KUTADGU BİLİG İN BİLGESİ Doç. Dr. Serkan ŞEN Günümüzde milli romantizmin de tesiriyle Orta Asya nın kadim sakinleri olan atalarımızı, yalın kılıç cenk eden akıncılar şeklinde tahayyül etme eğilimi hayli yaygındır. Oysa bu dönemden kalan Bengü Taşlar, çağın insanına yol gösterecek kişiliklerde alpliğin yani cesaretin yalnızca gerek şart hükmünde olduğunu gösterir. Türk dünya görüşünün ilk yazılı verilerini sunan Köktürk Yazıtlarında bilgelik, alplikten önce zikredilmiştir. Bilge sözünün hükümdara ad, vezire lakap olduğu bu devirden kalan metinlerde kişioğlu üzerine hükümran olan ecdattan bahsedilirken bilge kagan ermiş alp kagan ermiş buyrukı yeme bilge ermiş erinç alp ermiş erinç Bilge kağan imiş, alp kağan imiş, yöneticileri de bilge ve alp imiş şüphesiz ifadesi kullanılır. Beceriksiz kağanlar döneminden ise, biligsiz kagan olurmış erinç yablak kagan olurmış erinç buyrukı yeme biligsiz ermiş erinç yablak ermiş erinç Bilgisiz kağanlar iş başına geçmiş şüphesiz, kötü kağanlar iş başına geçmiş şüphesiz; yöneticileri de bilgisizmiş şüphesiz, kötü imiş şüphesiz şekline bahsedilir. Çin in Türkleri yok etme politikaları anlatılırken, edgü bilge kişig edgü alp kişig yorıtmaz ermiş İyi ve bilge kimseyi, iyi ve cesur kimseyi ilerletmez imiş şeklinde bu özellikleri taşıyan şahsiyetlerin toplumu yönlendirmedeki işlevlerine vurgu yapılır. Yazıtlarda zikrettiklerimiz dışında da konu ile ilgili pek çok örnek bulmak mümkündür. Köktürk döneminden itibaren metinler aracılığıyla izlerini sürebildiğimiz Türk bilgeliği, Tarım Havzası na göçen Uygurlardan kalan yazmalarda da kendini gösterir. Uygurca metinlerde sıklıkla bilge bilig hikmetli bilgi kavramına gönderme yapılır. Karahanlılarla birlikte kitleler halinde Müslümanlığa yönelen Türkler, ürettikleri eserlerde bilgeliğe İslami bir muhteva yüklemişlerdir. Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig, Türklerin İslam medeniyeti dairesindeki ilk eseridir. Eser bir siyasetname olup, belirli değerleri temsil eden kahramanların devlet ve toplumun refahını amaçlayan söyleşilerini nazım olarak aktarmak suretiyle kurgulanmıştır. Kutadgu Bilig de kahramanların soru ve cevapları tahkiye edildikten sonra verilmek istenen mesajların haklılığını okura telkin eden gizli bir nasihatçinin zaman zaman devreye sokulduğu görülür. Bizim Kutadgu Bilig in Bilgesi olarak adlandırdığımız bu nasihatçi eserde dile getirilen tavsiyelerin güvenilir referansı konumundadır. Çeşitli konular ele alındıktan sonra okura seslenen yazar, negü tér éşitgil ya da negü tér éşit ne der dinle uyarısıyla aynı beyit içinde bu bilgenin çeşitli sıfatlarını zikreder. Taşıdığı sıfattan ötürü onun sözünün dinlenilmesi gerektiği algısını oluşturur. Kitap boyunca negü tér éşitgil / negü tér Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, SAMSUN
éşit ne der dinle ifadesinin peşine takılarak tespit ettiğimiz bu kimsenin özelliklerinden hareketle dönemin bilge şahsiyetlerinde bulunması gereken pek çok vasfı da tespit etmek mümkündür. Aşağıda Reşit Rahmeti Arat ın yayımını esas alarak Kutadgu Bilig in Bilgesi nin vasıfları zikrediliş sıklığı dikkate alınarak sıralanacaktır. I. BİLGELİK MİZACINA SAHİP Eserde bilgili oluş ile bilge oluşun ayrı değerlendirildiği görülür. İlmi irfanla yoğurabilenlerin, aklı gönül süzgecinden geçirebilenlerin bilgelik makamını hak ettiği vazedilir. Yusuf Has Hacib bu makama erişenler için ukuşlug anlayışlı, bügü hikmetli, bilge bilge, erdemlig erdemli, köngli tirig gönlü diri, köngli bışmış gönlü pişmiş, olgunlaşmış nitelendirmeleri yapmıştır. Aşağıda, Kutadgu Bilig in Bilgesi nin taşıdığı bilgelik mizacına gönderme yapan beyitler Arat yayımındaki numaraları ile sıralanmıştır: 216 negü tér éşitgil bu él kend begi / ukuşka biligke yetürmiş ögi 333 éşitgil negü tér bügü bilge teng / bu söz işke tutgıl aya kızgu eng 490 negü tér éşitgil ukuşlug bilip / sanga sözledi söz biligdin alıp 613 éşit emdi bilge sözi ne téyür / sözin yangzatur sözke yinçke ayur 640 negü tér éşitgil ukuş mengzetü / kıyas mani birle angar yangzatu 755 negü tér éşit emdi bilge tetig / özi bardı kodtı bizinge bitig 1076 negü tér éşitgil bügü él begi / bodun başlaguçı kişide yégi 1100 yine yakşı aymış bügü bilgi kéng / éşitgil munı sen aya kızgu eng 1146 negü tér éşitgil ukuşlug bilir / bu söz işke tutsa kör asgı alır 1407 negü tér éşit dünya 'aybın bilip / sanga sözlegüçi ukuştın alıp 1457 negü tér éşitgilay bilge külüg / bu sözdin