Bilişim Teknolojileri ve Uygulamaları

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ Bilişim Teknolojileri ve Uygulamaları Hafta 7 Doç. Dr. Cemil ÖZ Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2008 Sakarya Üniversitesi

Veritabanı Yönetim Sistemleri (VTYS) Veri Tabanı Yönetim Sistemleri, fiziksel hafızada bilgileri çeşitli özelliklerine göre gruplandırıp şekillendirdikten sonra saklayan programlardır. Kısaca VTYS diye adlandırılmaktadır. VTYS, saklanan bu veriyi, SQL komutları ile insanların istekleri çerçevesinde işler, yeniden şekillendirirler. Bir veritabanı programcısı, veritabanını çekip çevirmenin yanında, VTYS ye bağlanıp veri alış-verişi ve veri üstünde değişiklik yapan bu istemci programları da yazabilen kişidir. Veritabanı istemci programları SQL dışında başka dillere de hakim olmayı gerektirir. VBScript ten tutun da PHP, Perl, ASP, ASP.Net gibi teknikler ile Web sayfası geliştirmeye aşina olmak yahut C/C++/C#, Java, Visual Basic gibi diller ile basit uygulamaları yapabiliyor olmak gereklidir. Veritabanının Kullanım Alanları Veritabanı programlama ile bir çok proje geliştirilebilir. Bir İngilizce-Türkçe sözlük bu yolla kolayca yazılabilir. Bir kütüphane takip otomasyonu, bir hastane otomasyonu, muhasebe programları ve daha bir çok otomasyon programı temelde veritabanı projesidir. Günlük hayatta veritabanı programlama üniversitemizde de yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. Öğrenci-işleri otomasyonu, telefon konuşmalarının kayıtları, personel maaş sistemi, yemek ücretlerinin takibi, demirbaş ve izin takipleri hep veritabanlarında saklanır. Farklı veri modelleri ve veritabanı modelleri vardır. Varlık-ilişki, ilişkisel, nesneye dayalı vb, bunlardan bazılarıdır. Günümüzde en yaygın olarak kullanılan veritabanı modeli ilişkisel veritabanı modelidir. İlişkisel Veritabanı Kavramı İlişkisel veritabanı günümüzde en yaygın kullanılan veritabanı sistemlerinden biridir. En çok kullanılan ilişkisel Veritabanı Yönetim Sistemlerine Oracle, MsSQL Server, Sybase, Informix, MySQL gibi veritabanı yönetim sistemlerini örnek olarak verebiliriz. Bilgisayar ortamında veri saklamak için kullanılan yapılardan en büyüğüne dosya diyoruz. İlişkisel veritabanları, veritabanı denilen büyük dosyalardan oluşur. Veritabanı, içerisinde tabloları barındıran bir dosyadır. Her bir tablo, belli yapıya uygun verileri saklamak üzere tasarlanır. Tablolar, satırlardan ve sütunlardan oluşur. Örnek bir veri tabanı(öğrenci not takip) Öncelikle, öğrencilerin ve derslerinden aldıkları notlarının, veritabanına aktarılabilmesi ve takibi için gerekli, tablo ve alanları, büyüklük ve özelliklerini ve veri tiplerini belirlememiz lazım, bu alanların bazıları, aşağıdakiler gibi olabilir. öğrenci No: Her bir öğrenciye okul tarafından verilen numara( tektir). öğrenci Ad: Her bir öğrencini adı öğrenci soyadı: Her bir öğrencinin soyadı Öğrencinin Bölümü: Hangi bölümde okuyor Öğrenci sınıfı: okuduğu bölümde hangi sınıfta olduğu Bu alanlar bizim öğrencilerimizin listesi tutmak için yeterlidir ve bir tablo oluştururlar, Not takip için, yani hangi dersten ve o dersin sınavlarından aldığı notları takip için, ise yeterli değildir. Bunun içinde not takip tablosu oluşturmamız gerekecektir. Bu tablo içinde alanlar aşağıdaki gibi olabilir. Öğrenci no Öğrencinin aldığı ders Derslerden aldığı notlar o Vize o Final 2

