SINIR TicARETİNİN. : ODASi'. TURKIYE, i!, " \ i' YAYıN NO: 2000-27,,' i.. ". EKONOMİsİNE ETKILERI '.
İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: 2000-27 SINIR TİCARETİNİN TÜRKİYE EKONOMİSİNE ETKİLERİ Hazırlayan PROF. DR. OSMAN Z. ORHAN
Bu eserin tüm telifhakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazarının ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. Ağustos 2000 ISBN-975-512-477-2 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Ticari Dokümantasyon Şubesi'nden edinilebilir. Tel. : (0212) 455 6000 Faks : (0212) 513 8827-520 1027 E. Posta : dokümantasyon@tr-ito.com BASKı ACAR Matbaacılık A.ş. Tel: (0212) 422 1834 Pbx Faks (0212) 422 18 04
içindekiler GİRİş '"...,...,... 9 IL SINIR TİcARETİNİN TANIIY'n, KAPSAı\lI VE ÖZELLİKLERL... 12 III. SINIR TİcARETİNİN TARİHSEL GELİşİMİ... "... 20 IV. SINIR TİcARETİNİN GENEL OLARAK EKONOl\1İYE KATKILARı... 31 V. TÜRKİYE'DE SINIR TiCARETİ YAPMAYA YETKİLEN- DİRİLEN İLLERİN SOSYO-EKONOMİK DURUMLARı... 38 VI. TÜRKİYE'DE GERÇEKLEŞTİRİLEN SINIR TiCARETİNİN BÖLGEDEKİ İLLERİN EKONOMİsİNE YAPTIGI KATKL... 71 VII. TÜRKİYE 'DE SINIR TicARETİ VE KAYIT DIŞI P AZARIN BOyUTLARI... 85 VIII. TÜRKİYE'DE SINIR TiCARETİNİN NEDEN OLDUGU EKONOMİK, TİCARİ, MALİ VE ÜRÜN KALİTESİNE İLİşKİN SORlJ"'"NLAR... 89 IX. SINIR TİCARETİNİN KA YITLI AKARYAKIT SEKTÖRÜNE ETKİLERt... 96 X. SINIR TiCARETİNİN AKARYAKIT DAGITHv1 SEKTÖRÜNE ETKİLERİ.... 99 Xi. SINIR TİCARETİNİN HA YV ANClLIK SEKTÖRG"'"NE ETKİLERİ. 104 XII. SINIR TiCARETİNİN SEBZE VE MEYVECİLİK SEKTÖRÜNE ETKİLERİ... 108 XIII. SINIR TİCARETİNİN Y ARATTIGI KAYIT DIŞI PAZARIN KONTROL ALTINA ALINMASI.... 122 XIV. SINIR TİCARETİNİN DÜZENLENMESİ AMACIYLA ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER... 127 XV. SONUÇ..."... 137 Y ARARLANlLAN KA YN AKLAR... 14 ı
TABLOLAR LİsTESİ Tablo 1 : Sınır Ticareti Yapmaya Yetkilendirilen İller, Sınır Kapıları ve Ülkeleri Gösterİr Liste... 24 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 : Iğdır ile Nahçıvan Arasında Sınır Ticaretine Konu Olan Ana Ürün Grupları...."... 46 : Dilucu Sınıf Kapısındaki İhracat ve ithalatın Yıllara Göre Dağılıml.... "....46 : Dilucu Sınır Kapısından Yapılan İthalatın Ürün Türlerine Göre Oranlarl.... 47 Tablo 5 : Van'da Yıllar İtibariyle Sınır Ticareti Değerleri... 50 Tablo 6 : Hakkari İlinde 1998 Yılı Sınır Ticareti Rakamları... 54 Tablo 7 : Hakkari'de Sınır Ticaretine Konu Olan Mallar....,... 54 Tablo 8 : Şanlıurfa'da Toplam Alanın Tarımsal Dağılın1ı..... 60 Tablo 9 : Gaziantep GSMH Dağılımı..... 67 Tablo 10 : Ağrı, Erzurum, Kars İllerinin Gıda Alt Gnıpları Ytllık Ortalaına Fiyatları ve Yıllık Fiyat Artış Hızları... 72 Tablo ıı : Ankara, Çankırı, Konya İllerinin Gıda Alt Grupları Yıllık Ortalaına Fiyatları ve Yıllık Fiyat Artış Hızları... 73 Tablo 12 : Türkiye Haın Petrol Arzl.... ""... 97
9 i. GİRİş Bölgesel ticaret ülkelerin gelişmesinde ve entegrasyonlarm sağlanmasında önemli bir yer tutınaktadır. Bölgesel ticaret çeşitli anlaşmalarla sağlanmaktadır. Bunlardan birisi de Ekonomik İşbirliği ve Tercihli Ticaret Anlaşmalarıdır. Bu anlaşmalarda aınaç taraf ülkeler arasında ticareti artırmaktır. Tercihli ticaret anlaşmaları ülkeler arasındaki farklılıkları giderebileceği gibi bölgesel bir bütünleşme de sağlayabilir. Ülkemizde Tercihli Ticaret Anlaşmalarının bir uygulama şekii de sınır ticaretidir. Bölgesel ticaret potansiyelini geliştirmek amacıyla özellikle son yıllarda ağırlık verilen bu ticaret türü, ülke ekonomisine önemli yararlar sağlamaktadır.