kötürgil özüngke ülüg 1492 negü tér éşitgil karı köklemiş / sınamış ukup hem bilip sözlemiş 1741 negü tér éşitgil ukuşlug amul / yorıglı tınıglı küdezçisi ol 1754 negü tér éşit emdi bilge öge / biligsiz ukup emdi boynung ege 1913 negü tér éşitgil sınamış bügü / sözüg sözlemegü éşitgü ögü 2117 negü tér éşitgil ukuşlug yég er / budunda talusı biliglig beg er 2153 negü tér éşitgil ukuşlug sözi / ukuşlug sözı körse yinçü tözi 2424 negü tér éşitgil kör ilçi bügü / bügü sözlerin bulsa aş teg yégü 2513 negü tér éşitgil bügü bilge beg / bu söz işke tutsa sanga bolga yég 2521 negü tér éşitgil ukuşlug tili / ukuşlug tili açtı ma ni yolı 2785 negü tér éşitgil ay bilge bügü / biliglig sözi bolsa aş teg yégü 2874 negü tér éşitgil ukuşlug kişi / ukuşlug kişi ol kişide başı 2892 negü tér éşit ay biliglig bügü / boguz ked küdezgü aş akru yégü 3029 negü tér éşitgil bügü beg tili / bu beglik işinge ol urmış ulı 3142 negü tér éşitgil ay élçi bügü / bügülep kılur élçi künde ögü 3265 negü tér éşitgil tejik bilgesi / tejik bilgeleri çavıkar küsi 3420 negü tér éşitgil kör erdemlig er / bu erdem bile er tilek arzu yér 3878 negü tér éşitgil ukuşlug sanga / sözüg saknu sözle ay ersig tonga 3925 bu sözni éşit ay manga kelmedük / negü tér arıg bilge bagı bedük 4533 negü tér éşitgil ukuşlug sanga / bu söz işke tutgıl ay bilgi kinge 4910 negü tér éşit emdi köngli tirig / sanga yakşı sözlep birür öt erig 4983 negü tér éşitgil ukuşlug tili / kamug nengke yangzag bu ol söz ulı 4998 negü tér éşitgil ay bilgi tengiz / ukuşlug amul köngli yüksek ediz 5043 negü tér éşitgil böke yavgusı / ukuş birle yadmış ajunka küsi 5250 negü tér éşitgil bügü élçi beg / bu beglik işini bilir yolçı beg 5394 negü tér éşitgil ukuşlug tili / sanga ötler emdi éşitse kalı 5411 negü tér éşitgil özin bilmiş er / havasın ukuşka bulun kılmış er 5843 negü tér éşitgil ukuşlug sözi / bu söz işke tutsa tap ol ay kozı
6061 negü tér éşitgil ukuşlug bügü / ukuşlug sözin sözke ul tüp tégü 6165 negü tér éşit köngli bışmış kişi / ölümde oza işin étmiş kişi 6330 negü tér éşitgil kılınçı silig / ukuş birle işke yetürmiş elig II. BİLGİLİ Kutadgu Bilig in Bilgesi nin sıklıkla vurgulanan ikinci vasfı bilgili oluşudur. Bilgelik yolu bilgiden geçmektedir. Yusuf Has Hacib, engin bilgiye sahip insanların doğruları gösterebileceği görüşündedir. Eserde böylesi kimseler için biliglig bilgili, bilig bérgüçi bilgi veren, bil(i)gi tengiz bilgisi deniz (misali), bil(i)gi ügüz bilgisi ırmak (misali), bil(i)gi koyug bilgisi yoğun, bil(i)gi batıg bilgisi derin, bil(i)gi kéng bilgisi geniş gibi nitelendirmeler yapılmıştır. Aşağıda, Kutadgu Bilig in Bilgesi nin bilgisine gönderme yapan beyitler sıralanmıştır: 216 negü tér éşitgil bu él kend begi / ukuşka biligke yetürmiş ögi 261 negü tér éşitgil biliglig kişi / ajunda sınayu yetilmiş yaşı 480 negü tér éşit emdi bilgi tengiz / sözin yangzatur körse kızgu mengiz 490 negü tér éşitgil ukuşlug bilip / sanga sözledi söz biligdin alıp 631 negü tér éşitgil biliglig tilin / éve kılmış işler ökünçi yılın 1100 yine yakşı aymış bügü bilgi king / eşitgil munı sen aya kızgu eng 1146 negü tér éşitgil ukuşlug bilir / bu söz işke tutsa kör asgı alır 1492 negü tér éşitgil karı köklemiş / sınamış ukup hem bilip sözlemiş 1955 negü tér éşitgil bilig bilmiş er / başında keçürmiş üküş yilmiş er 2031 negü tér éşitgil biliglig sözün / yéyümedi küçkey élin kéç uzun 2095 negü tér éşitgil bilig bérgüçi / biligsizni bordın söküp tıdguçı 2167 negü tér éşitgil biliglig tetig / biliglig tetig bilgi élke étig 2243 negü tér éşitgil ay bilgi ügüz / bilig bile köngli yarunmış kögüz 2892 negü tér éşit ay biliglig bügü / boguz ked küdezgü aş akru yégü 3035 negü tér éşitgil biliglig tilin /saranlık bile beg yéyümez élin 3222 negü tér éşitgil bilig bérgüçi / bilig birle ta'at tapug kılguçı 3278 biliglig negü tér éşitgil özüng / yalavaç tetig ıd tutuz ma sözüng 3491 negü tér éşitgil biliglig çigil / biligsiz éşitgil boyun bér egil 3829 negü tér éşit emdi bilgi koyug / sınap bilgüçi edgü ésiz kamug 3962 negü tér éşitgil bilig bérgüçi / sınap edgü ésiz kişig bilgüçi 4333 negü tér éşitgil özin tutmış er / tilin bek tutuglı bilig bilmiş er 4813 negü tér éşit kör ay bilgi tengiz / özi kodkı alçak ne köngli ediz 4998 negü tér éşitgil ay bilgi tengiz / ukuşlug amul köngli yüksek édiz 5199 negü tér éşitgil ay bilgi tengiz / bilig birle işlep kızartgıl mengiz 5238 negü tér éşitgil bilig bulmış er / bilig birle élde