o Kısa sınav o Ödev o Sunum Ve benzeri alanlar olabilir. Temel Kavramlar Veriler, fiziksel hafızada Veri Dosyaları(DataFiles) halinde saklanır. Dosya, bilgisayarların bilgileri birbirinden ayırarak saklamak için kullandığı temel bilgi depolama yapısıdır. Bir dosyada, birçok veri yer alabilir. Bir öğrenci otomasyonunu ele alacak olursak, öğrenci ile ilgili bilgiler, öğrencinin aldığı dersler, öğrencinin derslerden aldığı notlar ile ilgili bilgiler aynı veri dosyasında ama farklı tablolar içerisinde yer alabilir. Tablolar: Bir tablo yani günlük hayattaki liste kavramı, satırlardan ve sütunlardan oluşur. Mesela öğrenci listemizi(yani öğrenci tablomuzu) ele alacak olursak, her bir satırda bir öğrenciye ait bilgiler yer almaktadır. Alan(Field), yapılandırılmış bilginin her bir kısmını saklamak üzere yapılan tanımlamadır. Her bir alan, yapılandırılmış verinin bir birimini tutmak üzere tanımlanır. Her bir sütunun adı ile birlikte diğer bilgilerinin(en fazla kaç birimlik bilgi bu hücrede saklanabilecek, ne tür bilgi saklanacak vs.) ortaya koyduğu tanıma alan denir. Satır (Row): Bir tabloda yer alan her bir kayıt bir satıra karşılık gelir. Örneğin öğrenci tablosunda her bir satırda farklı bir öğrenci hakkındaki bilgi yer almaktadır. Sütun (Column): Tablolar dikey sütunların yan yana gelmesiyle meydana gelmiştir. öğrenci No, öğrenci Adı, öğrenci soyadı, Öğrencinin Bölümü, Öğrenci sınıfı yer almaktadır. Kayıt (Record): Yapılandırılmış verilerden her birine bir kayıt denir. Yani, alan bilgileri ile birlikte her bir satır bir kayıttır. Bir öğrenci bilgisini ele alacak olursak, bu bir kayıttır. Kayıt ile satır arasındaki temel fark, kayıt ile kastedilen yapının sütunlar hakkındaki bilgileri de içermesidir. Veri Tipi (Data Type): Bilgisayar, kayıtları yapısal olarak tutarken, onların yapıları hakkında fikir sahibi olabilmek için bazı özelliklerinin önceden tanımlanması gerekir. Örneğin, öğrenci numarası alanının mutlaka bir metin olacağını, öğrenci adının metinden luşacağını anlatmamız gerekir. Bir veritabanı oluşturulurken, her bir alanın tipinin ne olacağı tanımlanmak zorundadır. Bir alana tamsayı mı yoksa harf mi; tarih mi yoksa ondalıklı bir sayı mı geleceği ancak tanımlandıktan sonra kayıt girilebilir. Ayrıca, bir alanın uzunluğu ne kadar olacak, harf girilebiliyorsa en fazla kaç harf girilebilecek?, rakam ise en fazla kaç basamaklı olabilir? türünden soruları yanıtlamak için de yine VTYS bir alan için veri tipi belirlememizi ister. Bir alan için hangi tip seçeneklerimizin olduğunu ilerleyen kısımlarda öğreneceğiz. Zorlayıcı (Constraint): Herhangi bir alan için girilebilecek verileri kısıtlayıcı kurallara Zorlayıcılar denir. Kullanıcı, zorlayıcının istediği şekilde veri girmezse, VTYS hata verir. Böylelikle veritabanına kullanıcının keyfi değerler girmesi önlenmiş olur. Anahtar (Key): Anahtar bir veya birden fazla alanın bir satır için niteleyici olarak girilmesi için tanımlanan özel bir çeşit zorlayıcıdır. Tekrarlamayacak bir anahtar alan tanımlandığında, Bu anahtar alana birincil anahtar alan denir. Primary Key, Unique Key, Foreign Key gibi türevleri vardır. 3