Türkiye 97 kapı ve 270 gümrükle dünyada en çok sınır kapısı olan ülkelerin başında yer almaktadır. Ülkemizde 1978 yılından bu yana sınır ticareti yapılmaktadır. Başlangıçta sadece sınır illerinin ihtiyaçları düşünülerek başlatılan smır ticareti uygulaması, zamanla sınıra komşu illeri de kapsamına alarak çerçevesi genişletilmiştir. Ancak bir süre sonra smır illeri ve onlara komşu olan illeri de aşan bu ticaret, Türkiye'nin her tarafına yayılan bir ürün yelpazesiyle dikkatleri çekmeye başlamıştır. Normal şartlarda smır ticareti, smır illerinde yaşayan gerçek ve tüzel kişilerin yapabilecekleri bir ticaret türüdür ve amacı bu illerde yaşayan halkın ihtiyaçlarını daha ucuz ve kolay yoldan temin edebilmelerini sağlamaktır. Ancak uygulamada ithal edilen ürünlerin Türkiye'nin her tarafına yayılması engellenememiş ve ülkede ikili fiyatların oluşmasına neden olmuştur. Bir taraftan smır illerinin ihtiyaçlarının çok ötesinde petrol ve tarım ürünleri getirtilirken diğer taraftan bu ticaretin sağladığı vergi avantajı sayesinde bir grup insanın sebepsiz zenginleşmesine yol açılmıştır. Ayrıca, tam hasat zamanında ülkemize getirtilen tarım ürünleri, yerli üreticiler üzerinde olumsuz etkide bulunurken, vergi kayıpları da önemli boyutlara ulaşmıştır. Smır ticareti yoluyla getirtilen petrol ürünlerinin ve kalitesinin düşük olması, araçlarda önemli hasarlara yol açarken, petrol dağıtım şirketleri arasında da huzursuzluk yaşanmasına sebep olmuştur. Petrol dağıtım şirketleri, Irak mazotu satan ve satmayan olarak iki gruba ayrılmış, ucuz mazotu satanların haksız kazançlar elde etmelerine neden olmuştur.
Smır ticareti kapsamında getirtilen petrol ürünleri yüzünden devletin vergi kaybı da yılda 2 milyar dolar düzeyine ulaşmıştır. Başlangıçtaki amaçlarından oldukça uzaklaşan smır ticareti, günümüzde önemli düzenlemeler gerektirmektedir. Bu çalışma, smır ticaretinin başlangıçtan bugüne gelişimini, smır ticaretinin smır illerine ve genel olarak ekonomiye katkılarını, tarım ve akaryakıt dağıtım sektörleri üzerindeki olumsuz etkilerini ele almakta ve smır ticaretinin düzenlenmesi amacıyla alınması gereken tedbirleri içermektedir.
11. SINIR TİCARETİNİN TANIMI, KAPSAMI VE ÖZELLİKLERİ Sınır Ticaretinin Tanımı Türkiye'de son yıllarda uygulanmaya başlayan smır ticareti, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yürütülen özel bir dış ticaret şeklidir. 31.01.1996 tarih ve 22540 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan "Smır Ticaretinin Düzenlenmesine İlişkin Karar'm 2. Maddesinde smır ticareti; "Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde bulunan smır illerinde mukim gerçek kişilerin zaruri ihtiyaçlarını karşılamak üzere karşılıklı olarak yaptıkları ticari işlemler" şeklinde tanımlanmaktadır.
Çeşitli dönemlerde yayımlanan smır ticaretine ilişkin yönetmeliklerde smır ticareti ''smır illerinin ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla komşu ülkelerin smır yörelerinde karşılıklı olarak yapılan ticari işlemler" olarak tanımlanmasına rağmen daha sonra çıkarılan "Smır ve Kıyı Ticaretinin Düzenlenmesine ilişkin Karaf m 2. Maddesinde bu ticaret "smır ve kıyı illeri ile bunlara komşu illerin ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla karşılıklı olarak yapılan işlemlerdir'' şeklinde tanımlanarak ticaretin kapsamı genişletilmiştir (RG. 0L09.1993 tarih ve 21685 sayılı). Burada tanıma komşu iller tabiri eklenerek tanım genişletilmiştir. Smır ve Kıyı Ticaretinin Düzenlenmesine İlişkin Karar'm 2. Maddesinde yer alan "komşm il" ibaresini açıklamak üzere Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarhğı tarafından smır ticareti yapılan valiliklere gönderilen 22.09.1993 tarih ve ÎHR-IV.2.611-003505 sayılı yazıda: "93/4723 sayılı kararın 2. Maddesinde yer alan "komşu il" ibaresi, komşu il statüsünden yararlanarak izin almış ve bundan sonra izin alacak illeri ifade etmektedir" şeklinde tanımlanmıştır. Yine söz konusu Karar'm "Smır Ticareti Yapılacak îller ve Kapılar" başlıklı 3. Maddesi: "Smır ticareti yapılacak illerin tespiti ile gümrük kapılarının bu ticarete kapatılması Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı'mn koordinatörlüğünde; Milli Savunma ve içişleri Bakanlıkları ile Gümrük Müsteşarlığı temsilcilerinden müteşekkil bir komisyonun teklifi üzerine Başbakanlıkça kararlaştırılır" şeklindedir., Yukarıdaki madde hükmünden anlaşılacağı gibi, bir ilin smır ticareti yapması ve komşu il statüsünden yararlandırılıp smır ticareti kapsamına alınabilmesi için, komisyonun teklifi üzerine Başbakanlığın kararı gerekmektedir. Yoksa smır ticareti yapan il ile komşu olan bir ilin tek başına