agır bolmış er 5419 negü tér éşitgil bilig bérgüçi / bilig birle himmet ulug tutguçı 5473 negü tér éşitgil bilig bérgüçi / bilig birle nefsig havag basguçı 5713 negü tér éşit tıngla bilgi batıg / anga ötler emdi ay köngli katıg 5980 negü tér éşitgil biliglig sözi / bilig ol kéterdeçi köngül tozı 6081 negü tér éşitgil bilig bérgüçi / bagırsak bu öt sav erig bérgüçi 6448 éşitgil negü tér bilig bérgüçi / ay emgek bile sen sabır kılguçı III. UMUR GÖRMÜŞ Yusuf Has Hacib e göre bilenin önemli özelliklerinden birisi de umur görmesi yani devlette önemli vazifeler üstlenmiş olmalıdır. Onun yaklaşımında, eserini siyasetname türünde kaleme almış olmasının tesiri vardır. Günümüzde bu özelliği bilgelik kurumunun kamu yararına kullanılması şeklinde yorumlamak gerekir. İnsanına ve insanlığa fayda sağlamayan kimsenin bilgelik vasfını taşıması mümkün değildir. Bu bağlamda, Kutadgu
Bilig in Bilgesi eserde çoğu unvan bildiren, ajunçı dünya hükümdarı, hakan hakan, han han, élçi başı ülkenin başı, élçi hükümdar, beg bey, yavgu hükümdar, érkin yönetici, buyruk vezir, atlıg unvan sahibi bodun başlar halkı yöneten, bodun başçısı halkın başı, törü bérgüçi töreyi vazeden törülüg kişi töreli kimse gibi sıfatlarla anılmıştır. Aşağıda, Kutadgu Bilig in Bilgesi nin umur görme özelliğine gönderme yapan beyitler sıralanmıştır: 216 negü tér éşitgil bu él kend begi / ukuşka biligke yetürmiş ögi 544 negü tér éşitgil bodun başlar er / kamug işni yetrü körüp işler er 841 negü tér éşitgil ıla atlıgı / tapugun bedümiş kişi kutlugı 1076 negü tér éşitgil bügü él begi / bodun başlaguçı kişide yégi 1594 negü tér éşitgil uç ordu begi / bilip sözlemiş sözke yetrüp ögi 1779 negü tér éşitgil ıla beg sözi / sözi ma nisi ol sözüngke tözi 1962 negü tér éşitgil ötüken begi / sınap sözlemiş sözni yetrüp ögi 1992 negü tér éşitgil ay élçi başı / örüg ked köngüllüg sınamış kişi 2196 negü tér éşitgil törülüg kişi / törülüg kişi boldı él tör başı 2319 negü tér éşitgil ıla atlıgı / tuz etmek kéngüt ay kişi kutlugı 2424 negü tér éşitgil kör élçi bügü / bügü sözlerin bulsa aş teg yégü 2602 negü tér éşitgil ajunçı beg er / bodun başlaguçı biliglig yég er 2696 negü tér éşitgil ıla sır tengi / idi edgü yang bu bitig söz yangı 2941 negü tér éşitgil öge buyrukı / unıtma munı sen biti hem okı 2966 negü tér éşitgil uç ordu hanı / bodunda talusı kişide çını 3029 negü tér éşitgil bügü beg tili / bu beglik işinge ol urmış ulı 3126 negü tér éşit emdi hakan tili / ajun başlamış bütrü basmış éli 3142 negü tér éşitgil ay élçi bügü / bügülep kılur élçi künde ögü 3460 negü tér éşitgil bu él kend begi / ajun başlap élke yetilmiş ögi 3815 negü tér éşitgil uç ordu hanı / tüzü élke yangzap söz aymış köni 4082 negü tér éşitgil törü bérgüçi / törü birle beglik işin étgüçi 4197 negü tér éşitgil ay élçi başı / sınap edgü ésiz keçürmiş yaşı 4290 negü tér éşitgil törülüg kişi / otundın yıramış ukuşlug başı 4752 negü tér éşitgil ıla érkini / tapugçı törüsin ayur kör anı 4947 negü tér éşit yakşı yagma begi / kamug iş içinde yetilmiş ögi 5043 negü tér éşitgil böke yavgusı / ukuş birle yadmış ajunka küsi 5250 negü tér éşitgil bügü élçi beg / bu beglik işini bilir yolçı beg 5287 negü tér éşitgil bodun başçısı / törü birle élde yadıglı küsi 5354 negü tér éşitgil ulug kend begi / kamug iş içinde yetürmiş ögi 5523 negü tér éşitgil böke yavgusı / bayusa baş egmez budun yuvgası 5569 negü tér éşitgil üç ordu hanı / at edgü tile ay öligli kanı 6138 negü tér éşitgil bu bodun begi / sınap sözlemiş sözni yetlip ögi IV. TAKVA SAHİBİ Bilgenin dikkat çeken bir vasfı ise gaflet uykusundan uyanmış ve bu dünyanın geçiciliğini idrak etmiş olmasıdır. Hesaplarını fani olana göre değil baki olana göre yapmasıdır. Bu bağlamda umur görmüş olma, hiç ölmeyecekmiş gibi bu dünya için çabalamaksa takva sahibi olma da yarın ölecekmiş gibi öteki dünyayı hayatın merkezine almaktır. Eserde, Odgurmış takvanın temsilcisidir. Kutadgu Bilig de dünya ile aldanmayan bu bilge için odug uyanık, sakınuk düşünceli, tetig farkında, yéti közlüg keskin gözlü, uzağı gören gibi nitelendirmeler yapılmıştır. Aşağıda, Kutadgu Bilig in Bilgesi nin takva sahibi oluşuna ilişkin beyitler sıralanmıştır: 452 negü tér éşit emdi köngli odug / sözi kör çiçek teg tümen tü bodug
