Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Eylül 2016 September 2016 Yıl 9, Sayı XXVII, ss. 519-541. Year 9, Issue XXVII, pp. 519-541. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/joh893 ABCFM (AMERİKAN BOARD) ARŞİVLERİ NİN OSMANLI- AMERİKAN İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Özgür YILDIZ Özet Osmanlı ülkesindeki Amerikan misyonerlik faaliyetleri, 1810 yılında kurulan Amerikan Board Teşkilatı nın, Osmanlı topraklarına 1819 yılında ayak basmasıyla başladı. 1819 yılında Boston dan, İzmir e gelen iki Amerikalı misyoner Fisk ve Parson buradan Kudüs e geçerek Amerikan Protestan misyonerlik faaliyetlerini başlattı. Tanzimat, Islahat ve Adalet Fermanları Amerikan misyonerlerinin Osmanlı Devleti nde yayılışını hızlandırdı. Kurum ve kuruluşlarıyla Amerikan misyonerleri, Osmanlı Devleti nin son yüzyılında önemli bir etkiye sahip oldu. The American Board of Commmissioners for Foreign Mission (ABCFM) Arşivi günümüzde Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesinde bulunmaktadır. Board Teşkilatı nın çalışmaları, biyografik malzemeler, broşürler ve fotoğraflar ise Boston daki United Church Board for World Mission ın kütüphanesinde bulunmaktadır. Hougton kütüphanesinde bulunan ABCFM Arşiv belgeleri ABC 1 den ABC 91 e kadar numaralandırılmıştır. ABCFM Arşivi nde Türkiye Misyonu ABC. 16.9 kısmında yer almaktadır. Türkiye de kurulmuş olan misyonlar ile ilgili belgeler ve 1819 yılından itibaren Anadolu ya gelen Amerikan misyonerlerinin tutmuş oldukları tüm kayıtlar bu kısımdadır. Osmanlı son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti dönemini de kapsayan belgeler, hem Türk-Amerikan ilişkilerinin hem de Türk tarihinin aydınlatılması için öneme sahiptir. Osmanlı Devleti nin son dönem tarihi açısından büyük öneme haiz olan Amerikan misyoner faaliyetleri, araştırılması gereken ve üzerinde hassasiyetle Bu yayından elde edilen bilgiler; Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Bilimsel Araştırmalar Projeleri Koordinasyon Biriminin 15/084 Numaralı Projesi olarak, adı geçen kurum tarafından desteklenmiştir. (Information obtained from this publication has been supported by Muğla Sıtkı Koçman University, Scientific Research Projects Coordination Unit, as the Project numbered 15/084 of the same institution.) Doç. Dr., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, ozgurzyz@gmail.com
Özgür Yıldız durulması gereken bir konudur. Bu konuda araştırma yapacaklara rehber mahiyetinde yapılan araştırmanın ana amacı; Amerikan misyonerlik tarihi ile ilgili arşiv kaynakları hakkında kısa bilgi vermektir. Anahtar Kelimeler: ABCFM, Osmanlı Devleti, Arşiv, Amerikan, Misyoner Assessment of ABCFM (American Board) Archives within the Context of Ottoman-American Relations Abstract Missionary activities in the Ottoman country started when American Board organization, established in 1810, set foot on the Ottoman territory in 1819. Fisk and Parson, two American missionaries who came to Izmir from Boston in 1819, headed to Jerusalem from here and started American Protestant missionary activities. The imperial edicts of Gülhane, Reform and Justice accelerated the spread of American missionaries in the Ottoman Empire. With their institutions and organizations, American missionaries had a significant effect in the last century of the Ottoman Empire. The American Board of Commissioners for Foreign Mission (ABCFM) Archive is in Houghton Library of Harvard University today. The studies of the Board organization, related biographical materials, brochures and photos are in the library of United Church Board for World Mission in Boston. ABCFM Archive documents in Houghton Library are numbered from ABC 1 to ABC 91. Turkey Missionary is in section ABC. 16.9 of ABCFM Archive. Documents regarding missionaries established in Turkey and all records kept by American missionaries that arrived to Anatolia as of 1819 are in this section. Documents covering the last period of the Ottoman Empire and the Republic period of Turkey are important for illuminating both Turkish-American relations and Turkish history. American missionary activities, which have great importance in terms of the history of the last period of the Ottoman Empire, are an issue that should be