smır ticareti yapmaya karar verme hakkı ve yetkisi yoktur. Smır Ticaretinin Düzenlemesine İlişkin 26.12.1996 tarih ve 96/9025 sayıh Bakanlar Kurulu Kararı ile daha sonra ''komşu if statüsü kaldırılmıştır. Smır ticareti ülkenin kara sınırı olan devletlerle yaptığı genellikle özel bir rejime tabi olan bir ticaret şeklidir. Komşu ülkeler arasında varılan karşılıklı anlaşmalarla düzenlenir. Smır ticareti genellikle sınırın iki yakasındaki bölge halkının ihtiyaçlarını karşılama amacına yöneliktir. Gümrük Kanunu'nun 138. Maddesine göre "smır ticaretinin çerçevesi antlaşmalarla tayin edilmemiş ise 10 kilometre derinliği geçemez" denmektedir. Ancak Suriye ile yapılan anlaşma çerçevesinde bu mesafe, sınırın her iki tarafından 50 kilometre olarak belirlenmiştir. Buna göre 50 kilometre derinliğinde bir saha olarak kabul edilen smır bölgesi özel bir rejime tabi tutulmuştur (Gümrük YönetmeUği, m. 1056). Irak ile yapılan anlaşma gereğince sınırın her iki yanında 75 kilometrelik bir bölgede smır ticareti uygulanmaktadır (Gümrük Yönetmeliği m. 1068). İran sınırında ise derinlik 50 kilometre olarak belirlenmiştir (Gümrük Yönetmeliği, m. 1073). 27.10.1999 tarihinde TBMM'nde kabul edilen 4458 sayılı Gümrük Kanunu'nun 172. Maddesinde ise smır ticareti ile ilgili olarak; "Türkiye ile komşu ülkeler arasında coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları göz önünde bulundurularak yapılacak smır ticaretinin kapsamı Bakanlar Kurulunca belirlenir. Smır ticaretine ilişkin gümrük işlemleri yönetmelikle belirlenir" ifadesi yer almıştır.
Sınır Ticaretinin Amacı Smır ticareti ilke olarak, smır bölgelerinin iki yanında kalan halkın bölgesel ihtiyaçlarının karşılanmasını içerir. Bu tür ticaretten beklenen amaç, smır bölgelerinde yaşayan halkın ihtiyaç duyduğu maddelerin hem daha kolay temin edilmesi, hem de smır bölgelerinde karşılıklı güven ortamının artmasına katkıda bulunmaktır. Böylece bölge barışma ve huzurun korunmasına yardımcı olunacağı umulmaktadır. Smır ticareti ile hedeflenen amaçları maddeler halinde şöylece sıralamak mümkündür: Bölge halkının ihtiyaçlarının mahallinde, smır bölgelerinden kısa sürede temin ve tedarik edilmesi, bölge ekonomisine canlılık getirilmesi, Bölge insanına daha ucuza mal sağlanması, Mal kaçakçılığının her türlüsünün asgariye indirilmesi, Formel işlemleri basitleştirerek, bürokratik işlemlerin azaltılması yoluyla dış ticaret hacminin genişletilmesi, Bölge insanının refah düzeyini yükseltmek, İstihdamı artırmak, Sınır ticareti yoluyla dış ticaretle uğraşan müteşebbis ruhunun oluşumuna katkıda bulunmak, Yerinden yönetim sisteminin geliştirilerek demokratik hayatın gelişmesine katkıda bulunmak. Sınır Ticaretinin Kapsamı Smır Ticaretinin Düzenlemesine İHşkin 26.12.1996 tarih ve 96/9025 sayıh
Bakanlar Kurulu Kararı ve bu Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair 4.6.1998 tarih ve 98/11160 sayılı Bakanlar Kurulu Kararları ile, toplam 13 ilden (Ağrı, Ardahan, Artvin, Gaziantep, Hakkâri, Hatay, Edime, İğdır, Kilis, Mardin, Şanlıurfa, Sımak, Van) BDT/Gürcistan, Bulgaristan, İran, Suriye, Nahçıvan ve Irak'la smır ticareti yapılması kararlaştırılmıştır. Söz konusu Karar çerçevesinde, şirket merkezi smır ticareti kapsamındaki illerde olan tüzelkişilerle, bu illerde mukim ve tek vergi numarasına sahip gerçek kişilerce, ayda dört defadan fazla olmamak üzere, her defasında 50.000 ABD Doları karşılığı Türk Lirasını aşmayacak eşya ithal edilebilmektedir. Smır ticareti yoluyla ithal edilen petrol ürünlerinden alınması gereken vergi ve fonların %80'i, diğer ürünlerde ise %60'ı tahsil edilmektedir. Ayrıca, anılan Kararın 8 inci maddesinde "Smır ticareti kapsamında ithal edilen maddelerin il dışına çıkarıldığının tespiti halinde, gerçek ve tüzel kişiler adına düzenlenen smır ticareti belgesi ile daha önce verilmiş uygunluk belgeleri iptal edilir, yeni smır ticareti belgesi verilmez." hükmü yer almaktadır. Bu çerçevede, smır ticareti kapsamında ithal edilen maddelerin il dışına çıkartılmaması konusunda gerekli denetim ve kontroller ilgili İl Valiliklerince yapılmaktadır. Smır ticaretine konu olacak eşyanın tespitinde smır ülkelerinin mevzuatları belirleyici olmaktadır. Ülkemizde Dış ticaret Müsteşarlığınca çıkarılan 96/7782 Sayılı Smır Ticareti Kararı'na İUşkin Tebliğ'in 12. Maddesinde "İhracı ve ithali ilgili mevzuatla yasaklanmış ve ithali belli kuram ve kuraluşlara bırakılmış maddeler smır ticaretine konu edilemez. İthalat Rejimi Kararı ile İhracat Rejimi Kararı ve diğer mevzuatla ithali ve ihracı izne bağlı olan maddelerin bu tür ticarete konu edilmesi ilgili mercilerin izni ile