755 negü tér éşit emdi bilge tetig / özi bardı kodtı bizinge bitig 1177 negü tér éşitgil odulmış kişi / ölümüg ukup yetrü bilmiş kişi 1266 negü tér éşitgil sakınuk kişi / sakınuk kişi ol kişiler başı 1369 negü tér éşitgil köni sözlüg er / kiçigde odunmış yéti közlüg er 1398 negü tér éşitgil odunmuş kişi / odunmışta kédin ökünmiş kişi 1442 negü tér éşitgil sakınuk kişi / sakınuk kişi ol ajunda başı 1447 negü tér éşitgil ölügli tirig / ölürde birip bardı öt sav erig 1475 negü tér éşitgil ögi yetmiş er / ölümüg ölürde oza ukmış er 1514 negü tér éşitgil ölügli ök er / ölümke ökünüp ulıglı bek er 1523 negü tér éşit emdi köngli köni / usallık usındın odunmış küni 1536 negü tér éşitgil odunmış kişi / ölümüg ukup yolka könmiş kişi 2100 negü tér éşitgil sakınuk tili / bu söz işke tutgıl ay bogzı kulı 3343 negü tér éşitgil sakınuk kişi / heva birle bolmaz bütün din işi 3552 negü tér eşitgil sakınuk odug / yırak tur bu dünya tegürgey yodug 3566 negü tér éşitgil sakınuk başı / bu dünya işindin sakınmış kişi 3613 negü tér éşitgil sakınuk çıgay / çıgay erse nengke közi köngli bay 3632 negü tér éşitgil odunmış kişi / kamug bulganuktın süzülmiş kişi 4189 negü tér éşitgil ay köngli odug / yagı yası tegrüp tokımış yodug 4406 negü tér éşitgil sakınuk başı / kamug türlüg iştin sakınmış kişi 4766 negü tér éşitgil bagırsak sözi / üngürde turuglı sakınuk özi 4828 negü tér éşit emdi köngli odug / ölümke usal bolma teggey yodug 5112 negü tér éşit emdi köngli odug / içingni beze tutma taş sır bodug 5349 negü tér éşitgil halal yégli er / sakınuk başı çın halal tégli er 6119 negü tér éşitgil ay köngli odug / bu söz işke tutsa tokınmaz yodug 6130 negü tér éşitgil sakınuk başı / sakıngıl ay devlet idisi kişi 6177 negü tér éşitgil ölügli kişi / ölürde ulıp yérke çalmış başı 6478 negü tér éşitgil sakınuk kişi / köngülke alın sen ay edgü başı V. TECRÜBELİ Kutadgu Bilig de kāl bilgisinin yanında hal bilgisine de son derece önem verildiği anlaşılmaktadır. Eserde, tecrübi bilgiyle donanmış şahsiyetlerin bilge sıfatını hak ettikleri sıklıkla vurgulanır. Yusuf Has Hacib e göre tecrübenin kazanılmasında yaş önemli bir etkendir. Bunun yanında bizzat meselelerin muhatabı olarak çözüm yollarını öğrenmeyi de önemsemektedir. Ona göre, tecrübe sahipleri görmüş geçirmişler zümresindendir. Kutadgu Bilig in Bilgesinin tecrübeli oluşunu belirtmek üzere kendisine, sınamış tecrübe etmiş, başında keçürmiş başından geçirmiş, közin körmiş gözlemlemiş, telim körmiş çok görmüş gibi nitelendirmeler yapılmıştır. Aşağıda bilgeliğin tecrübeyle ilşkisini anlatan beyitler sıralanmıştır: 261 negü tér éşitgil biliglig kişi / ajunda sınayu yetilmiş yaşı 346 negü tér éşit emdi kılkı silig / sınayu tegip élke sunmış elig 426 negü tér éşit bu sınamış kişi / başında keçürmiş yetürmiş yaşı 667 negü tér éşit emdi türkçe mesel / başında keçürmiş bu kökçin sakal 723 negü tér éşitgil sınamış karı / sınamış karılar sözi söz kurı 1336 negü tér éşitgil sınamış kişi / sınamış kişiler bilir iş başı 1492 negü tér éşitgil karı köklemiş / sınamış ukup hem bilip sözlemiş 1567 negü tér éşit emdi öglüg kişi / başında keçürmiş bilir il işi 1616 negü tér éşitgil sınamış kişi / sınap edgü isizni bilmiş kişi 1913 negü tér éşitgil sınamış bügü / sözüg sözlemegü éşitgü ögü 1962 negü tér éşitgil ötüken begi / sınap sözlemiş sözni yetrüp ögi 1992 negü tér éşitgil ay élçi başı / örüg ked köngüllüg sınamış kişi 2088 negü tér éşitgil sınamış kişi / başında keçürmiş yaşamış kişi 2214 negü tér éşitgil sınamış kişi / sınap edgü isizni bilmiş kişi 2367 negü tér éşitgil yagı sançmış er / başında keçürmiş közün körmiş er
3312 negü tér éşitgil küsemiş kişi / keçer ödlekig ked sınamış kişi 3323 negü tér éşitgil sınamış sözi / anıng ma nisi uk ay köngli yazı 3829 negü tér éşit emdi bilgi koyug / sınap bilgüçi edgü isiz kamug 3962 negü tér éşitgil bilig bérgüçi / sınap edgü isiz kişig bilgüçi 4197 negü tér éşitgil ay élçi başı / sınap edgü ésiz keçürmiş yaşı 4207 negü tér éşitgil adaş tutmış er / adaş asgı yası sınap bilmiş er 4326 negü tér éşitgil kara kılkını / sınap sözlegüçi kişi barkını 4434 negü tér éşitgil ajun kezmiş er / başında keçürmiş telim körmiş er 4480 negü tér éşitgil sınamış kişi / sınamış kişining bışıg ol işi 6138 negü tér éşitgil bu bodun begi / sınap sözlemiş sözni yetlip ögi VI. BAŞARILI Kutadgu Bilig de sözüne kulak verilmesi istenen kimselerin önemli vasıflarından biri de başarılarıdır. Başarılı olma, üstlendiği işi kararlılıkla yerine getirme halidir. Görevini hakkıyla yerine getirenler devlet ve toplum nezdinde itibar görürler. Sorumluluk alanındaki işlerde başarı elde edemiyenlerin başkalarına