MODADA ELASTİK KUMAŞLAR Havva HALAÇELİ Çukurova Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Tekstil Tasarım Bölümü ÖZET Elastik kumaşların modada ve tekstil endüstrisi içinde yer alması, 1959 yılında Du Pont un ürettiği elastanın keşfi ile başlamıştır. Yüzücü giysileri, bayan çorapları ve spor giyim ürünlerinde çok fonksiyonluluk eğilimi doğrultusunda masaj yapma, birden fazla yönde esneme, vitamin içerme, aromatik kokular içerme gibi ilave işlevlere de sahip olarak tüketiciye sunulmuştur. Günümüzde elastan yalnız elastikiyetin istendiği alanlarda değil, aynı zamanda fırfır, büzgü, kabarıklık gibi dokusal etkilerle kumaşın ve giysinin görselliğine de katkıda bulunmaktadır. ELASTIC FABRICS IN FASHION ABSTRACT Elastic fabrics have appeared in fashion and design industries since elasthane fiber was invented and produced in Du Pont Laboratories in 1959. It has been offered to consumers as swimwear, hosiery and sportswear regarding the current multifunctional trends with new features which enable flexibility in multi directions, providing vitamins and aromatic scents. Nowadays, Elasthane serves in the garments not only as a functional component which provides elasticity, but also it contributes to the surface of a fabric and the clothing as textural elements providing shirred, puffed and smocked effects. 1
1. GİRİŞ Bu çalışmanın amacı; işlevsel ve performans özellikleri ile dikkat çeken elastan lifinin tarihsel gelişim süreci içinde elastan içeren kumaşların modada ki yerinin incelenmesidir. Sosyal ve psikolojik bir olgu olarak tanımlanabilecek moda, insanların yaşam biçimlerindeki değişime bağlı olarak şekillenmekte, değişen tüketici ihtiyaç ve beklentileri ile yeni malzeme, kumaş çeşitleri ve bitim işlemleri ile tüketici ile buluşmaktadır. Elastan içeren kumaş ve giysiler bu bağlamda görsel anlamda da işlev değiştirerek tüketiciye sunulmaktadır. Elastanın yüzücü giysileri ile başlayan serüveni 1970 lerde disko modasının içinde kendine yer bulurken, günümüzde aktif spor giyim yanında günlük giyimde giysi tasarımında dokusal bir eleman oluşturmada da rol oynamaktadır. Bu nedenle elastan; esneme, kendi boyutlarına dönebilme gibi işlevsel olarak tanımlanan nitelikleri görsel anlamda da tüketicinin tatmin olmasında etkin bir rol üstlenmektedir. 2. Elastan Lifinin Özellikleri ve Kullanım Alanları 2.1 Elastan Lifinin Özellikleri Tekstilde elastikiyet, bir lifin uzatıldıktan sonra tekrar eski boyutlarına dönmesi olarak tanımlanmaktadır. Doğal kauçuk lifi bu amaçla yüzyıllar boyunca kullanılmış, sentetik lif teknolojisindeki gelişmelerle birlikte kauçuğun deniz suyundan etkilenmesi ve cilde verdiği zarardan dolayı onun yerini alacak bir yapay lif üretimi için araştırmalara başlanmıştır. Elastik özellikteki liflere verilen bir diğer isim ise elastomer olup, bu lifler kimyasal yapıları gereği belirli bir elastikiyete sahip olan lifler olarak tanımlanmaktadır. Kopma sırasında çok yüksek uzama (%400 800) gösteren ve kopma noktasına kadarki uzamalarda tamamen ve çok çabuk eski haline dönebilen elyaflardır (Yakartepe, Yakartepe, 1995). Elastik özelliklere sahip olan elastan lifi; kauçuk yerine üretilen poliüretan esaslı yapay lif olup, ilk üretimi 1959 da lycra adıyla Du Pont tarafından gerçekleştirilmiştir. Yüksek uzama kabiliyeti ve uzatıldıktan sonra eski boyutlarına dönebilmesi ile elastan bu amaçla kullanılan kauçuk lifinin yerini almıştır. Sentetik elastomer lifler %85 oranında poliüretan içerirler ve bu lifler Avrupa da elastan, Amerika da ise