mümkündür" denilmektedir. 97/9113 sayılı Bakanlar Kurulu Karan'nm 12. maddesinde ise ayrıca; kota, gözetim ve diğer ticaret politikaları uygulamasına tabi ürünlerin smır ticaretine konu olamayacakları bildirilmektedir. İhracı yasak ve ihracı müsaadeye bağh mallar Üstesi 27.07.1989 tarih ve 20234 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. Buna göre eski eserler, tiftik keçisi, hint keneviri, tütün tohumu ve fidesi ihracı yasak mallar listesi içindedir. İhracı müsaadeye bağlı mallar listesi içinde tuz, şeker, silah (spor ve av tüfekleri hariç), mühimmat, uyuşturucu, psikotrop maddeler ve müstahtazları, afyon ve haşhaş kellesi, gübreler (kimyevi gübreler hariç), bitkisel ham yağlar ve yağlı tohumlar, bü3âık ve küçük baş canlı hayvanlar ve 1734 sayılı Yem Kanunu'nun kapsamındaki yemler sayılabilir. İthali müsaadeye bağlı maddeler listesi içinde ise şu maddeler sayılabilir: Asetik anhidrit, kokain ve tuzları, müstahzar patlayıcı maddeler, fitiller, infilak fitilleri, ağız otları veya infilak kapsülleri, ateşleyici maddeler, banknot ve benzeri kıymetli evraka mahsus kağıtlar, bilister bakır, bakır döküntü ve hurdaları, alüminyum döküm ve hurdaları, işlenmiş çinko, çinko döküm ve hurdaları. 14.08.1986 tarihinde Ağrı ValiHği ile İran-Batı Azerbaycan Genel Valiliği arasında yapılan protokol ile çıkışı yasak olan, yasak olmayan ve izne bağlı olan smır ticaretine konu eşyanın listeleri ile ilgili bir anlaşma sağlanmıştır. Buna göre Türkiye Heyeti, Türkiye'den çıkışı yasak ve girişi mümkün olmayan eşya grubunu açıklamış, İran Heyeti tarafından ise çıkışı yasak olmayan, çıkışı yasak olan ve İran tarafından istenilen malların listeleri mutabakat altına alınmıştır. İran'dan çıkışı yasak olmayan malların bazıları, kuruyemiş çeşitleri.
yaş sebze ve meyve, bitki tohumları, tuz, kireç, alçı, çeşitli taşlar, seramik vb. iken; çıkışı izne tabi mallar arasında yün, el sanat ürünleri, kuru fasulye, mercimek, komposto, yatak, yorgan, bisküvi, tuğla, çivi, menteşe, çorap, termosifon, lavabo taşı olarak belirlenmiştir. İran'ın Türkiye'den talep ettiği mallar; demir, inşaat demirleri, köşebent, musluklu eşya, lama demiri, cam, boru, çuval, profil, kalıp, canlı hayvan, süt tozu, hayvan yemleri, pamuk, ilaçlar, gaz lambası vs.dir. Anı şekilde Türkiye'den ihracı yasak olan mallardan ise pirinç, yağlı tohumlar, gübreler, afyon, yaş sebze ve meyveler, şarap, et mamulleri, hediyelik eşya, canlı hayvan, tiftik, tütün, un, zeytin yağı, demir ve çelik ürünleri sayılmıştır. 19.03.1997 tarih ve 22938 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanan, 31.01.1997 tarihli 97/0113 nolu Bakanlar Kurulu Kararı ile Bulgaristan sınır ticareti yapılan ülkeler kapsamına alınmış, bu karar ekinde yayınlanan ek liste ile aşağıdaki ürünler sınır ticareti kapsamına alınmıştır: 25.23 Porland çimentosu, saplı çimento ("çimento fondu"), cüruf çimentosu, süper sülfat çimentosu ve benzeri su altında sertleşen çimentolar (boyanmış ve klinker şeklinde olsun olmasın) 27.01-27.16 Mineral yakıtlar, mineral yağlar ve bunların damıtılmasından elde edilen ürünler, bitümenli maddeler, mineral mumlar, (Taşkömürü, linyit kömürü, turb, havagazı, sugazı vb. gazlar, katran, zift, petrol yağları, ham yağlar, fuel-oil, gazyağı, benzin, petrol gazları, petrol koku, elektrik enerjisi) 72.01-72.29 Demir ve Çelik. Ayrıca Dış Ticaret Müsteşarlığının 04.01.1999 tarih ve 5.14.01.05 nolu kararma (m. 11) göre, sınır ticaretine ihracat iadesi yardımı yapılmayacağı
bildirilmiştir. 23 Aralık 1998 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile smır ticaretinin kapsamı daraltılmıştır. Önceden il ihtiyacının üstünde bir ithalat söz konusu olduğunda buna îlde Sınır Ticareti Değerlendirme Kurulu karar veriyor ve çoğu zaman ihtiyacın üstünde, ithalata konu olan mallar Türkiye'nin diğer bölgelerine gönderilebiliyordu. Yeni getirilen düzenleme ile il ihtiyacı malların ithalatına Dış Ticaret Müsteşarlığı izin verecek, ithalat üst sınırını valiliklere bir liste halinde gönderecektir. Bildirilen listelerin dışındaki ithalata ise izin verilmeyecektir.