İlişkisel Veritabanı Yönetim Sistemleri: Veritabanı Yönetim sistemlerinden günümüzde kullanımı en yaygın olanı İlişkisel Veritabanıdır ve de en yaygın veritabanı yönetim sistemleri, İlişkisel Veritabanı Yönetim Sistemleri (RDBMS)dir. İlişkisel veritabanının en önemli yanı, tablolardan oluşmasıdır. Daha önemli yanı da bu tabloların bir biri ile ilişkilerinin olmasıdır. Bir veritabanında ilişkiden söz edebilmek için en az iki tablonun yer alması gerekir ve bu iki tablodaki verilerin bir biri ile, bazı alanları kullanarak, bir şekilde ilişkilendiriliyor olması gerekir. Bir İlişkisel Veritabanı Yönetim Sistemi tablolar üstünde şu üç işlevi yerine getirmek zorundadır. 1. Seçme: Herhangi bir tabloda (listede) yer alan tüm bilgileri gösterebilmelidir. Örneğin, öğrenci tablosunun bir dökümünü verebilmelidir. Ya da öğrenci listesinden bazı öğrencilerin bilgilerini getirip diğer bir kısmını getirmeyebilmelidir. 2. İzdüşürme: Herhangi bir tablodan sadece belli sütunların yer aldığı seçme işlevlerini yerine getirebilmelidir. Örneğin, kullanıcı öğrencinin sadece adını ve yaşını seçebilmelidir. 3. Birleştirme: Birden fazla tabloda yer alan bilgileri, yeri geldiğinde tek bir tabloymuş gibi sunabilmelidir. Örneğin, geçersiz not alan öğrencileri ve derslerle ilgili notları tek tabloymuş gibi gösterebilmelidir. VTYS bu 3 temel işlevi yerine getirmelidir. Bunlardan üçünü, ikisini veya birini aynı anda yerine getirmek durumunda kalabiliriz. Belli başlı VTYS ler MS SQL Server: Bir orta ve büyük ölçekli VTYS dir. ANSI SQL e eklentiler yazmak için T-SQL i destekler. Oracle: Daha çok yüksek ölçekli uygulamalarda tercih edilen bir VTYS dir. ANSI SQL e eklentiler yapmak için PL/SQL geliştirilmiştir. Sybase: Bir orta ve büyük ölçekli VTYS dir. ANSI SQL e eklentiler yazmak için T-SQL komutlarını destekler. Ülkemizde daha çok bankacılık ve kamusal alanlarda tercih edilmektedir. Informix: Bir orta ve büyük ölçekli VTYS dir. MySQL: Genellikle Unix-Linux temelli Web uygulamalarında tercih edilen bir VTYS dir. Açık kod bir yazılımdır. Küçük-orta ölçeklidir. Özellikle Web için geliştirilmiş bir VTYS dir denilebilir. Postrage SQL: Bu da MySQL gibi açık kod bir VTYS dir. MS Access: Çoklu kullanıcı desteği yoktur. İşletim sisteminin sağladığı güvenlik seçeneklerini kullanır. yanında belli sayıda kayda kadar (1000000 civarı) ya da belli bir boyutun (yaklaşık 25MB) altına kadar bir sorun çıkartmadan kullanılabilecek bir küçük ölçekli VTYS dir. Advantage: Türk programcılar tarafından geliştirilen bir orta ve büyük ölçekli VTYS dir. DB/2: IBM in framework lere yönelik büyük ölçekli VTYS dir. Ülkemizde insan kaynakları açısından en çok kalifiye elaman aranan VTYS Oracle ve arkasından da MS SQL Server gelmekte. Diğerleri ise programcı ve firma tercihlerine göre değişken bir yapıya sahiptir. Microsoft Access Daha öncede bahsettiğimiz gibi Microsoft ofis lisansından başka lisans istemeyen Çoklu kullanıcı desteği olmayan bir veritabanı yönetim sistemidir. İşletim sisteminin sağladığı güvenlik seçeneklerini kullanır. Yanında belli sayıda kayda kadar (1000000 civarı) ya da belli bir boyutun (yaklaşık 25MB) altına kadar bir sorun çıkartmadan kullanılabilecek bir küçük ölçekli VTYS dir. Program diğer ofis programlarını çalıştırdığımız gibi çalıştırdığımızda aşağıdaki pencere karşımıza çıkar. Özel şablonlar vasıtası ile kolayca veritabanı oluşturabilirsiniz. 4