Spandex lifleri olarak tanımlanmaktadırlar. ISO nun 1043 nolu standardına göre, Batı Avrupa yapay elyaf üreticileri BISFA (International Bureau for Standardisation of Rayon and Syntetic Fibres) toplanarak elastanın EL şeklinde gösterilmesine karar vermişlerdir (Rupp, 1999). Elastan lifinin fiziksel ve kimyasal özellikleri onu diğer elastik liflerden üstün duruma getirmiş, giysilik kumaşlarda ve aktif spor giyimde aranılan bir malzeme yapmıştır. Elastan elyafı mikroskopta pürüzsüz, düzgün bir görünüm gösterir. Uzama kapasitesi çok yüksektir (% 500 den fazla) ve uzatıldıktan sonra eski haline dönme özelliği mükemmeldir. Kopma uzaması % 400 700 arasındadır. Yüksek uzama oranlarında hemen hemen tamamen elastiktir ve esnemesi oldukça iyidir. Düşük su emiciliğine sahiptir. Lycra elyafı % 0,3 oranında nem alabilir. Aşınma ve buruşmaya dayanımı iyidir ve gerektiğinde ısı ile fikse edilir. Özellikle düşük sıcaklıklarda defalarca yıkamaya karşı dirençleri iyidir. Aynı zamanda, güneş yağları ve terlemeye de dirençleri iyidir ( Yakartepe, 1995). 2
Elastanın kimyasal özelliklerinden bahsedilecek olursa, sıvı ve biyolojik maddelerden etkilenmezken sodyumhipoklorit gibi maddelere karşı dayanıklı değildir ve sararmalar görülür. Bunun yanında güneş ışığı elyafın sararmasına ve bozulmasına yol açmaktadır (Yakartepe, 1995). 2.2 Elastan Lifinin Kullanım Alanları Elastan lifi karakteristik niteliklerinden dolayı kullanıldığı ürünlere hem görsel hem de işlevsel açıdan katkıda bulunmaktadır. Elastanın kullanıldığı ürünlerin sunduğu kullanım kolaylığı aynı zamanda görsel bir tatmini de beraberinde getirmektedir. Bir takım elbisenin esnemesi ve eski boyutlarına dönebilmesi aynı zamanda potlaşma ve bolluk gibi istenmeyen görüntüleri de önlemektedir. Elastan lifleri, yalın halde veya çeşitli liflerle birlikte iplik yapısına getirildikten sonra dokuma veya örme yapılarda kullanılabilirler. Üretildiği ilk yıllarda elastan, yüzücü giysilerinde kauçuk yerine kullanılırken, ilerleyen dönemde spor giyim ve çorap üretiminde de kendine yer bulmuştur. 1970lere gelindiğinde elastan bir diğer deyişle spandex disko modasının içinde cazibe yaratan pantolon ve üstlerle (vücudun üst kısmına giyilen giysiler) yerini almıştır. 1980 ler elastanın aktif giyimde yer almaya başladığı yıllardır. Aktif spor giyimle görünürlüğü artan elastan markası günlük giyim içinde de yerini almıştır. 1990 lara gelindiğinde Armani, Donna Karan gibi modanın önde gelen temsilcilerinin defilelerinde elastan içeren kumaşlardan üretilen giysiler yer almaya başlamıştır. 2000 li yıllar elastanın aktif spor giyim yanında dış giyim ürünlerinde ritim, uyum ve vurgu gibi tasarım prensiplerine bağlı olarak plise, drape, büzgü ve fırfır gibi giysi detaylarının oluşturulmasında ve giysinin bel ve kol formlarının biçimlendirilmesinde kullanıldığı bir dönemdir. Giysi oluşturma aşamalarında kumaş elastik ipliklerle dikilerek şekillendirilmiş, büzgü ve fırfır gibi kabarık etkiler oluşturulmuştur. Günümüzde elastan, iç giyim, mayo, hazır giyim, çorap ve aktif spor giyimin yanında ev tekstillerinde de kullanılan bir malzeme konumundadır. Elastan liflerinin gömlek, bluz, üniforma ve bayan-erkek takımlarında kullanımıyla % 10 20 arasında elastikiyet elde edilmektedir. Spor ceketlerde ve jimnastik kıyafetlerinde % 20 40 arasında elastikiyet istenirken, spor kıyafetlerde ve kayak kıyafetlerinde ise % 50 200 arasında elastikiyet istenmektedir. Bu oranlar ürünün içerdiği elastan miktarına bağlı olarak değişmekte, elastan miktarı