söyleyecek sözleri olamaz. Eserde, bilgenin başarısı çoğunlukla savaş hali ile ilgili bahislerde zikredilmektedir. Kutadgu Bilig in bilgesinin başarılı oluşuna gönderme yapan belli başlı nitelendirmeler şöyledir: yagıg utmış düşmanı yenmiş, yagı sançmış düşmanı bozmuş, yagıçı düşmanla savaşan, tapug kılmış hizmet etmiş, devlet atın mingüçi devlet atına binen, agır bolmış saygı görmüş, tusulur itibar gören,tilek bulmış taltif edilmiş, kéngeşür danışmaya layık, kapug tüzgüçi devlet işlerini yoluna koyan. Aşağıda bilgenin dirayetini konu edinen beyitler sıralanmıştır: 436 negü tér éşit bu ajun tutmış er / tükel saklap ötrü yagıg utmış 841 negü tér éşitgil ıla atlıgı / tapugun bedümiş kişi kutlugı 946 negü tér éşitgil tapug kılmış er / tapug birle arzu tilek bulmış er 1608 negü tér éşit bu tapug kılguçı / tapug birle devlet atın mingüçi 2052 negü tér éşitgil urup yégü er / urup al ay alp er yana erke bir 2141 negü tér éşitgil ajun tutguçı / kılıç baldu birle yagıg utguçı 2287 negü tér éşitgil azıglıg kür er / ölümüg unıtsa yagısın urar 2338 negü tér atıkmış yagıçı eşit / bu söz eştip ötrü özüngke iş it 2367 negü tér éşitgil yagı sançmış er / başında keçürmiş közün körmiş er 2379 negü tér éşitgil karışgan kür er / seringil seringen yagısın urar 2569 negü tér éşitgil tapug kılmış er / tapug birle begde agır bolmış er 3999 negü tér éşitgil tapug bilgüçi / sınap bilmişin aydı azrak üçi 4050 negü tér éşitgil tapug kılguçı / tapug yetrüp ötrü tilek bulguçı 4103 negü tér éşitgil özin tutnur er / ödinde kirip kör ötüg ötnür er 4170 negü tér éşitgil tapug kılguçı / törü birle başlap kapug tüzgüçi 4261 negü tér éşitgil yagılamış er / yagısı üzele elig bulmış er 5461 negü tér éşitgil bu sü başlar er / tiriglik ıdıp beg işin işler er 5480 negü tér éşitgil yagıçı kür er / kümüş bérse altun yagısın urar 5658 negü tér éşitgil kéngeşür kişi / kéngeşin iter ol kişi öz işi 5729 negü tér éşitgil tusulur kişi / tusulur kişi ol kişide başı 5861 negü tér éşitgil tonga alp erig / bilip sözlemiş kör bu öt sav erig VII. YAŞI KEMALE ERMİŞ Türk kültüründe olgunlaşmanın önemli vesilelerinden biri de zamandır. Kutadgu Bilig de tecrübe ile yaşın goğru orantılı değerlendirildiği görülür. Bilgenin sözünü muteber kılan özelliklerinden birisi saçının sakalının ağarmasıdır. Eserde bilgenin bu özelliğini anlatmak üzere, avuçga ihtiyar, karı yaşlı, köklemiş kırlaşmış, kökçin (saçı sakalı)
kırçıllaşmış, kökçin sakal kır sakal, ürüng başlıg beyaz başlı, yaşı yetilmiş yaşı ilerlemiş gibi sıfatlar kullanılmıştır. Bu bağlamda Kutadgu Bilig in Bilgesi nin yaşının kemale ermiş olmasına gösteren beyitler aşağıda sıralanmıştır: 426 negü tér éşit bu sınamış kişi / başında keçürmiş yetürmiş yaşı 667 negü tér éşit emdi türkçe mesel / başında keçürmiş bu kökçin sakal 723 negü tér éşitgil sınamış karı / sınamış karılar sözi söz kurı 1222 negü tér éşitgil ogullug kişi / başında keçirmiş yetilmiş yaşı 1492 negü tér éşitgil karı köklemiş / sınamış ukup hem bilip sözlemiş 1638 negü tér éşitgil avıçga sözi / avıçga sözin tut unıtma kozı 1724 negü tér éşitgil yetilmiş yaşı / tiriglikte kızrak bütün çın kişi 2818 negü tér éşitgil bu kökçin sanga/ mungadmış mungınga yara ay tonga 2984 negü tér éşitgil avuçga sözi / avuçga sözi ol yigitler közi 3400 negü tér éşitgil yagılıg kişi / yagı birle urşu tükemiş yaşı 4152 negü tér éşitgil avuçga sözi / avuçga sözi tutsa açlur közi 4197 negü tér éşitgil ay élçi başı / sınap edgü ésiz keçürmiş yaşı 4636 negü tér éşitemdi kökçin sakal / uka bar munı sen turu kalma kal 5085 negü tér éşitgil ürüng başlıg er / ajunug keçürmiş uzun yaşlıg er VIII MERHAMETLİ Bilgenin öne çıkan vasıflarından birisi de merhametli ve sevecen olmasıdır. İnsanlarla münasebetinde rahman ve rahim olan Allah ın övdüğü merhameti esas alışdır. Eserde onun bu özelliği için bagırsak merhametli, sevitmiş sevilen, köngli yakın gönlü yakın sıfatları kullanılır. Kutadgu Bilig in Bilgesi nin merhametli şahsiyetini dile getiren beyitler aşağıda sıralanmıştır: 533 negü tér éşitgil sevitmiş kişi / sevitse kişi kör mün erdem başı 1133 negü tér éşitgil yéti közlüg er / kişike bagırsak köni sözlüg er 1357 negü tér éşitgil bagırsak kişi / bagırsaklık ol kör kişilik başı 1945 negü tér éşitgil bagırsak kişi / bagırsaklık ol kör kişilik başı 2758 negü tér éşitgil bagırsak sözi / bu söz işke tutgıl ay ajun tözi 2777 negü tér éşitgil bagırsak kişi / sakış birle bek tutgu işçi işi 3299 negü tér