IIL SINIR TİCARETİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Türkiye'nin smır ticareti ile tanışması 1978-1979 yıllarında yaşanan petrol krizinden ve döviz darboğazından sonra olmuştur. Petrol krizine çare bulabilmek için yöntemler aranmış ve İran'dan mal karşılığı petrol alınmasına karar verilmiştir. Bunun için takip edilen metot aşağıdaki şekilde gelişmiştir: Öncelikle Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'ndan bir yetkili Bakan adına smır ticareti işlemlerini yürütmek üzere atanmış ve söz konusu yetkilinin ikametgahı Ağrı ili olmuştur. Aynı zamanda büro işlemlerini yürütmek için yeteri kadar eleman merkezden görevlendirilmiştir. Büronun görevi, mal götürerek karşılığında petrol getirecek olan smır ticareti tacirlerinin kayıtlarını tutmak, götürülen mal karşılığı getirilecek olan petrolün Türkiye'ye getirilip getirilme-
diğini denetlemektir. Yurda sokulan petrolün, devletin belirlediği bir fiyattan yine devlete teslim edilmesi zorunluluğu vardır. Çünkü piyasada petrol krizinden dolayı karaborsa vardır ve değerinden oldukça yüksek bir fiyattan petrol satılmaktadır. Gelen petrolü teslim almak ve depolamak üzere Petrol Ofisi Genel Müdürlüğü yeteri kadar deposunu Ağrı-Doğubeyazıt ilçesinde inşa ettirmiştir. Biriktirilen petrol Trabzon dağıtım merkezine götürülmekte ve oradan da ihtiyaca göre devlet yetkilileri eliyle çeşitli bölgelere dağıtılmıştır. 1978'de yapılan araştırmalar; o zaman Türkiye'den mal götürüp karşılığında îran petrolü getiren tacirlerin, devletin kendilerine vermiş olduğu kâr marjının yüksek olmasından dolayı oldukça fazla miktarda sermaye birikimi sağladıkları ve daha sonraki yıllarda birer ihracatçı ve ithalatçı olduklarını göstermektedir. Merkezden görevlendirilen elemanlarca smır ticareti işlemleri yaklaşık iki yıl sürdükten sonra, smır ticareti işlemlerinin Valiliklerce yürütülmesinin daha uygun olacağı kanaatine varılmış ve Ağrı Valiliği bünyesinde smır ticareti bürosu oluşturulmuştur. Daha sonraki yıllarda bir takım düzenlemeler yapılmıştır. İlk düzenleme, 1979 yılında 7/17493 sayılı Dışsatım Düzenleme Kararı ile olmuştur. Bu karara dayanılarak çıkarılan 09.06.1979 tarih ve 7/17793 sayıh Kararla bazı smır bölgelerinde smır ticareti yapılması öngörülmüştür. 20.09.1980 tarih ve 16760 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanan Smır Ticareti Yönetmeliği ile, İran'la Ağrı-Gürbulak smır kapısından smır ticareti yapılması bir yönetmelik maddesi haline getirilmiştir. 1982 yılında yayımlanan
İhracat Rejimi Kararı ve İhracat YönetmeUği (RG. 7 Ocak 1982 tarih ve 17567 sayıh) içerisinde sınır ticaretine ayrıca yer verilmesi, smır ticareti açısından önemli bir gelişme olmuştur. Türkiye'de smır ticareti ilk defa Ağrı-Gürbulak smır kapısında başlatılmış, Ağrı ValiUği'nin 13.02.1985 tarih ve 1/222 sayıh talebi üzerine; 21.02.1985 tarih ve 18673 sayıh Resmi Gazete'de yayımlanan 8/9113 sayıh Bakanlar Kurulu Kararı Eki, Smır Ticareti Yönetmeliği çerçevesinde, Gürbulak smır kapısından smır ticareti yapılması işlemlerini bir takım kaide ve kurallara bağlamıştır. Daha sonra aynı yıl Gaziantep-Ünlüpmar ve Karkamış smır kapılarından Suriye ile smır ticaret yapılmasına izin verilmiştir. 