 70,9 unu, ihracatının da % 73,5 ini oluşturuyor. İKÖ üyesi ülkelerin dış borçlarına bakınca durumun daha da kötü olduğu görülüyor. 2007 yılı itibariyle İKÖ üyesi ülkelerin dış borçları 836 milyar dolar. Dünya Bankası sınıflandırmasına göre 22 İKÖ üyesi ülke Yüksek Borçlu Fakir Ülkeler kategorisinde yer alıyor. İKÖ ülkelerine grup olarak bakıldığında, doğal kaynaklar, verimli tarım arazileri, enerji ve maden kaynakları açısından önemli ekonomik potansiyele sahip olduğu görülüyor. Önemli büyüklükte stratejik ticaret bölgesi olmalarına rağmen bu miras birçok İKÖ ülkesinin ekonomik ve insan kaynağı gelişimine yansımamış durumda. 2009 yılında İKÖ ülkeleri dünya nüfusunun % 22,5 ini oluştururken, dünya GSYİH sının sadece % 7,2 sini üretmiş ve dünya toplam ihracatının da % 10,4 ünü gerçekleştirmiş bulunuyor. İSLAM ÜLKELERİNİN EKONOMİK YAPILARINA GENEL BAKIŞ Tarım, gelişmekte olan ülkelerinin ana ekonomik faaliyeti olarak bilinir. Oysa bu tespit İKÖ ülkeleri için geçerli değil. İKÖ ülkelerinin GSYİH ları içinde tarımın payı azalmaya devam ediyor. 1990 yılında % 17,6 olan bu oran, 2008 yılında % 10,5 e gerilemiş durumda. Benzer eğilim, diğer gelişmekte olan ülkelerde de gözleniyor. Ülke bazında incelendiğinde, 2008 yılında tarımın 7 ülkede ekonominin ana unsuru olduğunu görüyoruz. Bu ülkeler; Afganistan, Komoros, Gine Bissau, Nijer, Sierra Leone, Somali ve Togo. Mayıs 2011 k EKONOMİK FORUM 53
AVRUPA BİRLİĞİ Tarım sektörünün aksine hizmet sektörü önemli rol oynamaya devam ediyor ve birçok İKÖ ülkesi için ana gelir kaynağı durumunda. Ancak, hizmet sektörünün 2007 yılında GSYİH da % 45 olan payı, 2008 yılında % 43,7 ye gerilemiş bulunuyor. Ülkeler itibariyle baktığımızda, Libya da % 21,4 iken Cibuti de % 79,7 oranında bir daikö Ülkelerinin ğılım gösteriyor. GSYİH ları İçindeki İKÖ ülkelerinde sanayi sektörünün GSYİH daki payı 2007 yılında % 45,7 iken, 2008 yılında bu oran % 44,1 gerilemiştir. Ancak, burada sanayi ürünü değer3,4 3,5 lendirmesi yapılırken, petrol ve/veya gaz üretimi de sanayi faaliyeti olarak sı4 Pakistan nıflandırılmaktadır. Örneğin, Libya da sanayi sektörünün ekonomideki payı % 76,5 4,2 4,5 olarak gözüküyor. Bununla birlikte bir ekonomide GSYİH içinde sanayinin payı, 4,6 aslında gerçek anlamda sanayileşme düzeyini göstermez. Bu nedenle, sanayi5,5 nin GSYİH içindeki payını gerçek imalat sanayine göre düşünmek gerekir. İKÖ ülkelerinde imalat sanayisi oldukça zayıftır. İKÖ ülkelerinde GSYİH için de imalat sanayisinin payı giderek azalmış ve 2008 yılında % 14 e gerilemiş bulunuyor. Oysa gelişmekte olan ülkelerde sanayinin ekonomideki payı ortalama % 26 civarındadır. Ülkeler bazında baktığımızda, İKÖ ülkelerinden Türkmenistan,,, Özbekistan, Tacikistan ve Surinam da ekonomi içindeki sanayi sektörünün payı son derece önemli ve bu pay % 22 ile % 38 arasında değişiyor. İKÖ ÜLKE EKONOMİLERİNDE ÜRETİM VE BÜYÜME İKÖ ülkelerinde 2005-2008 yılları arasında ekonomi ciddi bir büyüme gösteriyor. 2005 yılında 2,7 trilyon dolar olan GSYİH, 2008 yılında 4,7 trilyona ulaştı. 2009 yılında ise ekonomik krizle birlikte, 400 milyar dolarlık azalma ile GSYİH 4,3 trilyon dolar olarak gerçekleşti. Bu büyüklüğün oransal anlamı ise şöyle: 2005 yılında İKÖ ülkelerinin dünya ekonomisindeki payı % 5,9 iken, bu oran 2008 de % 7,5 e yükseldi. 