141 8. STOKLAMA VE STOKTAN ALMA 8.1. Stoklama Genel olarak tesiste cevher şekil 8.1 de görülen yerlerde stok edilebilir. Madenin ve birincil kırmanın kesikli çalışması, harmanlama yapılması ve cevherin kurutulması durumlarında madenle kaba kırma arasında ara stok sahasına ihtiyaç vardır. Diğer durumlarda cevher direk birincil kırıcıya beslenebilir. Kırma ünitesinin 8 saat, öğütme ünitesinin ise 24 saat çalışması durumunda kırma ile, öğütme arasında da ara stok yapılır. Maden 1.Ara Stok Primer Kırma 2.Ara Stok Öğütme Sekonder kırma Kırma Şekil 8.1. Tesis Stok Yerleri Stok herhangi bir yere açık veya kapalı olarak yapılabilir. Kırıcıların optimum en iyi bir şekilde çalışması için belli ve sabit bir besleme yapılması gerekir. Konsantratör tesisinin verimli bir şekilde çalışması için ise hem sabit bir besleme yapılması hem de cevherin sabit bir tenörde beslenmesi gerekir. Bunun için hem madenle primer kırma arasında hem de kırma ile konsantratör arasında bir ara yığma yapılması gerekir. Herhangi bir stok sadece düzgün bir besleme yapılmasında kalmıyor aynı zamanda harmanlama yaparak cevherin tesise sabit bir tenörde beslenmesini de sağlıyor. Hatta bazı durumlarda zenginleştirme işlemlerinin (kuru) herhangi bir aşamasında veya zenginleştirme işlemlerinden sonra elde edilen konsantrenin veya artığında stok edilmesi gerekebilir. Ara Stokların Avantajları: Eğer cevherde hazırlama tesisinde ara stok olursa tesisin veriminin %10 ila %25 arttığı gözlenmiştir. Dolayısıyla ekonomik olarak ara stok yeri yapmanın yararları açık olarak
142 ortadadır. Verimin artmasının nedeni, kapasitenin artmasından dolayı üretim maliyeti düşüyor ve fazla bir ekipman ve insan gücü harcanmıyor. Yapılacak tek bir şey bir konveyör bant tesisidir. Aynı zamanda enerji gereksinimi de önemli ölçüde düşürülebiliyor. Stok yığını yapmak için çeşitli konveyör düzenekleri vardır. Bunlar şunlardır: 1. Sabit yığıcı 2. Triper yığıcı 3. Mekik yığıcı 4. Hareketli kollu (kanatlı) yığıcı 5. Radyal yığıcı 1. Sabit Yığıcı Bu yığıcılar konik yığın yaparlar ve bu yığınların yüksekliği genellikle 30 m.yi geçmez (Şekil 8.2). Fakat özel durumlarda 50-60 yüksekliği kadar yığacak şekiller vardır. Şekil 8.3 deki gibi 180 ft. yüksekliğe kadar yığın yapılabilir. Burada yığının içinde bir destek yoktur. Destek yığının dışındadır. Sabit yığıcılar en basit yığıcılardır. Küçük ve orta boyutlu stok yapmada kullanılır. Eğer malzeme çok tozlu ise malzemenin banttan döküldüğü yere aşağı yukarı doğru hareket edebilen bir şut yaparak toz miktarı minimuma indirilebilir. Şekil 8.2. Konik yığma yapan sabit yığıcı
143 Şekil 8.3. Yığının içinde destek olmadan 180 ft. Yüksekliğe kadar yığma yapabilen sabit yığıcı Şekil 8.4. Üstü kapatılmış sabit yığıcı Sabit yığıcı açık bir sahaya yığma yapabildiği gibi sahanın üstü kapatılarak, kapalı sahaya da yığma yapabilir (şekil 8.4). Bu yığıcının en önemli dezavantajı harmanlama yapılamamasıdır. 2. Triper Yığıcı Triper yığıcı yatay bir bant ve bu bant üzerinde ileri-geri haraket eden cevheri dikey doğrultuda boşaltan bir bant sisteminden oluşur. Yaygın olarak kapalı stoklamalarda kullanılırlar. Şekil 8.5 de görüldüğü gibi triper yığıcı uzun bir yığın yapmada kullanılır. Triper yığıcı aynı zamanda şekil 8.6 da görüldüğü gibi koni koni de yığın yapabilir. Şekil 8.5 de gösterilen yığın daha avantajlıdır.