1986 yılında Hatay- Cilvegözü smır kapısı Suriye ile, 1987 yılında ise Van-Kapıköy smır kapısı İran ile smır ticaretine açılmıştır. 1988 yılında ise Hakkari-Esendere, 1989 yılında da Artvin-Sarp smır kapısı smır ticaretine açılmıştır. 1989 yılında Erzurum ilinin Ağrı-Gürbulak smır kapısından İran'la, Artvin-Sarp smır kapısından ise BDT ile smır ticareti yapmasına karar verilmiştir. 1990 yılında Kars ilinin Ağrı-Gürbulak smır kapısından İran'la, Artvin- Sarp smır kapısından ise BDT ile smır ticareti yapmalarına izin verilmiştir (komşu il statüsünden yararlanarak). Yine aynı yılm ortalarında Mardin, Hakkari ve Sımak illerinin Mardin-Habur sınır kapısından smır ticareti yapmalarına karar verilmiştir. İlk önceleri Ağrı ilinde fiili olarak sınır ticareti faaliyetleri yürütülmekteyken, hızlı bir gelişme ile bu tür ticaretin diğer smır ve kıyı illerine de
yayıldığını görmekteyiz. Kısaca özetlemek gerekirse; Ağrı, Van, Hakkari, Erzurum ve Kars illeri Gürbulak, Kapıköy ve Esendere smır kapılarından İran'la, İğdır Dilucu kapısından Nahcıvan'la, Gaziantep ili Cilvegözü, Öncüpmar ve Karkamış smır kapılarından Suriye ile, yine Mardin ili Nusaybin smır kapısından Suriye ile, Sımak ili Habur smır kapısından Irak ile smır ticareti yapmaya yetkili kılınmışlardır. Başbakanlık Dış ticaret Müsteşarlığının 96/7782 Sayılı Smır Ticaretine İlişkin Tebliğ (RG. 06.09.1996 tarih ve 22749 sayılı) ile Şanlıurfa ilinin Akçakale Smır Kapısından Suriye ile smır ticareti yapmasına izin verilmiş, son olarak da 31.1.1997 tarih ve 97/9113 nolu Bakanlar Kumlu Kararı (RG. 19.03.1997 tarih ve 22938 sayılı) ile Edime ili Bulgaristan ile Kapıkule'den smır ticareti yapmaya yetkilendirilmiştir. Başbakanlık DTM tarafından çıkarılan 96/7782 Sayıh Smır Ticareti Kararı'na İUşkin TebHğ ile, daha önce smır ticaretini düzenleyen 13.08.1993 tarihli ve 93/4723 sayılı Karamame ve eki "Smır ve Kıyı Ticaretinin Düzenlenmesine İlişkin Karar" yürürlükten kaldırılmıştır. Böylece smır ticareti yapmaya yetkili ve daha önce "komşu z7" statüsünden yararlanmış olan illerin smır ticareti yapabilme olanakları da kaldırılmış olmaktadır. Smır ticareti yapılan iller ve bunların hangi smır kapısından hangi ülkelerle smır ticareti yapacaklarını bir tablo ile gösterebiliriz.
TABLO 1: Sınır Ticareti Yapmaya Yetkilendirilen İller, Sınır Kapıları ve Ülkeleri Gösterir Liste ÎLt SINIR KAPISI KARŞI ÜLKE Ağrı Gürbulak İran Van Kapıköy İran Hakkari Esendere İran Artvin Sarp Gürcistan ve diğer B.D.T. Ülkeleri İğdır Dilucu Nahçıvan Ardahan Türkgözü Gürcistan ve diğer B.D.T. Ülkeleri Gaziantep Karkamış Suriye Kihs Öncüpmar Suriye Hatay Cilvegözü Suriye Mardin Nusaybin Şenyurt Suriye Sımak Habur Irak Şanlıurfa Akçakale Suriye Edime Kapıkule Bulgaristan Temmuz 1998'de alman ve fakat Resmi Gazete'de yayınlanmayan bir kararla sınır ticaretine önemli engeller getirilmiştir. Bakanlar Kumlu'nun aldığı önlemler arasında sınır ticaretinin sadece komşu iller arasında yapılması, ticarete konu olan malların bu illerin sımrlanm aşmaması, sınır ticareti kapsamındaki malların vergilerinin yüzde SO'e çıkarılması, malların ithalatında menşe şehadetnamesi aranarak üçüncü ülke mallarının bu yolla yurda girişinin engellenmesi konuları yer almıştır.