éşitgil bagırsak kadaş /yakınlık ulaglı köngüldeş adaş 3516 negü tér éşitgil bu sevmiş kişi / sevügke sevüg aybı erdem başı 3700 negü tér éşitgil bagırsak kişi / yakınlık ulaglı tapugsak kişi 4766 negü tér éşitgil bagırsak sözi / üngürde turuglı sakınuk özi 5543 negü tér éşitgil bagırsak kişi / bagırsaklıkı kör sözinge tuşı 5795 negü tér éşitgil ay köngli yakın / kişilik kılıglı bagırsaklıkın IX. İYİ NİYETLİ Bilgenin meziyetlerinden biri de insanlara karşı iyi niyet taşımasıdır. Yaklaşımlarındaki samimiyet, onların toplum nezdinde iyi insan şeklinde algılanmalarına vesile olur. Böylelikle etraflarına güven telkin ederler. Yusuf Has Hacib bilgenin bu özelliğini anlatmak üzere, kişi edgüsi iyi insan, köngli süzük kalbi temiz, süzülmiş kişi arınmış kişi, kılkı arıg temiz yaradılışlı, kılınçı silig davranışı düzgün, köngli yaruk kalbi nurlu gibi ifadeler kullanmıştır. Kutadgu Bilig in Bilgesi nin bu yanını belirten beyitler aşağıda sıralanmıştır: 233 negü tér éşitgil kişi edgüsi / yorıp tın tokıglı ahır ölgüsi 914 bu edgü tilegli negü tér éşit/ kamug edgülük kıl özüngke iş it 2838 negü tér éşitgil kişi edgüsi / kalı teklemiş teg ukuş belgüsi
3085 negü tér éşitgil ay köngli süzük / kamug iş içinde ay köngli tüzük 3429 negü tér éşitgil kişi edgüsi / bu edgü bile yadmış atı küsi 4795 negü tér éşitgil süzülmiş kişi / idisi bile çın tüzülmiş kişi 5430 negü tér éşitgil ay kılkı arıg / bu ödlek okı birle köngli balıg 5599 negü tér éşitgil ay köngli yaruk / munıng ma'nisi kör bu sözke anuk 5787 negü tér éşitgil kişi edgüsi / kişilik bolur çın kişi belgüsi 5891 negü tér éşitgil kişi edgüsi / könilik bile halkka yadmış küsi 6330 negü tér éşitgil kılınçı silig / ukuş birle işke yetürmiş elig X. AKILLI Kutadgu Bilig in Bilgesi nin bir başka yönü ise aklını yerli yerinde kullanabilmesidir. Meseleler hakkında isabetli görüşler ortaya koyabilmesidir. Mantığını harekete geçirerek etrafına yol gösterebilmesidir. Esede onun bu özelliği için öglüg akıllı, öge goğru görüşlü, sakınuk (doğru) düşünceli, tetig zeki, ögi yetmiş aklı yetmiş gibi nitelendirmeler yapılmıştır. Metinde Kutadgu Bilig in Bilgesinin akıllı oluşuna gönderme yapan beyitler aşağıda sıralanmıştır: 216 negü tér éşitgil bu él kend begi / ukuşka biligke yetürmiş ögi 755 negü tér éşit emdi bilge tetig / özi bardı kodtı bizinge bitig 1475 negü tér éşitgil ögi yetmiş er / ölümüg ölürde oza ukmış er 1567 negü tér éşitemdi öglüg kişi / başında keçürmiş bilir il işi 1754 negü tér éşit emdi bilge öge / biligsiz ukup emdi boynung ege 1962 negü tér éşitgil ötüken begi / sınap sözlemiş sözni yetrüp ögi 2167 negü tér éşitgil biliglig tetig / biliglig tetig bilgi ilke itig 2935 negü tér éşitgil kéngeşçi öge / kéngeşte töker begke yünçü üge 4947 negü tér éşit yakşı yagma begi / kamug iş içinde yetilmiş ögi 5349 negü tér éşitgil halal yégli er / sakınuk başı çın halal tégli er 5354 negü tér éşitgil ulug kend begi / kamug iş içinde yetürmiş ögi XI. ALÇAK GÖNÜLLÜ Bilgelik mütavazi ve anlayışlı olmayı gerektirir. Kibirden ve öfkeden arınmayı şart kılar. Zira öfke ve kibir aklı baştan alan kötü huylardandır. Gönül kazanmayı engelleyip, gönül karartır. Kutlu bilgiyle insanların aydınlatmayı vazife bilen Kutadgu Bilig in Bilgesi alçak gönüllü ve yumuşak huylu olarak takdim edilmiştir. Bu maksatla kendisi için amul yumuşak başlı, alçak (alçak) gönüllü, kodkı (alçak) gönüllü, köngli alçak alçak gönüllü, yazuklug günahkar gibi nitelendirmeler yaplılmıştır. Kutadgu Bilig in Bilgesinin tevazusunu bildiren beyitler aşağıda sıralanmıştır: 1741 negü tér éşitgil ukuşlug amul / yorıglı tınıglı küdezçisi ol 2231 negü tér éşitgil kör alçak amul / ne edgü bolur erke kodkı köngül 2231 negü tér éşitgil kör alçak amul / ne edgü bolur erke kodkı köngül 2477 negü tér éşitgil kişi alçakı / köngül til kiçig tut ay er kıvçakı 4554 negü tér éşit köngli alçak kişi / kişilik kılıglı kişilik tuşı 4813 negü tér éşit kör ay bilgi tengiz / özi kodkı alçak ne köngli ediz 4998 negü tér éşitgil ay bilgi tengiz / ukuşlug amul köngli yüksek ediz 5123 negü tér éşitgil yazuklug kulı / yazukın bilip özri koldı tili 6261 negü tér éşitgil ay kılkı amul / bayat kullarınga bagırsak köngül XII. DÜRÜST Bilgenin özelliklerinden birisi de sözünün ve özünün bir olmasıdır. Her daim haktan ve haklıdan yana tavır almasıdır. Onun bu vasfını bildirmek için eserde köni doğru, köni