144 Şekil 8.5. Uzunlamasına yığma yapan triper yığıcı Şekil 8.6. Seri halinde konik yığma yapan triper yığıcı 3. Mekik Yığıcı Triper yığıcılara alternatif olarak şekil 8.7 de görülen mekik yığıcıdır. Bu yığıcı Triper yığıcıya göre 2 uzun yığın yapar. Band konveyör bir ray üzerinde ileri geri hareket ederek her iki yönde de yığma yapar. Şekil 8.7.Uzunlamasına iki yığın oluşturan mekik yığıcı Mekik yığıcının triper yığıcıya göre en büyük avantajı yığını boydan boya kaplamıyor. Hem triper hem de mekik yığıcılar harmanlama yapılabilecek şekilde yığma yapabiliyorlar. Her ikisinde de ileri geri hareket yapıldığı zaman malzemeler katmanlı olarak yığılıyor ve geri kazanma işleminde bu katmanlar karışarak harmanlama yapılabiliyor şekil 8.8.a. Değişik tenördeki malzemeler ayrı ayrı koni şeklinde yığılırsa, harmanlama değişik konilerden besleme ile yapılabilir şekil 8.8.b.
145 Şekil 8.8.a. Tabakalı yığmada harmanlama Şekil 8.8.b. Farklı tenörlerdeki yığınlardan beslemeyle harmanlama 4. Hareketli Kollu Yığıcı Hareketli kollu yığıcılar çok fazla miktarda malzemeyi yığmada kullanılırlar. Fazla miktarda malzeme yığma, kolun uzunluğuna ve yığma yapılan yerin büyüklüğüne bağlıdır. Kolun uzunluğu 150-200 ft. olabilir. Bu makinalar tamamen otomatik çalışabilirler. Makinanın iki tarafında da kolu olabilir ve kollar aşağı yukarı hareket edebilir Şekil 8.9.
146 Şekil 8.9. Haraketli kollu yığıcı 5. Radyal Yığıcı Radyal yığıcı, Şekil 8.10 da görüldüğü gibi eldeki alanın verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayan bir yığıcıdır. Sabit yığıcının aynısıdır. Fakat tekerlekler üzerinde radyal şekilde hareket edebildiği için böbrek şekline ve at nalı şekline benzer bir yığma yapar. Radyal yığıcı düşük maliyette çok fazla miktarda yığın yapabilir. 60 0 açı yapabilen bir radyal yığıcının aynı boyuttaki sabit bir yığıcıdan 3 misli fazla yığın yaptığı tesbit edilmiştir. Bu açı 3000 ye kadar çıkabilir. Şekil 8.10. Yığma alanının verimli bir şekilde kullanılmasını sağlayan radyal yığıcı Yığmanın yapıldığı alan darsa ve sabit yığıcı ekonomik olmuyorsa radyal yığıcı verimli bir şekilde kullanılabilir. Radyal yığıcıdaki harmanlama yığıcının devamlı ileri geri hareket etmesiyle sağlanır. Cevher bir tünel vasıtasıyla geri kazanılırsa farklı katmanlar bu işlem sırasında karışarak harmanlama yapılabilir Şekil 8.11.