2009 yılında da oran % 7,2 ye gerilemiş oldu. Ancak, karşılaştırmalı olarak incelediğimizde karşımıza çıkan tablo, İKÖ ülkeleri açısından umut verici değil. Örneğin, 2009 yılında ABD nin dünya ekonomisindeki (GSYİH) payı % 24,6; Japonya nın % 8,7; Almanya nın % 8,5. Dolayısıyla, 57 İKÖ ülkesinin % 7,2 lik payı, 57 İKÖ ülkesinin sadece Almanya veya Japonya kadar dahi üretemediğini gösteriyor. 2010 yılında İKÖ ülkelerinin toplam GSYİH sının 4,8 trilyon dolara yükselerek dünya 54 EKONOMİK FORUM l Mayıs 2011 Toplam Pay (İlk 10 Ülke) 8 8,9 14,8
En Çok İhracat Yapan 10 İKÖ Ülkesi (2009) UAE Kuveyt Katar 13,7 13,6 9,3 9,2 7,9 5,5 4 3,6 3,4 3,3 GSYİH sının % 7,8 ine tekabül edeceği tahmin ediliyor. Bu ekonomik büyüklükle gelişmekte olan ülkelerin toplam GSYİH larının ancak % 23,8 i İKÖ ülkeleri tarafından üretiliyor. Toplam üretimin dünya ekonomisinde ve gelişmekte olan ekonomilerdeki payının küçük olması yanında, bir başka dikkat çekici husus da, 2009 yılında İKÖ ülkelerinin toplam üretiminin % 70,9 unun 10 İKÖ ülkesi tarafından gerçekleştiriliyor olması. Bu 10 ülke, İKÖ ülkelerinin toplam nüfusunun ancak % 56,9 unun temsil ediyor. Bu durum, İKÖ ülkelerinin bütün olarak, bu 10 ülkenin performansına önemli ölçüde bağlı olduğunu gösteriyor. Zenginlik açısından, İKÖ ülkelerinin arasında ciddi bir uçurum bulunuyor. En zengin İKÖ ülkesi ile en fakir İKÖ ülkesi arasında 220 kat fark var. Bu durum, soysal ve siyasal birçok olumsuzluk nedeni olmasının yanında, İKÖ ülkeleri arasındaki ekonomik ve ticari ilişkileri de olumsuz etkiliyor. İKÖ ÜLKELERİNDE TİCARET Dünya toplam ticaret hacmi 2005 yılında 21,1 trilyon dolar iken, 2008 yılında 32,5 trilyon dolara yükselmiştir. Aynı dönemde İKÖ ülkelerinin toplam ticareti, 2005 yılında 1,79 trilyon dolar iken, 2008 yılında 3,39 trilyon dolara (petrol fiyatlarındaki artış önemlidir) yükseliyor. Bu büyümeye bağlı olarak İKÖ ülkelerinin dünya ticaretindeki payı 2004 yılında % 8,5 iken, 2008 yılında % 10,4 e yükseldi; 2009 yılında ise ekonomik krizle birlikte de % 10,1 e geriledi. Mayıs 2011 k EKONOMİK FORUM 55
AVRUPA BİRLİĞİ En Çok İthalat Yapan 10 İKÖ Ülkesi (2009) Pakistan 3 3,1 3,5 3,5 4,8 7,5 9,3 10,9 11,2 12,3 ülkelerinin toplam ithalatının % 51,1 nin gerçekleştiriyor. Bu oran, Iran,,, ve Pakistan ın da ilave edilmesiyle toplam İKÖ ithalatının % 69 una ulaşıyor. İKÖ ÜLKELERİ ARASINDA TİCARET İKÖ ülkelerinin toplam ihracatı 2008 yılında 1,879 trilyon dolar olarak gerçekleşti. 2009 yılında krizle ve petrol fiyatlarındaki düşüşle birlikte, toplam ihracat 1,291 trilyon dolara geriledi. İKÖ ülkelerinin dünya ihracatındaki payı 2005 yılında % 9,5 iken, 2008 yılında % 11,7 ye yükseldi. 2009 yılında ise % 10,4 e geriledi. En çok ihracat yapan 10 İKÖ ülkesi, aslında en çok üretim yapan 10 ülke ile aynı. 10 İKÖ ülke, tüm İKÖ ülkelerinin toplam ihracatının % 73,5 ini gerçekleştiriyor. ve nın her biri yaklaşık 175 milyar ihracat yaparken (ilk iki sıra), ise Birleşik Arap Emirlikleri () ve dan sonra beşinci sırada yer alıyor. İthalat rakamları açısından bakıldığında ise ithalat da yine aynı ülkeler arasında paylaşılıyor. İthalatta, 2009 yılı itibariyle 155 milyar dolar ile ilk sırada yer alırken, ise ikinci sırada bulunuyor.,,, ve, İKÖ 56 EKONOMİK FORUM l Mayıs 2011 İKÖ ülkeler arasında ticaret 2005 yılında 275 milyar doları iken, 2008 yılında bu miktar 556 milyar dolara yükseldi. 