studied and put emphasis on with sensitivity. Intended as a guide for prospective researches on this issue, the main purpose of the study is to give short information on archive sources regarding American missionary history. Key Words: ABCFM, Ottoman State, Archive, American, Missionary Giriş Amerikan Board teşkilatı 1810 yılında kurulmuş olan dünya çapında bir Protestan misyoner teşkilatıdır. Tüm dünyada etkili olan Amerikan misyoner teşkilatı Protestanlığı yayma amacıyla kurulmuş ve yapmış olduğu faaliyetlerle gitmiş oldukları ülkelerde ses getirmiş bir kurumdur. [520]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi Amerikan Board Teşkilatı misyonerleri, gitmiş oldukları ülkeleri misyonlara, istasyonlara ve dış istasyonlara bölerek kendi yönetimini kurdu. Protestan Misyoner Teşkilatı, misyon ve istasyonlarda misyonerler görevlendirdi. Görev yerlerine ilk giden kurucu misyonerlerden itibaren merkezleri Boston a tüm faaliyetlerini, yaşadıkları problemleri, gözlemlerini, iç ve dış politika ile ilgili bazı gelişmeleri günü günü kaydederek iletmişlerdir. Yapmış oldukları faaliyetleri mektup, günlük, yılık rapor ve belgeler şeklinde kaydetmişlerdir. Böylece oluşan ABCFM Arşivi ndeki 500.000 in üzerindeki belge 2.600 cilt haline getirilmiş, misyonerlerin basmış oldukları 5.000 cilt kitap, 15.000 broşürün yanında 15.000 üzerinde fotoğraf arşivdeki yerini almıştır. 1 ABCFM Arşivi misyonerlerin dünya genelinde yürütmüş oldukları faaliyetler hakkında bilgi vermesinin yanında misyonerlerin tutmuş oldukları raporlar ve göndermiş oldukları mektuplar sayesinde bölgenin tanınması için de fayda sağlamaktadırlar. Misyonerler bulundukları ülkelerin nüfusunu, iklimini, bölgenin sosyolojik ve toplumsal yapısını, kültürünü, dini yapısını, inançlarını ayrıntılı olarak analiz etmişlerdir. Nüfusla ilgili olarak misyonlarda ve istasyonlarda yaşayanların sayısını çıkarmışlar. Osmanlı Toplumu için örnek verecek olursak; köylerde yaşayanların bile kaç kişinin Ermeni, Yahudi, Rum ve Müslüman olduğunu raporlarında ayrıntılı olarak yazmışlardır. 1886 yılı Suriye Misyonu nun yıllık raporu örneğinde görüldüğü gibi; misyonerler gitmiş oldukları ülkelerde yapmış oldukları harcamaları yazmışlar, kuruşu kuruşuna maaşlarını, kiralarını, faaliyetlerinde harcamış oldukları tüm paraları yıllık raporlarında ayrıntılı olarak yazmışlardır. 2 Misyonerler, bulundukları ülkelerin toplumsal ve sosyolojik yapısını da çok detaylı incelemişlerdir. Bölgeye göndermiş oldukları kurucu misyonerler toplum yapısını iyi tanıdıktan sonra kuracakları kurumları belirlemişlerdir. Toplumsal ihtiyaçlara göre ülkelerde Amerikan kurumları açmışlar ve yapmış oldukları başarılı tespit çalışmalarından sonra gittikleri ülkelerde kalıcı ve aranan kurum haline gelmişlerdir. Örneğin; Suriye Misyonunda, Suriye Protestan Koleji ve kolej bünyesinde hastane açmışlardır. Amerikan misyonerleri o dönemde en gerekli ihtiyaç olarak tıbbi ihtiyaçları görmüş ve toplumda aranan kurum olma vasfını yerine getirmiştir. Yüksek eğitim 1 Ömer Turan; Osmanlı Devletinde Faaliyet Gösteren Protestan Misyonerlik Kuruluşları ve Arşivleri, Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu, İstanbul 2005, s. 212. 2 Bkz Ek 1: 1886 yılı Suriye Misyonu nun bütçesi; ABCFM Reel: 551, Belge No: 1145. [521]
Özgür Yıldız düzeyinde kolejler açarak da ülke liderlerini yetiştirmişlerdir. Suriye Protestan Koleji ve Robert Koleji bu okullara önemli örneklerdir. Bu iki kurumunda hâlâ faaliyet göstermesi bunun kanıtıdır. Kurucu misyonerlerin ve sonrasında gelen misyonerlerin tutmuş oldukları kayıtlar ve birbirini izleyen politikalar izlemeleri misyonerlerin başarısının sırrıdır. ABCFM arşivinde sıkça karşılaşılan yıllık raporlar misyoner kurumlarının gelişimini her yıl takip edilmesini sağlamış ve kurumların yaşadığı sorunlar anında çözüme kavuşturulmuştur. 3 Amerikan Protestan misyonerleri bulundukları ülkelerin din ve inanç yapısını da detaylı incelemişler ve yazmış oldukları mektuplarda bölgenin dini yapısı hakkında bilgi vermişler. Açmış oldukları kurumlarda bile insanları milliyetleri ve dinlerine göre sınıflandırarak oluşan sayıları Boston daki merkezlerine bildirmişlerdir. 