147 Yığının Uzayan Kısmı Şekil 8.11. Yığından geri kazanma durumundaki radyal yığıcı Bir başka etkin harmanlama metodu ise ayrı ayrı yerlere yığılmış konik yığınlardan istenilen miktarda geri kazanma bandına malzeme alınması ile sağlanır. Radyal yığıcının avantajı; direk olarak geri kazanma bandının üzerine malzeme dökebilmesi ve canlı olarak yığma yapabilmesidir. Radyal yığıcıda konveyör bandı aşağı yukarı doğru hareket ettirilerek tozlanma minimuma indirilebilir. Malzemenin bozulması ve tozlanmayı minimuma indirmek için konik yığma yapılır Şekil 8.12. Şekil 8.12. Ufalanmayı ve tozlanmayı en aza indiren ve yığınların birbirlerini izleyecek şekilde yığılmasını sağlayan sistem 8.2. Yığılan Malzemenin Geri Kazanılması Yığılan malzemeler stoklardan farklı sistemlerle geri kazanılır. 3 çeşit geri kazanma metodu vardır. 1. Önden yükleyiciler 2. Geri kazanma tünel sistemi 3. Döner kepçeli geri kazanıcılarla 1. Önden Yükleyiciler Düşük kapasiteli tesislerde ve malzemenin gravite etkisi ile akmayacağı durumlarda önden kepçeli loder ve kepçeler kullanılır.
148 2. Geri Kazanma Tünel Sistemiyle Bizim için orta boyutta en ekonomik yöntemdir. En önemli avantajları; 1. Fazla insan gücü gerektirmiyor. 2. Genellikle yüksek ve düşük kapasitelerde rahatlıkla çalışabiliyor. 3. Yığma ile herhangi bir ilişkisi yoktur. Malzemenin kendiliğinden akma özelliğine sahip olup yer çekimi etkisiyle band üzerine düşmesi gerekmektedir. Değişik şutlardan malzeme alınarak harmanlama yapılabildiği için tercih edilir. Konik yığından malzeme, besleyicilerle stoğun merkezine doğru açılmış tüneldeki geri kazanım bandına yüklenerek gei kazanılır. Şekil 8.13 de görülen durumda noktalı çizginin üst kısmında kalan malzeme kendiliğinden akar. Bu kısım canlı (hareketli) kısımdır ve bu kısmın miktarı stok açısına ve besleyici açıklığına bağlıdır. Bu kısım toplam hacmin %20-25 ini oluşturur. Stoğun Canlı Kısmı Şekil 8.13. Toplam hacminin yaklaşık %25 ini oluşturan haraketli (canlı) kısımlı konik yığın Bir koniden değil de uzun bir sıradan oluşan yığından geri kazanım yığının merkezinden geçen tünelde bulunan konveyör ile yapılır. Tünel uzunluğunda bir sınırlama olmamasına karşın 1000 ft i geçmemesi önerilir. Bu yığından geri kazanılacak miktar toplam miktarın % 30-35 ini oluşturur (kendiliğinden akan miktar) Şekil 8.14. Stoğun Canlı Kısmı Şekil 8.14. Toplam yığın hacminin yaklaşık %35 ini oluşturan canlı kısımlı uzun stok Radyal yığınlardan geri kazanma, 600 salınım yaparak oluşturulan yığının merkez çizgisinden geçen tek bir konveyör ile daha etkilidir şekil 8.15.
149 600 Salınım Yığının Tepesi Geri Kazanım Bandı Radyal Yığıcı Şekil 8.15. Radyal yığının altında tipik geri kazanma tünel sistemi Şekil 8.16 de ise radyal yığının altında iki tane banttan diğer üçüncü banda malzeme dökülerek nakledilmektedir. Şekil 8.16. Konveyör tünelleri ile radyal geri kazanım sistemi Şekil 8.17 de ise üçüncü banda gereksinim göstermeden malzeme 2 banttan birinden nakledilmektedir.
150 Şekil 8.17. Çift tünel ile radyal geri kazanım sistemi Şekil 8.18 da ise radyal yığının altında 3 tane band vardır ve üstten 3 banda da ayrı ayrı dökülen malzeme ayrı ayrı bu bantlarla nakledilir. Şekil 8.18. Parelel tüneller ile geri kazanım sistemi 3. Döner Kepçeli Geri Kazanıcılarla Döner kepçeli geri kazanıcılar yüksek kapasitelerde kullanılırlar ve malzemenin %100 nü geri kazanan bir sistemdir. Her türlü yıgındaki malzeme askıda bulunan bir kolun ucundaki döner kepçe ile sürekli olarak alınarak kolun üzerindeki konveyöre oradanda diğer konveyörlere aktarılarak nakledilir. Geri kazanım yığının dışından olur.