Kararın Temmuz 1998 başından itibaren uygulamaya sokulmasıyla lo'u aşkın Doğu ve Güneydoğu Anadolu ilinden yapılan smır ticareti fiilen durmuş, valilere verilen gizli talimatla smır ticareti kapsamındaki malların il dışına çıkmasını önlemek amacıyla ciddi idari denetimler başlatılmıştır. Önlemler Ardahan'dan, Hatay'a kadar lo'a yakın ilde etkisini gösterirken, bu illerden ekonomisi smır ticaretine bağlı olanlarda ticari hayat durgunlaşmıştır. Smır ticaretiyle ilgili önemli bir düzenleme; Türkiye'de 13 smır ilinde yapılan smır ticaretinde valilerde olan yetkinin. Bakanlar Kurulu kararıyla Dış Ticaret Müsteşarhğı'na devredilmesidir. 55. Hükümetin 23.12.1998 tarihinde aldığı bu karar bütün valiliklere ulaştırılmış ve valilerin yetkileri kaldırılmıştır. İllerin keyfi ve ihtiyaç dışı ithalat yapmaları, smır ticaretinin her ilde standart halde yapılması ve kontrolünün daha sağlıklı yapılabilmesi gibi nedenlerle alman Bakanlar Kumlu Kararı uyarınca Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından hazırlanan ve "1999 yılında smır illerinde ithalatı yapılacak mallar ve miktarlarını gösteren liste" de valiliklere gönderilmiştir. 23.12.1998 tarimi karar, illerdeki smır ticareti değerlendirme kumllarmda da değişiklikler öngörmektedir. Buna göre smır ticareti değerlendirme kumlları şu üyelerden oluşmaktadır; "Vali veya valinin görevlendirdiği vali yardımcısı başkanlığında, sanayi ticaret müdürü, tarım il müdürü, TSO yönetim kumlu başkanı, defterdar ve müsteşarlığın uygun gördüğü bir üye". Kumllarda daha önce defterdarlık ve müsteşarlık temsilcisi yer almıyordu. Kararla getirilen önemli bir yenilik de Sınır Ticareti Koordinasyon Kurulu oluştumlmasıdır. Yeni düzenleme ile smır ticareti yapılan illerin valileri ve ilgili kummlarm yetkililerinin oluşturduğu kuml, üç ayda bir Dış Ticaret Müsteşarlığı'nda toplanarak çahşmalarım
değerlendirecektir. Bu kararla smır ticareti yoluyla yapılan ithalatta alınacak vergilerde de denklik sağlanmış olmaktadır. 23.12.1998 tarihli karar il ihtiyacı dışındaki ürün ve malların ithalatına, listede belirlenen il ihtiyacı fazlası ithalata ve hasat dönemi tarımsal ürünlerin ithalatına da artık izin verilmeyecektir. Eski uygulamada vali veya onun görevlendirdiği vali yardımcısı başkanlığındaki Sınır Ticareti Değerlendirme Kurulu, smır ticareti izni verme, yapılan başvuruları kabul edip etmeme, ilin ihtiyacını belirleme yetkilerine sahipti. Yeni uygulamayla, il ihtiyacı ve hangi malların ithalatına izin verildiği Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından liste halinde valilere bildirilecek ve bildirilen listeler dışındaki ithalata izin verilmeyecektir. Örneğin, Edirneli bir ithalatçı 10 ton kuş yemi ithal etmek için başvurduğunda. Edime listesine bakılacak, şayet listede kuş yemi yoksa ithalata izin verilmeyecek, listede kuş yemi var ancak miktar belirlenen il ihtiyacının üzerindeyse yine bu ithalata izin verilmeyecektir. Önceki uygulamada ise bu ithalata, ildeki Smır Ticareti Değerlendirme Kumlu karar veriyordu. 27.01.2000 tarihinde TBMM'de 4481 Sayıh Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun'un geçici 2. Maddesi uyarınca "Bakanlar Kumlu, smır ticareti kapsamında ithal edilen mallara ilişkin olarak tahsil edilen Akaryakıt Tüketim Vergisinin %5'ine kadarlık kısmını, smır ticareti yapılan illerin özel idarelerine aktarmaya yetkilidir. Bu maddenin uygulanması ile ilgili usul ve esaslar Maliye Bakanlığınca belirlenir" hükmü yer almıştır. Buna göre tahsil edilen Akaryakıt Tüketim Vergisinin %5Tik kısmı smır ticareti yapılan illerin Özel İdarelerine gönderilecek ve özel idareler de bunlarla, yol, okul vb. yatırımları gerçekleştireceklerdir. Bu, smır illerinin kalkındırılması için son
derece olumlu bir gelişmedir. 4458 sayılı Gümrük Kanununun yönetmelikle düzenlenmesini öngördüğü konuları düzenlemek amacıyla hazırlanan ve 05.02.2000 tarihinde yürürlüğe giren Gümrük Yönetmeliği'nin 710, 711, 712 ve 713. maddeleri Smır Ticaretini düzenlemektedir. Smır ticaretini düzenleyen maddeler aşağıdaki hükümleri içermektedir. Madde 710 - Bakanlar Kurulunca Türkiye ile komşu ülkeler arasında coğrafi durum ve bölge ihtiyaçları göz önünde bulundurularak kapsamı belirlenen smır ticareti ancak ilgih Kararda belirtilen gümrük idarelerinden yapılır. Madde 711 - Smır ticareti kapsamında yapılacak her türlü ithalat ve ihracat işlemlerinde bu YönetmeUğin 249 uncu maddesinde belirtilen beyanname kullanılır. Madde 712 - Gümrük Kanununun 172 nci maddesi çerçevesinde smır ticareti kapsamında yapılacak ithalat ve ihracat işlemleri, bu madde uyarınca çıkarılacak Bakanlar Kurulu Kararında yer alan hükümler saklı kalmak kaydıyla bu Yönetmelikte yer alan usul ve esaslara tabidir. Madde 713 - Smır komşusu ülkelerle smır ticaretine ilişkin özel anlaşmalar bulunması halinde, gümrük işlemleri bu anlaşmalar hükümlerine göre yürütülür. 