4 Bahsedildiği üzere ABCFM Arşivi nin ülke tarihleri için değeri tartışılmazdır. Bu nedenle araştırmada; araştırmacılar için büyük öneme sahip olan ABCFM Arşivi nin dünya genelindeki belgeleri ve Osmanlı ülkesi belgeleri hakkında kısa bir değerlendirme yapılacaktır. 1. ABCFM Arşivleri nin İçeriği ABFM Arşivi günümüzde Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesinde bulunmaktadır. Board Teşkilatı nın çalışmaları, biyografik malzemeler, broşürler ve fotoğraflar ise Boston daki United Church Board for World Mission ın kütüphanesinde bulunmaktadır. 5 Hougton kütüphanesinde bulunan ABCFM Arşiv belgeleri ABC 1 den ABC 91 e kadar numaralandırılmıştır. Buradaki arşiv belgeleri araştırmacılara Amerikan Board Teşkilatı nın dünya genelindeki faaliyetlerini göstermektedir. 1810 yılından 1961 yılına kadar olan belgeler bu arşivde yer almaktadır. 1810 yılında kurulan Amerikan Board Teşkilatı nın 1910 yılına geldiğinde 102 misyon istasyonunun yanında Hindistan, Ceylan, Angola, Güney Afrika Asya, Avrupa, Türkiye, Çin, Japonya, Flipinler, Meksika, İspanya ve Avusturya da 3 Bkz EK 2; Suriye Protestan Koleji 1889 yılı yıllık raporu, ABCFM, Reel: 551, Belge No: 1149 4 Bkz EK 3; 1896 yılı Suriye Protestan Koleji öğrenci sayıları dinleri ve milliyetlerine göre ayrılmış halde, ABCFM, Reel: 551, Belge No: 1164 5 Ömer Turan; Osmanlı Devletinde Faaliyet Gösteren Protestan Misyonerlik Kuruluşları ve Arşivleri, Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu, İstanbul 2005, s. 212. [522]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi 600 çalışanı olmuştur. 6 Protestan misyoner örgütü olan Amerikan Board Teşkilatı, Hıristyan kiliseleri tarafından desteklenmiş ve çok derin ve etkili bir arşive sahip olmuştur. Arşivin içeriği aşağıdaki gibi olmuştur: ABC 1: Yerli muhabirlerin mektupları ABC 1.3: Hindistan daki misyonerlerin mektupları ABC 1.5: Çeşitli konular ABC 2: Yabancı muhabirlerin mektupları ABC 3: Yabancı Departman ABC 4: Yerli Departman ABC 5: Yayın Departmanı ABC 6: Aday Departmanı ABC 7: Teşkilatların mektupları ABC 8: Çeşitli konular ABC 9: Kadın Board Teşkilatı o ABC 9.1 - ABC 9.10: Kadın Board belgeleri o ABC 9.5.1: Kadın Board Misyonları 1873-1947 ABC 10: Yerli muhabirlerden gelen mektuplar ABC 11: Board çalışanlarının mektupları ABC 11.1-11.7: Board çalışanlarının mektupları ABC 12: Teşkilat mektupları ABC 13: Devletin resmi mektupları ABC 14: Yabancı mektuplarda çeşitli konular ABC 15: Afrika misyonerlerinin mektupları ABC 16: Asya Misyonu o ACB 16.1: Hindistan o ABC 16.2: Güney Doğu Asya o ABC 16.3: Çin o ABC 16.4: Japonya o ABC 16.5: Orta Doğu Misyonunda çeşitli konular o ABC 16.6: Yahudi Misyonu o ABC 16.7: Ermeni Misyonu o ABC 16.8: Suriye, Nasturi, Asur Misyonları o ABC 16.9: Türkiye Misyonu 6 American Board of Commisioners for Foreign Missions Archives, 1810-1961, Houghton Library, http://oasis.lib.harvard.edu/oasis/deliver/~hou01467, alıntılama tarihi: 19.01.2016 [523]
Özgür Yıldız o ABC 16.10: Yakın Doğu Misyonu ABC 17: Avrupa Misyonu ABC 18: Amerika Kıtası Misyonları o ABC 18.1-18.2.2: Güney Amerika ve Meksika Misyonu o ABC 18.3-18.8: Kuzey Amerika Kızıl Derililer Misyonu ABC 19: Pasifik Adaları Misyonu ABC 21-29:Yardımcı misyoner toplulukları ABC 30-74: Çeşitli konularda personel belgeleri ABC 75: Kadın Board Teşkilatı dâhili belgeleri ABC 76: Personel belgeleri ABC 77: Bibliyografik koleksiyon o ABC 77.1: Bireysel biyografi o ABC 77.2-77.8: Misyonerlere ilişkin belgeler ABC 78: Resim koleksiyonu o ABC 78.1: Bireysel resim koleksiyonları o ABC 78.2: Misyonların resim koleksiyonları o ABC 78.3: Büyük boy resim ve belgeler o ABC 78.4: Ek fotoğraf albümü o ABC 78.5: Çeşitli ek fotoğraflar ABC 79: Harita ve plan koleksiyonları ABC 80: Danışma Kurulu belgeleri ABC 81: Komite ve alt komite raporları ABC 82: Gazete manşetleri ABC 83: Diğer özel koleksiyonlar ABC 84: Yıllık toplantı raporları ABC 85: Board un ek resmi dosyaları ABC 86: Hıristiyan cemaat komiteleri ABC 87: Hıristiyan Kilisesi, yabancı bölümü ABC 88: Board tarihi ve bireysel misyonlar ABC 89: ABCFM Arşivinden teknik bilgiler ABC 90: Koleksiyon kayıtları ABC 91: Baord un basılı yayınları Listede görüldüğü üzere Amerikan Board Arşivi 91 kısma ayrılmıştır. Belgelerin içeriğinde mektuplar, fotoğraflar, istatistikler, haritalar önemli bir yer kaplamaktadır. ABC 1 den ABC 9 a kadar