sözlüg doğru sözlü, köni kılklıg dürüst gibi nitelendirmeler yapılmıştır. Eserde, Kutadgu Bilig in Bilgesinin dürüst oluşuna gönderme yapan beyitler aşağıda sıralanmıştır: 1133 negü tér éşitgil yéti közlüg er / kişike bagırsak köni sözlüg er 1290 negü tér éşit bu köni kılklıg er / bu éki ajunug köni kılklıg yér 1369 negü tér éşitgil köni sözlüg er / kiçigde odunmış yéti közlüg er 1523 negü tér éşit emdi köngli köni / usallık usındm odunmış küni 2863 negü tér éşitgil köni kılklıg er / köni kılkı bolsa ajun bütrü yér 5509 negü tér éşitgil köni köngli tüz / köngül til kılınçı kamug kılkı uz 5742 negü tér éşit kılkı köngli köni / sanga ötledi kör unıtma munı 5891 negü tér éşitgil kişi edgüsi / könilik bile halkka yadmış küsi XIII. NEFSİNE HAKİM Bilgenin özelliklerinden birisi de nefsinin dizginlerini eline almış olmasıdır. Kişi böyle olunca haramdan alabildiğince uzaklaşır. Kul ve Allah katında itibarı artar. Kutadgu Biligde nefsine hakim olmayı başaran bilge için, özin kısgan nefsini kısıtlayan, özin basmış nefsini bastırmış, özin tutmış nefsini dizginlemiş, özin bilmiş nefsini bilmiş, halal yégli helal yiyen gibi ifadeler kullanılmıştır. Kutadgu Bilig in Bilgesinin nefsine hakim oluşunu anlatan beyitler aşağıda sıralanmıştır: 965 negü tér éşitgil özin kısgan er / esen tirlür inçin özin basgan er 3639 negü tér éşitgil özin basmış er / hava boynı yençip özin tutmış er 4333 negü tér éşitgil özin tutmış er / tilin bek tutuglı bilig bilmiş er 4588 negü tér éşitgil boguz tıdguçı / özi bogzınga erk bolup tutguçı 5411 negü tér eşitgil özin bilmiş er / havasın ukuşka bulun kılmış er 5473 negü tér éşitgil bilig birgüçi / bilig birle nefsig havag basguçı 5349 negü tér éşitgil halal yégli er / sakınuk başı çın halal tégli er XIV. ASİL Bilgenin asaleti soydan gelip davranışlarına yansır. O nedenle çiğlik ona yakışmaz. Eserde asillik hem nesep hen de karakter bildiren bir kullanımda karşımıza çıkmaktadır. Yusuf Has Hacib bu durumu dile getirmek maksadıyla bilge için, tüzün asil, bagı bedük soyu büyük, aslı agı aslı kıymetli, aslı bedük aslı büyük, köngli yüksek ediz gönlü yüksek ve yüce nitelendirmelerinde bulunmuştur. Kutadgu Bilig in Bilgesinin asilliğine vurgu yapan beyitler aşağıda sıralanmıştır: 2204 negü tér éşitgil uvutlug tüzün / sanga ötler emdi bagırsak özün 2306 negü tér éşitgil ay kılkı tüzün / bu beytig okıgıl avıngıl özün 3181 negü tér éşitgil ay aslı agı / kara könglin avlar begi yarlıgı 3925 bu sözni eşit ay manga kelmedük / negü tir arıg bilge bagı bedük 4998 negü tér éşitgil ay bilgi tengiz / ukuşlug amul köngli yüksek ediz 5325 negü tér éşitgil ay aslı bedük / bagırsak sözi tutsa asgı ked ök XV. GÖZÜ TOK Bilgede bulunamaması gereken özelliklerden biri de aç gözlülüktür. O, dünya malına tamah etmez. Bulunca dağıtır, bulamazsa şükreder. Eserde közi tok gözü tok, köngli todmış gönlü doymuş, bogzı egni bütün tamah etmeyen ifadeleriyle bilgenin gözü tok oluş niteliğine gönderme yapan beyitler aşağıda sıralanmıştır: 1191 negü tér éşitgil közi tok kişi / tuz etmek idisi alçı er başı
2614 negü tér éşitgil közi tok kişi / közi tok kişi boldı baylar başı 3798 negü tér éşit bogzı egni bütün / barım tap tése er bolur beg kutun 4730 negü tér éşit dünya kodmış kişi / yayıg dünyaka köngli todmış kişi 5385 negü tér éşitgil közi tok kişi / bu köz toklukı ol bu baylık başı XVI. GEZİP GÖRMÜŞ Kutadgu Bilig de Çok okuyan mı bilir çok gezen mi atasözünü doğrularcasına bilgenin değişik memleketleri görmüş olmasına vurgu yapılır. Bu yaklaşımda o dönemlerde bilim elde etmek diyar diyar dolaşma gereği de etkilidir. Bilgenin seyahatleri ona coğrafya ve insan bağlamında mukayese yapma imkanı sunar. Metinde geçen ajun tezginigli dünyayı dolaşmış, dünya kezgen dünya gezmiş, ajun kezgen alemi gezmiş gibi nitelendirmeler dikkat çekicidir. Kutadgu Bilig in Bilgesinin gezip görmüş olmasını anlatan beyitler aşağıda sıralanmıştır: 2745 negü tér éşitgil bu sartlar başı / ajun tezginip nengke tegmiş kişi 3002 negü tér éşitgil bu sartlar başı / öz asgın tilep dünya kezgen kişi 4434 negü tér éşitgil ajun kezmiş er / başında keçürmiş telim körmiş er 5754 negü tér éşit emdi sartlar başı / ajun tezginigli hıtay arkışı XVII. CÖMERT Varlığını saklamak yerine paylaşmak bilgelerin bir başka karakteristik özelliğidir. Bilge, madden ve manen darda olana uzanan eldir. Cimrilerin itibarı olmaz. Kutadgu Bilig de akılar başı cömertler başı, tuz etmek idisi sofrası açık gibi ifadelerle bilgenin cömertliğinin vurgulandığı dizeler aşağıda sıralanmıştır: 