28 Nisan 2000 Tarihli Son Düzenleme Başlatıldığı günden bu yana kapsamı konusunda tartışmalar bitmeyen ve vergi kayıplarına neden olan smır ticaretine 28 Nisan 2000'de çıkarılan bir kararname ile yeni kısıtlamalar getirilmiştir. Yaklaşık 8 aylık bir uğraşıdan sonra çıkarılan yeni düzenleme ile "mücavir il" kavramı kaldırılırken, artık
sadece, Artvin'den Hatay'a kadar olan sınır illerinde sınır ticareti yapılabilmesi karara bağlanmıştır. Sınır ticaretine imkan tanınan il sayısı 7'ye düşürülürken Edime ili de sınır ticareti yasaklanan iller arasına girmiştir. Bu arada, çoğunlukla Irak'tan getirilen deterjan hammaddesi olan "lap" ile hurda demir-çelik ve hurda bakır ithalatında uygulanan kota da kaldırılmıştır. Sınır ticareti kapsamında getirilen bu mallar sadece sınır illerinde değil, Türkiye genelinde satılabilecektir. Bu ürünler dışında sınır ticareti kapsamında ithal edilen ürünler ise eskiden olduğu gibi il dışına çıkarılamayacaktır. Yeni kararla mazotta gümrük düşürülüp miktarlar azaltılmıştır. Karamame ile sınırdan ticaretin önemli boyutunu oluşturan mazot ticaretinde de gümrük muafiyeti azaltılmıştır. "Taşıt üzeri motorin ticareti" olarak adlandırılan sınırdan mazot ticaretinde, daha önce jâizde 60 olarak uygulanan mevcut gümrük vergilerinin yüzde 80'i uygulanacak. Söz konusu mazot ticareti artık sadece Türk plakalı araçlar ile yapılacak. Yeni kararla Mutad depo ile getirilecek aylık mazot miktarı da İğdır'da 25 bin tondan 15 bin tona, Habur'da 150 bin tondan 75 bin tona indirilmiştir. Yeni kontenjan miktarları Mayıs 2000'den itibaren geçerli olacaktır. Böylece, 2000 yılının ilk 4 ayında, İğdır'a 100 bin ton, Habur'a ise 600 bin ton olmak üzere toplam 700 bin ton mazot getirildiği kabul edilirse, yılın kalan bölümünde, İğdır'a en fazla 120 bin ton, Habur'a da 600 bin ton mazot getirilebilecek. Bu kapsamda getirilen mazotun tamamı, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı'nm (TPAO) yan kumlusu Türkiye Petrolleri Uluslararası Şirketi (TPIC) tarafından satın alınacaktır. Sınır ticaretine ilişkin karamamenin çıkmaması nedeniyle, geçen yılın sonunda bu kapsamda ithalatı yapılabilecek ürünlerin sayısı. Dış Ticaret
Müsteşarlığı tarafından 254'ten Sl'e indirilmişti. Yeni Kararname ile smır ticareti kapsamında, sadece, genellikle Türkiye'de üretilmeyen, karabiber, kakule, karanfil, kimyon, kına, mahlep, sahlep, sumak gibi baharat türü tarım ürünlerinin ithalatına izin verilmektedir. Bu kapsamda ithal edilebilecek sanayi ürünleri ise ham alüminyum, külçe alüminyum, külçe bakır, bakır süs eşyası, hurda bronz, kaya tuzu, ham veya kaba yontulmuş mermer, naylon terlik, semaver ve odun ile sınırlandırılmıştır. Bu arada "araç üstü motorin ticareti" dışında, yılda, Ağrı'dan 25 bin ton, Ardahan'dan 11 bin ton, İğdır'dan 25 bin ton, Şımak'tan 6 bin 800 ton, Van'dan da 64 bin 800 ton motorin ithalatına izin verilmektedir. Artvin'den yılda 500 bin ton motorin ithalat izni istenmesine karşın sadece 28 bin ton, Hakkari'den 250 bin ton ithalat izni istenmesine karşın sadece 8 bin 500 ton motorin ithalatı uygun görülmüştür. Kapsamı daraltılan smır ticaretine 2001 yılında tamamen son verilmesi öngörülüyor. Turkish Daily News'in askeri kaynaklardan elde ettiği bilgilere göre, 28 Nisan 2000 tarihu Karar'm bölgede kötüleşen ekonomik koşulları daha da kötüleştireceği bildirilmiştir. Askeri yetkililer smır ticaretinin geliştirilmesine yönelik olarak bölgede bulunan Üzümlü ve Samanlı askeri smır kapılarının da serbest ticarete açılmasını ve Habur Smır Kapısı'nm genişletilmesini önermektedirler. Bu şekilde yöre insanının ekonomik koşullarında iyileşme söz konusu olabilecektir. Yine aynı kaynaklar, yeni uygulamanın kaçakçılığı artıracağını ve PKK'nm bölgede güçlenmesine yol açacağını ifade etmektedirler. Yeni kararla smır ticaretinin kısıtlanmasının jeo-politik açıdan Türkiye'nin Kuzey Irak üzerindeki etkinliğini azahacağı da bildirilmektedir. Hem Barzani hem de Talabani'nin Irak'ın Türkiye ile olan petrol ticaretine bağımlı olduğu