olan kısımda mektuplar, [524]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi yayınla ilgili belgeler, yabancı departman ve yerli departmanların yazıları bulunmaktadır. ABC 9 Kadın Board Teşkilatı nın belgelerinden oluşmaktadır. Kadın board Teşkilatı nın çalışmaları, mektupları bölgeleri 11 kutuluk kısma ayrılmıştır. Kadın Board Teşkilatının dünya genelinde yürütmüş olduğu çalışmalar bu belgelerde ayrıntılı yer almaktadır. Kadın Board Teşkilatı nın arşivinde yer alan kurumları şöyledir: - Afrika: Ev Okulu - Ceylon: Kadın Board Teşkilatı Okulları - Çin: Kız Yatılı Okulu, Hastane - Hindistan: Aruppukotai Kız Yatılı Okulu - Hindistan: Marathi Misyonundaki Kız Yatılı Okulu - Hindistan: Ahmednagar Kız Yatılı Okulu - Hindistan: Ahmednagar Hindu Kız Yatılı Okulu - Hindistan: Köy Okulları - Japonya: Baikwa Kız Okulu - Türkiye, Merkezi Türkiye Misyonu: Antep hastanesi, Antep Yetimhanesi, Merkezi Türkiye Kız Koleji, Urfa Kız Yüksek Okulu - Türkiye, Doğu Türkiye Misyonu: Fırat Koleji kız Bölümü, Mardin Kız Yüksek Okulu, Van Kız Okulu, - Türkiye, Avrupa Türkiye Misyonu; Sofya Amerikan Anaokulu - Türkiye, Batı Türkiye Misyonu; İzmir Amerikan Kız Okulu, Anadolu Kız Okulu, Kayseri Kız Yatılı Okulu, Adapazarı Kız Okulu, - Kayseri İstasyonu sağlık çalışmaları Görüldüğü üzere Kadın Board Teşkilatı, Hindistan ve Türkiye başta olmak üzere 19. Yüzyılın ikinci yarısında etkili çalışmıştır. Amerikan Kadın misyoner teşkilatı tutmuş olduğu evrakları merkezleri Boston ile paylaşmıştır. Bu kurumlar ile ilgili belgeler ABC 9.5.1. kısmında 2. kutu (BOX 2) da yer almaktadır. ABC 10 dan ABC 15 e kadar Amerikan Board Teşkilatının resmi yazışmaları yer almaktadır. ABC 15 te ise Afrika misyoner faaliyetleri yer almaktadır. Burada bulunan belgeler mikrofilm halindedir. Amerikan Board arşivinde mikrofilmler (Reel: Mikrofilm No) şeklinde yer almaktadır. ABC 15 te bulunan Afrika misyonerlerinin mikrofilm belgeleri Reel: 149 dan [525]
Özgür Yıldız başlamış ve Reel: 223 e kadar sınıflandırılmıştır. 7 Afrika ile ilgili mektuplar, resmi yazışmalar, kurumların faaliyetleri bu kısımda yer almaktadır. 2. ABCFM Arşivleri nde Asya Misyonları ve Arşivin Türk Tarihi İçin Değeri Amerikan Board Arşivlerinde Asya misyonları ABC 16 kısmında yer almaktadır. Türkiye nin de yer aldığı bu kısım ABC 16.1 den ABC16.10 a kadar kısımlara ayrılmıştır. ABC 16. 1 Hindistan a ait belgelerden oluşmaktadır. Reel 389 dan, Reel 432 ye kadar olan mikrofilmler Hindistan ülkesine ait Amerikan misyonerlerinin belgelerini içermektedir. Bunun yanında diğer kısımlar Siam Misyonu, Singapur Misyonu, Çin Misyonu, Japonya Misyonu, Yakın Doğu Misyonu, Ermeni Misyonu, Suriye Misyonu arşiv belgelerinde mikrofilm halinde ve çeşitli yazışmaların içerdiği içerikler şeklinde yer almaktadır. ABCFM Arşivi nde Türkiye Misyonu ABC. 16.9 kısmında yer almaktadır. 1819 yılından itibaren Anadolu ya gelen Amerikan misyonerlerinin tutmuş oldukları kayıtlar bu kısımdadır. Son dönem Osmanlı ve Cumhuriyet dönemini de kapsayan belgeler, hem Türk- Amerikan ilişkilerinin hem de Türk Tarihinin aydınlatılması için öneme sahiptir. ABCFM arşivinde Türkiye Misyonu önemli genişliğe sahip olan kısımlardandır. ABC 16.9 Türkiye Misyonu ile ilgili 1831-1929 yılına ait belgeleri kapsamaktadır. ABC 16.9 kısmı 9 alt başlık içinde sınıflandırılmıştır. Buna göre 1- ABC. 16.9.1; Türkiye Misyonunda 1920-1929 belgelerini 2- ABC 16.9.2; Türkiye Misyonunda 1905-1927 yılları arasında Kadın Board çalışmalarını 3- ABC 16.9.3; Batı Türkiye Misyonu 1860-1927 yılı belgelerini 4- ABC 16.9.4; Batı Türkiye Misyonu 1870-1920 yılları arasında Kadın Board çalışmalarını 5- ABC 16.9.5; Merkezi Türkiye Misyonu 1860-1924 yılı çalışmalarını 6- ABC 16.9.6; Merkezi Türkiye Misyonu 1871-1915 Kadın Board çalışmalarını 7 American Board of Commisioners for Foreign Missions Archives, 1810-1961, Houghton Library, http://oasis.lib.harvard.edu/oasis/deliver/~hou01467, alıntılama tarihi: 19.01.2016. [526]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi 7- ABC 16.9.7; Doğu Türkiye Misyonu 1853-1919 yılı belgelerini 8- ABC 16.9.8; Merkezi Türkiye Misyonu 1871-1927 Kadın Board çalışmalarını 9- ABC 16.9.9; Doğu Türkiye Misyonu, Harput Koleji, hakkındaki belgeleri kapsamaktadır. 