Access Tabloları Access penceresi açıldığında, veritabanı penceresini fark edeceksiniz. Aşağıdaki şekilde yıldız ile işaret edilen alanda görüldüğü gibi, solda bir görev paneli göreceksiniz bütün access obje kategorilerini görebilirsiniz. Altı tane grup vardır; tablolar, formlar, makrolar, raporlar, modüler, sorgular. Tablo bölümü normalde listenin üstünde yer alır çünkü önemlidir ve datalarımız bu tablolarda saklanır. Diğer veritabanı objeleri bu tabloya bağlı dırlar. Rapor olsun, sorgu olsun bu tabloya göre yapılır. Burada tabloya bağlı olarak yapılabilecek temel işlemler anlatılacaktır. 5

Tablo alanı ekle kısmına tıklatılarak istenilen alanlar eklenebilir. Girişteki, görünüm aracını kullanarak, tablo üzerinde değişik görünümlerde çalışılabilir. Örneğin tasarım görünümü şekilde verilmiştir. Tasarım görünümünde, alan, alan türü ve alan türü özellikleri ile daha detaylı çalışılabilir. 6

VeriTürleri (Data types) Metin(text) : metin, harfler, sayılar, boşluklar ve karakterlerden oluşan dizilerdir. Çok yaygın kullanılan bir veri tipidir. Metin bir sayı olması durumunda, matematiksel olarak değer ifade etmezler yani üzerlerinde matematiksel işlemler yapılamaz. Maksimum 255 karakter yazılabilir. NOT (Memo) : Eğer 255 karakterden fazla metin dizini oluşturulacaksa not kullanılır. Sayı( Number): Matematiksel olarak üzerinde işlem yapılabilene her türlü sayı, finansal tür hariç. Sayı tipi olarak, tam sayı uzun tamsayı, ondalık, byte olabilir. tarih/saat( Date/Time): diğer bir veri tipi sıklıkla kullanılan ve üzerinde hesaplama yapıla bilen tarih/saat dir. Para birimi (Currency): özel hesaplanabilen bir veri tipidir. Finansal verilerin saklanmasında kullanılır. Otomatik sayı (AutoNumber): Her bir kayıt eklendikce otomatik olarak sıralı bir şekilde artırılan uzun tam sayı veri tipidir. Evet/Hayır (Yes/No): Evet hayır formatındaki verileri değerlendirmek için kullanılır. OLE Nesnesi (OLE Object): Bu veri tipi veri analizinde kullanılmaz, ses, resim vb nesneleri dsaklamak için kullanılır. Köprü (Hyperlink): Web sitelerinin adreslerini saklamak için kullanılan bir veri tipidir. Ek (Attachment): Acces de yeni bir veri türüdür. Bu alana, imagler, dökümanlar, tablolar vb dosya türleri eklenebilir. 7

Tablo oluşturmadan önce, cevaplanması gereken bazı sorular vardır. Tablonun ismi nedir? Saklanacak veriler nelerdir. Kolon veya alan isimleri ve veri tipleri nelerdir. Saklamak istediğimiz girişlerin özellikleri nelerdir. Bu alanları saklamak için uygun veri tipleri nelerdir. Her bir kayıt ı tekil olarak nasıl tanımlayacağız Tasarım görünümü ile tablo oluşturma(creating a Table with Design View) Daha önce bahsettiğimiz gibi access bir tabloyu oluşturmak için değişik metotlar sunar. Bir tabloyu oluşturmanın ideal metodu onu tasarım görünümü ile gerçekleştirmektir Tasarım görünümü entegre bir çalışma alanı sunar, alan adı, alan türü ve özelikleri kolayca ayarlanabilir. Basit bir personel tablosu oluşturalım. Burada personelimizin bilgilerini saklamak için alan listesi oluşturma, Adı, soyadı, doğduğu şehir, yaşı, maaş vb. Alanlar, tipleri ve alan özellikleri belirlendikten sonra tabloya isim verilir. Tablo adı personel olarak verildi. Kaydettikten sonra veri sayfası görünümünde, dosyaya çalışmak için yeterli kayıt girilebilir. Primary Key Daha önce bir tablo oluştururken, belirlenmesi gerekenleri söylemiştik. Önemli olan larından birisi her bir kaydı ayırmak üzere, bir alanı belirlemektir. Örneğin TC No her kez için farklıdır ve iki kişiye aynı tc no verilmez. Böyle bir alan kullanıldığında, kayıt tekrarı olamaz. Access kayıt tekrarını önlemek için bu gibi alanları primary key olarak tanımlamamızı sağlar. Böylece bize aynı kayıttan birden fazla kayıt girmemizi engeller. TRICKS OF THE TRADE: SORTING AND FILTERING FOR 8