1191 negü tér éşitgil közi tok kişi / tuz etmek idisi alçı er başı 2809 negü tér éşitgil akılar başı / köngülke alıngıl ay çırguy kişi 3978 yime yakşı aymış akılar başı / éşitgil munı sen ay edgü kişi XVIII. KUTLU Kadim Türk töresinde kut, Tanrı nın bahşetmesi sonucu insanda tecelli eder. Kuta layık olunmaz ise elden gider. Mizacını gayretle yoğurarak insanlığın faydası için bilgelik yolunda ilerleyenlerin karşısına çıkan ve güç yetmezmiş gibi görünen engeller kut sayesinde kendiliğinden kalkar. Onların önünde hiç ummadıkları kapılar açılır. Eserde, kutlug kutlu, kutun kopmış kutla yükselmiş, kutı belgülüg kutu belirgin gibi nitelendirmelerle zikredilen Kutadgu Bilig in Bilgesi nin bu özelliğini gösteren beyitler aşağıda sıralanmıştır: 602 negü tér éşit bu kutun kopmış er / kutı birle arzu tilek bulmış er 841 negü tér éşitgil ıla atlıgı / tapugun bedümiş kişi kutlugı 3071 negü tér éşitgil kutı belgülüg / kutı birle ilde çavıkmış külüg IXX. SEÇKİN Bilgenin özelliklerinden bir tanesi de bulunduğu ortamda kendiliğinden öne çıkışıdır. Günümüzde bu durum yabancı bir sözcükle karizmatik olarak da anlatılmaktadır. Metinde kişi üdrümü seçkin kişi şeklinde tespit edilen bu özelliğin geçtiği beyitler aşağıdadır: 1689 negü tér éşitgil kişi üdrümi / kişi üdrümi hem budun ködrümi
3372 negü tér éşitgil kişi üdrümi / urug kesmegüke kişi ol emi XX EDEPLİ Edep ve haya bilgelik makamının ana sütunlarındandır. Onun çindir ki bizim tarihi eğitim kurumlarımızda Edeb Ya Hu hatları başköşeleri süsler. Bu maksatla Kutadgu Bilig de bilge için uvutlug edepli, dünya 'aybın biligli dünya aybını bilen ifadeleri kullanılmıştır. Konuyla ilgili beyitler aşağıdadır: 1407 negü tér éşit dünya 'aybın bilip / sanga sözlegüçi ukuştın alıp 2204 negü tér éşitgilu vutlug tüzün / sanga ötler emdi bagırsak özün XXI. SABIRLI Bilge, can ocağında pişen aş la insanlığı besleyen kimsedir. Pişmek ve olgunlaşmak sabır işidir. Kutadgu Bilig in Bilgesi de seringen kişi yani sabırlı insan dır. Bu durum aşağıdaki beyitte tanıklanmıştır: 1318 negü tér éşitgil seringen kişi / serinse éter er buzulmış işi XXII. VEFALI Vefa, yeri geldiğinde çıkarlarını ayaklar altına alabilen insanların meziyetidir. Gönül medeniyeti hatır tuğlası ile inşa edilirken harcı vefa ile karılır. Bu medeniyette an gelir ikram edilen bir fincan kahveye, an gelir tek bir harfe kırk yıl hatır biçilip vefa gösterilir. Türk medeniyetinin kurucu metinleri arasında zikredebileceğimiz Kutadgu Bilig in sözü muteber bilgesi de vefalıg vefalı bir şahsiyettir. Bu hal aşağıdaki beyitte tespit edilmiştir: 2040 negü tér éşitgil vefalıg kişi / vefa ol kişike kişlik başı XXIII. GÜZEL KONUŞAN Bilge hikmetli bilgiyi yaymakla yükümlüdür. Bu süreçte onun en önemli aracı sözdür. Gerek yazarak gerekse konuşarak sözün hakkını verebilmelidir. Meramını en etkin biçimde anlatmalı ve aktarmalıdır. O nedenle Kutadgu Bilig in Bilgesi tildem hatip olmalıdır. Bu durumu aşağıdaki beyitten öğrenmekteyiz. 5651 negü tér éşitgil kişi tildemi / kamug kılgu işke kingeş ol emi Yukarda sıralan vasıflar alt alta toplandığında Yusuf Has Hacib in kendi şahsiyetine taşıdığı erdemleri eserin nasihatçisi konumundaki bilge aracılığıyla dışa vurduğu sonucuna varılabilir. Zira müellif, hikmetli bilgilerle bezenmiş, insanlığın mutluluğunu amaçlayan bir eser vücuda getirebilecek ilim ve irfana sahiptir. Devlette önemli hizmetlerde bulunup yaşı kemale erdiğinde ürününü vermiştir. Eser, Kutadgu Bilig in Bilgesi nin sahip olduğu meziyetlerin ikliminde vücuda getirilmiştir. Divanü Lûgat-it Türk te Buzdan su damlar şeklinde Türkiye Türkçesine aktarabileceğimiz bir atasözü vardır. Bu söz insanda olanın dışa yansıyacağını anlatır. Yusuf Has Hacib de önemli görüp kendi nefsinde hayata geçirme mücadelesi verdiği özellikleri bir nasihatçi üzerinden açığa vurmuştur. Kutadgu Bilig in
Bilgesi nin eserde şiir başlığıyla sunulan dizelerin şairinin yani kendisinin olduğunu zaman zaman ağzından kaçırmıştır: 3360 negü tér éşitgil bu beyt ayguçı / taşı körme ma'ni baka kör içi 3583 negü tér éşitgil bu beyt ayguçı / tişi hem ogul kız üzer er küçi Beyitlerinde beyt ayguçı beyiti söyleyen, Yusuf Has Hacib den başkası değildir. Kutadgu Bilig in bilgelik üzerine sunduğu veriler bu kavramın Türk kültüründeki muhtevasını belirlemek adına son derece önemlidir. Hikmet geleneğimizin bu eşsiz kaynağının bilgesi haddizatında, Türk Dünyasının zaman ve zemine sığmayan ortak bilgesidir.