8 Görüldüğü üzere ABCFM Arşivi Osmanlı son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti nin ilk yılları ile ilgili son derece önemli belgelere sahiptir. Amerikan misyonerlerinin Anadolu da yapmış oldukları eğitim, sağlık, dini, sosyal ve diğer tüm faaliyetler bu belgelerde yer almaktadır. Amerikan Board Teşkilatı nın Anadolu ya ilk geldiğinden den itibaren tutmuş oldukları kayıtlar arşivde bulunmaktadır. Böylece bahsedilen dönemde Osmanlı Ülkesinde oluşan tüm olaylarda raporlar ve mektuplar arasına sıkışmıştır. Osmanlı Devleti ni bir ağ gibi saran Amerikan misyonerleri, Türkiye yi; Batı Türkiye Misyonu, Merkezi Türkiye Misyonu, Doğu Türkiye Misyonu, Avrupa Misyonu içerisinde incelemiş böylelikle Osmanlı Ülkesinin sahip olduğu sınırların tümünde, Amerikan Board Teşkilatı faaliyetler yapmış ve yapmış oldukları faaliyetler belgelere yansımıştır. 9 Amerikan Board Teşkilatı nın üzerinde önemle durduğu faaliyeti eğitim olmuştur. Osmanlı Devleti içinde 400 ü aşkın Amerikan Okulu kurulması bunun bir kanıtıdır. Bu nedenle Amerikan Arşivinde eğitimle ilgili istatistikler sıkça yer almaktadır. Her yıl düzenli olarak Amerikan misyonerleri misyonlarda bulunan okul sayılarını, öğrenci sayılarını yıllık tablolarda veriler halinde yazmışlardır. Okulun türü, yatılı veya gündüzlü olduğu, kız veya erkek okulu olduğu hakkında bilgiler düzenli olarak tutulmuştur. 10 Bunun yanında Amerikan Board Arşivinde çalışan sayıları da yılık istatistiklerde her yıl düzenli olarak yazılmış ve raporlara yansımıştır. Bölgede kaç kadın, kaç erkek misyoner çalıştığı, yerli çalışanların sayısı, papazların 8 American Board of Commisioners for Foreign Missions Archives, 1810-1961, Houghton Library, http://oasis.lib.harvard.edu/oasis/deliver/~hou01467, alıntılama tarihi: 19.01.2016. 9 Türkiye de yer alan misyonların belge içerikleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz; Ömer Turan; Osmanlı Devletinde Faaliyet Gösteren Protestan Misyonerlik Kuruluşları ve Arşivleri, Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu, İstanbul 2005, s. 214-217. 10 Bkz EK 4; 1872 yılı Batı Türkiye Misyonu eğitim istatistikleri; ABCFM Reel: 588, Belge No: 157. [527]
Özgür Yıldız sayısı, öğretmenlerin sayısı ve doktorların sayısı belirtilmiştir. Çalışanlar yerli ve Amerikan çalışanlar olmak üzere tablolarda iki kısımda yer almıştır. 11 Amerikan Board Arşivi nde mali veriler önemli bir yer kaplamaktadır. Misyonerler mali verileri yıllık raporlarda ayrıntılı olarak ele almışlardır. Bunun yanında yazmış oldukları mektuplarda da sıklıkla mali veriler yer almaktadır. Yapılan tüm harcamalar gelir- gider şeklinde yazılmıştır. Tüm mali veriler kuruşu kuruşuna yazılmıştır. Mali veriler ile ilgili bilgiler bazen Dolar olarak, bazen gitmiş oldukları ülkenin para birimi olarak bazen de Sterlin olarak karşımıza çıkmaktadır. Eğitim giderleri, kira giderleri, hastane giderleri bu verilerde bulunurken Amerikan okulları genellikle ücretli okullar olduğu için öğrencilerden elde edilen gelirler, Board Teşkilatından gelen gelirler, Kadın Board Teşkilatından ve dünya Protestanları ve yerli Protestanlardan gelen bağışlar, misyoner maaşları mali veriler arasında yer alan belgelere yansıtılmıştır. 12 Amerikan misyonerlerinin asıl vazifesi Protestanlığı yaymaktır. Bunun için yapmış oldukları çalışmalarda önemli önceliği olan kilise hizmetleridir. Yeni Protestan Kilisesi açılması, kiliselerde Protestan papaz ve vaiz görevlendirilmesi, bölgede bulunan Protestanların dini vecibelerini yerine getirebilmeleri için gerekli hizmetlerin sunulması, Amerikan Board Teşkilatı nın özel önem verdiği işlerinden olmuştur. Bu nedenle kiliseler ile ilgili bilgi ve belgeler de Amerikan Board Teşkilatı Arşivinde sıklıkla yer almıştır. Kiliselerin sayısı, adı, kuruluş tarihi, papaz sayısı, vaiz sayısı, kilise üye sayısı, pazar ayinlerine katılanların sayısı, ölen üyeler, yeni eklenen üyeler, ortalama cemaat sayısı bu belgelerde yer almaktadır. 