arttıkça ürünün elastikiyeti de artmaktadır. Elastan içeren giysilik dokuma kumaşlarda; kumaşın dökümlülüğü artmakta, giyside form bozuklukları azalırken, bollaşma ve potluklar ortadan kalkmaktadır. Giysi üretim aşamasında giysiye verilen şekil ve boyutların daha kalıcı olması sağlanmaktadır. Kullanıcıya hareket serbestliği getirmesiyle kullanım rahatlığı yanında hoş bir görünüm de elde edilmektedir. Elastomer lif kullanımının en büyük avantajı giyimde sağladığı rahatlıktır. Kolun eğilmesi, oturma gibi genel hareketler ve eğilmede rijit kumaşlardan yapılan giysiler esneme ihtiyacının sadece bir parçasını karşılamaktadır (Öktem, Çelik, Seventekin, 2002). 3
XFIT lycra kumaşı, Invista nın patentini aldığı dört yönlü dokuma teknolojisi ile dört yönlü esneme ve vücudu mükenmmel biçimde sarmaktadır (White, 2006). Lee cooper Invista nın denim kumaşlar için piyasaya sürdüğü XFIT lycra kumaş teknolojisinin Avrupa daki lisansını almıştır. Denim kumaşlarda aranan bir özellik olan elastisite, Lee Cooper için bir marka değeri yaratmıştır. Şekil 1. Denim kumaşlarda kullanılan XFIT lycra [http://www.lycra.com/g_en/webpage.aspx?id=81] Spor giysiler için elastik malzemenin kullanımı ise1970 ler de başlamış, 1980 lerde çoraplarla zirveye çıkarken, 2000 lerde yüzücü giysileri için vazgeçilmez bir malzeme olmuştur. 1970 lerde bisikletçiler yün şortların yerine aerodinamik spandex şortları kullanmaya başlanmıştır. Çok yönlü lif, dans giysilerinde, tayt ve streç jean pantolonlarda görünmeye başlanmıştır. 1980 lerde spandexin çoraplarda varlığı ön sıralardayken, elastan lifi şampiyon ve amatör sporcular arasındaki kullanımını genişletmiştir (Chemical and Engineering News, 1999). Speedo 2000 yılında yüzücü giysilerinde yüzücünün hızını arttırmak için kumaşa özel işlemler uygulamıştır. S2000 olarak adlandırılan, polyester mikrolif ve likra içeren giysiler Pentland Industry tarafından üretilmiştir. Elastik malzemenin spor giysilerine getirdiği en büyük katkılardan birisi dikişsiz giysilerle bir araya geldiğinde ortaya çıkmaktadır. Elastikiyetin arandığı bir durumda dikişsiz giysi ikinci bir ten gibi vücuda oturarak mükemmel konforu görünmez biçimde sağlamaktadır. 4
Şekil 2. Dikişsiz spor giysisi [http://www.dorlastan.com/44/seamless.htm] Şekil 3. Lycra nın içgiyimde kullanılmasına yönelik reklam [http://pubs.acs.org/cen/whatstuff/stuff.html] Elastik liflerin işlevsel özellikleri arasına son yıllarda masaj yapma, hoş kokular içerme gibi nitelikler de katılmıştır. DuPont un Xtra Life Lycra, Lycra T 400 ve Lycra Body Care lifleri look better, feel better (daha iyi görün, daha iyi hisset) sloganıyla dayanıklılık, konfor ve duyusal etkileri ile tüketiciye sunulmuştur. 5
Şekil 4. Xtra Life Lycra kullanılan bikini [http:www.lycra.com/inno/page.xl.html, Erişim: 05.12.2006] Lycra Body Care nemlendirme teknolojisi giyim sırasında kişinin hareketine bağlı olarak kumaşın içerdiği mikrokapsüllerden Aloe Vera ve E vitamini salmasını, böylece cildin sağlıklı olması yanında beslenmesi de sağlamaktadır. Lycra Body Care Massage teknolojisi, lifin elastikiyeti yanında bacakların daha iyi görünmesi ve canlı bir his yaratılmasında etkin olmaktadır. Basınç ile ısı düzenlemesi, vitamin ve minerallerin aktarımını sağlamaktadır (www.lycra.com, 2006). 3. Elastanın Kumaş ve Giysi Tasarımında Dokusal Etkiler Oluşturmada Kullanımı Elastan içeren ipliklerle büzgü, kabarık ve kıvrımlı olarak tanımlanan ve dikişle elde edilen dokusal etkilerin elde edilmesi mümkün olmuştur. İngilizce karşılığı shirring olan büzgü, smocking olarak tanımlanan kıvrımlılık ve ruffle olarak tanımlanan kabarıklık gibi etkilerle beraber plise ve drape gibi dokusal etkiler kumaş ve giysi formunda görsel etki oluşturma yanında elastanın işlevsel açıdan sunduğu konfor, rahatlık ve giyim kolaylığı gibi nitelikleri bir araya getirmektedirler. Elastik büzgü tekniği, tek adımda kumaşın toparlanmasını sağlaması, fikse işlemine gerek duyulmaması ve giysiye ayrıca esneme imkanı tanıması nedeniyle tercih edilmektedir (Wolff, 1996). 6