2009 yılında da genel düşüşe paralel olarak 421 milyar dolara düştü. 2009 yılı rakamlarına göre, İKÖ ülkeleri arasında ticaret, İKÖ ülkelerinin toplam ticaretinin % 16,5 i düzeyinde bulunuyor. 2005-2009 arasındaki dönemde İKÖ ülkeleri arasındaki ihracat ise 133 milyar dolardan 267 milyar dolara yükseldi. 2005 yılında İKÖ ülkelerinin toplam ihracatının içinde, İKÖ ülkeleri arasındaki ihracat % 13,5 iken, aynı oran 2008 yılında % 14,2 ye çıktı. 2009 yılında ise, İKÖ içindeki ticaretteki azalmaya rağmen, İKÖ ülkeleri içindeki ihracat, % 15,6 ya yükseldi. Diğer taraftan, İKÖ içi ihracatın % 74,9 u sadece 10 ülke tarafından gerçekleştiriliyor., 28,7 milyar dolar ile bir başka deyişle toplam İKÖ ticaretin % 14,3 lük oranıyla, İKÖ ülkelerine en çok ih-
AVRUPA BİRLİĞİ kenin İKÖ içi ihracatın % 56 sını gerçekleştirdiği görülüyor., Suriye,, Pakistan ve Kuveyt de İKÖ üyesi ülkeler arasındaki ihracatta ilk 10 arasında yer alıyor. Söz konusu 10 ülkenin İKÖ ülkelerine gerçekleştirdikleri ihracat, toplam ihracatlarının sadece % 30 u civarında. İKÖ İçi İhracat - İhracat Yapan Ülkeler (2009) Milyar $ 9,3 11,4 17,6 racat yapan ülke. yi, 27,8 milyar dolarla ve 27,1 milyar dolarla da takip ediyor. nın 17,6 milyar dolar ve nın 11,4 milyar dolarlık ihracatı eklenince, bu 5 ül- İKÖ ÜLKELERİNDE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR Diğer birçok alanda olduğu gibi, doğrudan yabancı sermaye akışı da, az sayıda İKÖ ülkesinde yoğunlaşıyor. 2008 yılında, 38,2 milyar dolarlık FDI ile en çok yabancı sermaye yatırımı olan İKÖ ülkesi oldu. Bu miktar, İKÖ ülkelerine yapılan toplam yabancı sermaye yatırımlarının da % 20,3 ünü oluşturuyor. ı, 20,3 milyar dolarla, 18,2 milyar dolarla, 14,5 27,1 milyar dolarla Kazakistan, 13,7 milyar dolarla da izliyor. Bu beş ülkedeki Doğ27,8 rudan Yabancı Yatırım / DYY (Foreign Direct Investment / FDI), İKÖ ülkelerine yö28,7 nelen toplam FDI ın % 57,4 üne tekabül etmektedir.,,, Katar ve Pakistan a gerçekleşen FDI ile birlikte düşünüldüğünde, İKÖ ülkelerine yapılan doğrudan yabancı yatırımların % 77,9 unun 10 ülkeye yöneldiği görülüyor. Bu tablonun ortaya koyduğu gerçek, İKÖ ülkelerinin çoğunun Doğrudan Yabancı Yatırımlar için cazip olmadığıdır. Sonuç olarak, İKÖ ülkelerinin genel anlamda daha fazla FDI için uygun yatırım ve iş yapma ortamını sağlamaları gerekiyor. İKÖ Ülkelerinin Rekabet Gücü Sıralaması Dünya Ekonomik Forumu tarafından yayımlanan Rekabet Edebilirlik Endeksi ne göre İKÖ ülkelerinin rekabet gücü aşağıdaki tabloda yer alıyor. ÜLKE Katar Brunei Sultanlığı Tunus Kuveyt Bahreyn Azerbaycan Ürdün REKABET GÜCÜ 17 21 25 26 28 32 35 37 44 57 61 65 69 ÜLKE Kazakistan Fas Arnavutluk Gambiya Lübnan Suriye Libya Surinam Benin Senegal Bangladeş REKABET GÜCÜ 71 75 81 86 88 90 92 97 100 102 103 104 107 ÜLKE Guyana Kamerun Tacikistan Uganda Kırgızistan Pakistan Fildilşi Sahilleri Mozambik Mali Burkina Faso Moritanya Çad REKABET GÜCÜ 110 111 116 118 121 123 127 129 131 132 134 135 139 Mayıs 2011 k EKONOMİK FORUM 57