13 Amerikan Board Arşiv Belgelerinde diğer karşımıza çıkan bir husus da Amerikan Board Teşkilatı nın gitmiş oldukları ülkelerde yapmış oldukları yıllık toplantılardır. Misyonlarda yapılan yılık toplantılara her istasyonda bulunan yönetici misyoner ve diğer çalışanlarda katılabilmektedir. Yıl boyunca yapılan işleri değerlendirildiği bu toplantılarda gelecek yıl yapılacak işler hakkında da kararlar alınmaktadır. Toplantıya katılanlar, toplantının günü saati, süresi, tüm sunulan bildiriler ve konuşmalar bu tutanaklarda yer almaktadır. Tüm istasyonlardan gelen misyonerler ihtiyaçlarını ve yıl içinde 11 Bkz EK 5; 1873 yılı Batı Türkiye Misyonu Amerikan Board Teşkilatı çalışanları istatistiği; ABCFM Reel: 588, Belge No: 162. 12 Bkz EK 6; 1886 yılı Batı Türkiye Misyonu Mali verileri; ABCFM Reel: 596, Belge No: 213 13 Bkz EK 7; 1883 yılı Batı Türkiye Misyonu Amerikan Board Teşkilatı Kilise ve cemaat istatistiği; ABCFM Reel: 596, Belge No: 301 [528]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi başardıklarını ve yapamadıklarını bu toplantılarda dile getirir ve ortak çözüm aranırdı. Tüm bu bahsedilenler yazılı hale getirilip belgelerde yer almıştır. 14 Amerikan Board Arşivinde Asya Misyonu kısmında yer alan Türkiye Misyonu belgeleri Türk-Amerikan ilişkilerini 1819 dan günümüze kadar aydınlatılmasına katkıda bulunmaktadır. II. Mahmut döneminden, Türkiye Cumhuriyeti dönemi de dâhil olmak üzere Türkiye nin sosyal, ekonomik ve toplumsal tarihi ile ilgili bilgiler bu belgelerde bulunmaktadır. Zaman zaman misyonerlerin hükümet ile ilgili yaşadığı sorunlar ve konsoloslarında devreye girerek çözdüğü meseleler de belgelere yansımıştır. Bu belgeler de Türk- Amerikan ilişkilerinin düzeyini ve iki ülkenin birbirine bakış açısını ortaya koymakta da son derece öneme haizdir. Asya Misyonun dan sonra ABCFM Arşivinde; Avrupa misyonu ABC 17 kısmında yer almaktadır. Bu kısımda Yunanistan, İspanya, İtalya, Avusturya, Balkanlar ve Çekoslovakya misyonları ile ilgili belgeler bulunmaktadır. Arşivin diğer kısmında ise Amerika Kıtasındaki Amerikan Board Teşkilatı nın misyonları ile ilgili belgeler vardır. Bunun yanında resim koleksiyonları, misyoner biyografileri, çeşitli fotoğraf albümleri, haritalar, planlar ve Board Teşkilatı nın yapmış olduğu yayınlar geniş yer kaplamaktadır. 3. Amerikan Board Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bakımından Önemi Amerikan Board Arşivleri; Osmanlı- Amerikan ilişkilerinin aydınlanması için de son derece öneme haizdir. Çünkü Amerikan misyonerlerinin 1819 yılında Osmanlı Ülkesine ayak bastıkları günden günümüze kadar olan ilişkilerin misyoner raporlarına yansıyan birçok yönü mevcuttur. Osmanlı son dönemini ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluş dönemi belgelerini kapsayan arşivin önemli bir kısmı Tanzimat tan, Meşrutiyete ve oradan da Cumhuriyete doğru uzanan Osmanlı- Amerikan ve Türk- Amerikan ilişkilerini aydınlatmaktadır. 1839 yılında Tanzimat Fermanı ile verilen dini ayrıcalıklar sayesinde Amerikan misyonerleri İstanbul da geniş bir sahada hareket etme fırsatı bulmuşlardır. Tanzimat Fermanı ile birlikte Gayrimüslim tebaanın sosyal 14 Bkz EK 8; 1883 yılı Batı Türkiye Misyonu Amerikan Board Teşkilatı 58. Yıllık Toplantı tutanağı; ABCFM Reel: 607, Belge No: 131. [529]
Özgür Yıldız hakları artırılmıştır. Gülhane Hattını İstanbul misyoneri William Godell de son derece faydalı bulurken çok önemli bir dini özgürlük kazandıklarını ifade etmiştir. Cemaat için bu kazanımların faydalı olduğunu düşünen misyonerler, tanınan hakları yeri geldiğinde Protestan cemaat için Osmanlı Devleti ne karşı kullanmışlardır. Osmanlı Devleti nin Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı ve Ferman-ı Adalet ile Gayrimüslimlere verdiği özgürlüklerin, kendisine geri dönüşümü ağır olmuş, siyasi şartları misyonerler iyi değerlendirmiştir. Osmanlı Devleti nde Amerikalı misyonerler devletle ilişkilerinde son derece dikkatli olmuşlar, yasalara ve devletin resmi görüşüne uymaya çalışmışlardır. Osmanlı Devleti nin kendilerine verdiği hakları çok iyi tahlil etmişler, kendilerine verilen hakları sürekli olarak Osmanlı Devleti yetkililerine hatırlatarak işlerini yürütmüşledir. Osmanlı Hükümeti 01.12.1849 da Osmanlı tabiiyetinde olup Protestan mezhebine dâhil olanlara kendi içlerinden bir vekil tayin edilmesine karar vermiştir. Bu vekil Protestanları temsil edecek ve Hükümetle ilişkilerinde olan sorunlarda aracı kurum vazifesi görecektir. Böylelikle Protestanlar, Katolikler gibi Osmanlı hükümeti içinde bir temsilci edinmişlerdir. Tüm bu gelişmelerin ardından Protestan Ermeniler, Osmanlı Devleti nde İngilizlerin ve Amerikalıların baskısıyla 1850 yılında bir millet olarak resmen tanınmıştır. Protestan cemaat Gregoryen Ermeni Patrikhanesinden ayrılarak, Müslüman bir vekil ve ruhani işlerin tanzimi için de bir rahip ataması yoluna gidilmiş ve Protestan Ermeni Cemaatinin teşekkülü tamamlanmıştır. 