Şekil 5. Elastik dikiş ipliği kullanımı ile elde edilmiş düz büzgülü alanlar arasına yerleştirilmiş kabarık alanlar [Wolff, 1996, 36] Şekil 6. Alçak rölyefli büzgü bantları arasına yerleştirilmiş yüksek rölyefli şişkin büzgüler [Wolff, 1996, 36] 7
Şekil 7. Elastik iplikle dikilerek oluşturulmuş kıvrım etkileri [http://fabsugar.com/] Tüm bu dokusal etkiler giysi üretimi sırasında elastik ipliklerin dikiş teknikleri ile birlikte kullanımı ile elde edilebileceği gibi, elastik ipliklerin dokuma sırasında kumaş bünyesine dahil edilmesi ile de elde edilirler. Lif, iplik ve diğer malzemelerin farklılıklarından yararlanılarak, kumaş yüzeyinde kabarık, havlı, bukleli, büzgülü, hacimli, kumlu, şeffaf, gibi farklı görsel etkiler elde edilebilmektedir (Önlü, Halaçeli, 2005). Şekil 8. Elastik ipliğin çift katlı kumaş yapısında kullanımı ile elde edilmiş büzgü etkisi [Önlü, Halaçeli, 2005] 8
3. SONUÇ Elastan lifi, tüm yapay lifler arasında esneme ve tekrar eski biçimini alma olarak tanımlanan biçimsel hafıza yeteneği ile kırk yılı aşkın bir süredir tekstil ve moda endüstriisinin içinde yer almıştır. Yüzücü giysileri ile başlayan elastanın modadaki macerası, spor giysiler, çorap, aktif spor giyim ile devam ederek 2000 lerde designer clothes olarak tanımlanan yüksek modanın içinde kendisine yer bulmuştur. Bu durumda tüketicilerin stil ve modadan, daha fazlasını vaat eden, görünüm yanında iyi his duygusu da veren ürünlere yönelmesi rol oynamıştır. Elastanı farklı kılan özellikleri, onun giysilik kumaşlarda giyim ürünlerinin biçimlendirilmesinde dokusal bir eleman olarak da işlev göstermesini sağlamıştır. Büzgü, fırfır, rölyef gibi yüzey etkileri kumaşın elastik iplikle dikilmesi ile elde edilmektedir. Elastik ipliklerin dokumada kullanılması, kumaşın doğrudan büzgülü, pliseli veya kabarık bir yapıda elde edilmesini sağlamaktadır. Tüm bu bilgiler elastanın modadaki etkisinin uzun bir süre daha devam edeceği ve işlevsel ve estetik özellikleri ile giysilerimizde bize eşlik edeceğinin işaretlerini vermektedir. KAYNAKLAR -Öktem, T., Çelik, P., Seventekin, N., Poliüretan Elastomer Lifler (Elastan Lifleri), Tekstil ve Konfeksiyon, 3/2002 -Rupp, J., Yarns and Fabrics Containing Elastane, International Textile Bulletin, 1/99, s.12. -Wolff, C., The Art of Manipulating Fabric, Krause Publication, 1996, USA, s. 36. -Yakartepe, Z., Yakartepe, M., TKAM Ansiklopedisi, cilt:4, İstanbul, 1995, s. 2785-2790. -Önlü, N.,Halaçeli, H., Dokuma Kumaşlarda Farklı Malzemelerin Oluşturduğu Yüzey Görünümlerinin Araştırılması, Tekstil Maraton, Temmuz Ağustos 2005, s.46 -Spandex, Chemical and Engineering News, February 15, 1999, Volume 77, number 7 - www.dorlastan.com/44/seamless.htmi, 2006 - http://www.lycra.com/inno/page.xl.html, 2006 - http://www.lycra.com/g_en/webpage.aspx?id=81,2008 - http://www. Fashionera.com/fitness-fashion after 1960, 2008 - http://fabsugar.com/, 2008 - http://www.dorlastan.com/44/seamless.htm, 2008 - http://pubs.acs.org/cen/whatstuff/stuff.html, 2008 9