15 13.12.1875 de Amerikalı misyonerler, Osmanlı Hükümetinden yeni bir hak koparmış, bu yıldan itibaren Amerikalı misyonerlerden Gümrük Resmi alınmamasına karar verilmiş, Amerika Cumhuriyeti bu gelişmeden memnun kalmış ve Osmanlı Devleti ne teşekkür eden bir belge yazmışlardır. Bundan sonra Amerikalı misyonerlere ait eşyadan alınmakta olan vergi kalkmıştır. Amerikan misyonerleri vasıtasıyla Amerikan hükümeti Osmanlı Ülkesindeki olayları yakından takip fırsatı bulmuştur. Bazı mühim ilişkilerde de aracılık yapmışlardır. Örneğin; Osmanlı Rus Harbi sırasında Amerikalılar ile silah alışverişi olmuş, 11.11. 1877 de Amerika ya 600.000 adet Martini Tüfeği sipariş edilmiştir. Silahların naklinde de Amerikan vapurları kullanılmış, 3 Şubat 1878 de Osmanlı Devleti Amerika ya Tevfik Paşa yı yollamış ve bu silahları inceletmiştir. 16 Mart geldiğinde de Amerika dan 15 Özgür Yıldız, Anadolu da Amerikan Misyonerleri, Yedi tepe Yayın Dağıtım, İstanbul 2016, s.29-48. [530]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi gelecek harp mühimmatının sigortalanmasına karar verilmiştir. Bu mühimmatların yanında bu vapurları Amerikalı misyonerler seyahat maksatlı kullanmışlardır. Board Teşkilatı nın Amerika dan gelen öğretmenleri ve çalışanları bu yollarla Osmanlı Devleti ne ulaştırdığı bilinmektedir. II. Abdülhamit ile misyonerlerin arası pekiyi olmamış, 1896 yılında misyonerlerin oturdukları yerlerde muhafaza verilmesine karar verilmiştir. Onların hareketlerini kontrol etmek istemiştir. 04.05.1898 de II. Abdülhamit misyonerlerin Amerika ya geri dönmeleri konusunda hükümet nezdinde girişimde bulunmuştur. Bu olay New York ta hemen yankı yapmıştır. Gazetede neşir olmuştur. Hıristiyan Herald gazetesinde bu olaya şöyle değinilmiştir: Sultan İstanbul da bulunan Amerikalı misyonerlere güç kullanmaktadır. Bu arazide yıllardan beri Amerikalı misyonerler çalışmaktadır. Büyük okullar ve kolejler açmışlardır. Misyonerler Harput, Maraş, Kayseri, Sivas ve diğer şehirlerdeki eğitim kurumlarında hizmet vermektedirler. Ve hükümetten koruma istemektedirler. Misyonerler devletle ilişkilerinde hemen Amerika Devleti ni harekete geçirme gücüne sahiptirler. Amerika Devleti nin de misyonerlik çalışmalarını doğrudan desteklediği anlaşılmıştır. 16 Board Teşkilatı bazı hususlarda Amerikan Başkanı nı devreye sokacak kadar etkili olmuştur. 1902 1903 yılında Başkan Roosevelt Board kuruluşlarının Türkiye de Fransızlar kadar ayrıcalıklı olması için toplantı yapmış, bu kurumlar için teminat alınmıştır. Amerikan elçiliğini de devreye sokarak okullar ve diğer kurumlar için ayrıcalık alınmış, bu konularda Osmanlı Devleti ne İradeler yayınlatmışlardır. Osmanlı Hükümeti, Amerikan müesseselerini savaş şartlarında da denetim altında tutmaya çalışmıştır. 1919 yılı içinde Bazı Amerikan Müesseselerinin işgal edildiği hakkında haber alındığına dair bazı vilayetlere Amerikan Müessesi olup olmadığına ve durumları hakkında malumat istemiştir. Durum şifre telgraf ile Adana, Erzurum, Edirne, Ankara, Aydın, Bitlis, Halep, Hüdavendigar, Diyarbakır, Suriye ve birçok vilayete sorulmuştur. Bu gibi durumlarda Amerikan Konsoloslukları, Amerikan Hükümetini bilgilendirmiş ve iki ülke arasında diplomatik temaslar meydan gelmiştir. 17 16 Özgür Yıldız, a.g.e., s.29-48. 17 Özgür Yıldız, a.g.e., s.29-48. [531]
Özgür Yıldız Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere; Osmanlı Amerikan ilişkileri, Amerikan misyonerlerinin 1819 yılında Osmanlı ülkesine girdiği gün ile başlamış ve Osmanlı Ülkesi içinde açılan Amerikan kurumları vasıtasıyla ilerlemiştir. Yer yer Amerikan sefirleri vasıtasıyla Amerikan hükümetine ulaşılmış, Osmanlı-Rus harbinde olduğu gibi silah ticareti yapılmış ve Amerikan Başkanı nı bile devreye sokabilecek güçte olan misyonerler vasıtasıyla Osmanlı- Amerikan ilişkileri şekillenmiştir. Açılan Amerikan kurumlarında yaşanan sorunlar iki ülkeyi diplomatik olarak temasa zorlamış ve bu yazışmaların tümü misyoner raporlarına ve ABCFM Arşivine yansımıştır. Sonuç Amerikan Board Teşkilatı nın Arşivi, tüm dünya genelinde çalışan Amerikan Protestan misyonerlerinin çalışmalarının derlenmesi sonucu ortaya çıkmış önemli bir arşivdir. Teşkilatın kurulduğu 1810 yılından günümüze kadar olan belgeler özenle muhafaza edilmektedir. Misyonerler merkezleri olan Boston a tüm faaliyetlerini, yaşadıkları problemleri, gözlemlerini, iç ve dış politika ile ilgili bazı gelişmeleri günü günü kaydederek iletmişlerdir. Yapmış oldukları faaliyetleri mektup, günlük, yılık rapor ve belgeler şeklinde kaydetmişlerdir. Böylece ABCFM Arşivi nde 500.000 ni aşkın belge birikmiştir. ABCFM Arşivi misyonerlerin dünya genelinde yürütmüş oldukları faaliyetler hakkında bilgi vermesinin yanında misyonerlerin tutmuş oldukları raporlar ve göndermiş oldukları mektuplar sayesinde bölgenin tanınması için de fayda sağlamaktadırlar. Misyonerler bulundukları ülkelerin nüfusunu, iklimini, bölgenin sosyolojik ve toplumsal yapısını, kültürünü, dini yapısını, inançlarını ayrıntılı olarak analiz etmişlerdir. Böylece toplumların, toplumsal ve sosyal tarihi ile ilgili bilgi edinmemizi sağlamışlardır. Board Teşkilatı nın çalışmaları, Boston daki United Church Board for World Mission ın kütüphanesinde bulunmaktadır. Hougton kütüphanesinde bulunan ABCFM Arşiv belgeleri ABC 1 den ABC 91 e kadar numaralandırılmıştır. 1810 yılında kurulan Amerikan Board Teşkilatı nın 1910 yılına geldiğinde 102 misyon istasyonunun yanında Hindistan, Ceylan, Angola, Güney Afrika Asya, Avrupa, Türkiye, Çin, Japonya, Flipinler, Meksika, İspanya ve Avusturya da 600 çalışanı olmuştur. Türkiye ile ilgili belgeler; ABC. 16.9 kısmında yer almaktadır. 1819 yılından itibaren [532]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi Anadolu ya gelen Amerikan misyonerlerinin tutmuş oldukları kayıtlar bu kısımdadır. Görüldüğü üzere ABCFM Arşivi, Osmanlı son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti nin ilk yılları ile ilgili son derece önemli belgelere sahiptir. Bunun yanında Türk-Amerikan ilişkilerinin değerlendirilmesi için önemli bir kaynak malzemedir. Belgelerde yer alan Osmanlı Hükümeti ile Amerikan misyonerlerinin ilişkileri hakkındaki bilgiler hem Türk-Amerikan tarihinin hem de iki toplumun birbirine bakış açısını tanımak için son derece öneme haizdir. KAYNAKÇA ABCFM ARŞİV BELGELERİ ABCFM Reel: 588, Belge No: 157. ABCFM Reel: 588, Belge No: 162. ABCFM Reel: 596, Belge No: 213. ABCFM Reel: 596, Belge No: 301. ABCFM Reel: 551, Belge No: 1145. ABCFM, Reel 551, Belge No: 1149 ABCFM, Reel 551, Belge No: 1164 ABCFM Reel: 607, Belge No: 131. TETKİK ESERLER TURAN Ömer; Osmanlı Devletinde Faaliyet Gösteren Protestan Misyonerlik Kuruluşları ve Arşivleri, Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu, İstanbul 2005, s. 207-221 American Board of Commisioners for Foreign Missions Archives, 1810-1961, Houghton Library, http://oasis.lib.harvard.edu/oasis/deliver/~hou 01467, alıntılama tarihi: 19.01.2016. YILDIZ Özgür, Anadolu da Amerikan Misyonerleri, Yedi tepe Yayın Dağıtım, İstanbul 2016. [533]
Özgür Yıldız EKLER Ek 1: 1886 Yılı Suriye Misyonu nun Bütçesi (ABCFM Reel: 551, Belge No: 1145) [534]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi EK 2; Suriye Protestan Koleji 1889 Yılı Yıllık Raporu (ABCFM, Reel 551, Belge No: 1149) [535]
Özgür Yıldız EK 3; 1896 Yılı Suriye Protestan Koleji Öğrenci Sayıları Dinleri ve Milliyetlerine Göre Ayrılmış Halde (ABCFM, Reel 551, Belge No: 1164) [536]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi EK 4; 1872 Yılı Batı Türkiye Misyonu Eğitim İstatistikleri (ABCFM Reel: 588, Belge No: 157) [537]
Özgür Yıldız EK 5; 1873 Yılı Batı Türkiye Misyonu Amerikan Board Teşkilatı Çalışanları İstatistiği (ABCFM Reel: 588, Belge No: 162) [538]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi EK 6; 1886 Yılı Batı Türkiye Misyonu Mali Verileri (ABCFM Reel: 596, Belge No: 213) [539]
Özgür Yıldız EK 7; 1883 Yılı Batı Türkiye Misyonu Amerikan Board Teşkilatı Kilise ve Cemaat İstatistiği (ABCFM Reel: 596, Belge No: 301) [540]
ABCFM Arşivleri nin Osmanlı-Amerikan İlişkileri Bağlamında Değerlendirilmesi EK 8; 1883 Yılı Batı Türkiye Misyonu Amerikan Board Teşkilatı 58. Yıllık Toplantı Tutanağı (ABCFM Reel: 607, Belge No: 131) [541]