Örnek bir Uygulama(öğrenci Not Takip sistemi) Öğrenci not takip sisteminin çok küçük ölçekli bir veritabanını oluşturalım. Daha önceki bölümde bahsettiğimiz tabloları ve tablo alanlarını oluşturalım. Program başlatıldığında Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi Yeni boş veritabanı seçeneği kullanılmalı ve veritabanı için öğrencinot ismi verilmeli(bu isim benim seçtiğim bir isimdir isteyen herhangi bir isim verebilir). 9

Oluştur düğmesine basıldıktan sonra Tablo aracı ile oğrenci_genel ve ogrenci_not tablolarını sırası ile oluştur turalım. Aşağıdaki şekillerde görülen verilerde istenirse girilebilir. Vertabanı Araçları sekmesinde ki, aracı kullanılarak ilişkiler kurulabilir. Buraya tablolar eklenip tabloların arasındaki ilişkiler belirlenir. Bilindiği üzere burada iki tablodaki ortak alan öğrenci no dur. Bu alan üzerinden tablolar birbiri ile ilişkilendirilir. 10

Tablolar Veri tekrarını önlemek amacı ile organize edildiğinden eğer Tablolar arasında bilgi tutarlığı olması gerekir. Yani ogrenci_genel tablosunda kayıtlı olmayan öğrencinin ogrencı_not tablosunda kayıtlı olması tutarlılığı azaltacaktır bu yüzden ilişkilendirmede aşağıdaki şekilde verilen başta Bilgi Tutarlılığına Zorla seçeneği seçilmelidir. Aşağıda tablolar arasındaki kurulmuş ilişki görülmektedir. Buradaki kurulan ilişki veri tutarlılığını sağlayacak şekilde kurulmuştur. 11

İlişki tanımlandıktan sonra öğrenci listesinde öğrencinin notları da görülebilir duruma gelmiştir. Yukarıda bahsedilen ilişki kurulduktan sonra, Öğrenci listesinde yer almayan bir öğrenci notu ile not listesine kayıt girildiğinde aşağıdaki hatayı verecektir 12

u Sorgu Oluşturma Sorgu, veritabanı sistemi içinde yer alan tablolardaki verilerin isteğe uygun olarak seçilerek, belirli bir düzen içinde sunulması olayıdır. Veritabanındaki verileri belirlenen kriterlere göre listeleme işlemidir. Access de amaca uygun olarak belirli sorgular yaratılabilir. Sorguları işlevlerine göre çeşitli sınıflara ayırabiliriz Seçme işlemini yerine getiren sorgular: Bu tür sorgular bir veya daha fazla sayıdaki tabloya dayanarak, çoğu kez kıstaslara da başvurarak, verileri değiştirmeden görüntülemek üzere kullanılırlar. Parametre kullanan sorgular: bu tür sorgular, seçme işlemini yerine getiren sorguların bir başka türüdür. Sorgu yürütüldüğünde girilecek parametreye göre sorgunun yapılmasını sağlar. Eylem sorguları: bu tür sorgular, tablo ve verileri üzerinde değişikliğe neden olurlar. Tabloya kayıt ekleme, günceleştirme ve kayıtların silinmesi işlevleri dışında, yeni bir tablo oluşturma işlevlerini yerine getiren sorgular eylem sorgularıdır. Çapraz sorgular: sorgu sonucunda, verilerden yararlanarak özetlenmesi, bu bilgilere dayalı olarak da satırlar ve kolonlardan oluşan bir tablonun yaratılmasını sağlayan sorgulardır. Örneğin; öğrencilerin final notlarını listeleyen bir sorgu oluşturalım. Oluştur sekmesindeki sorgu tasarımı aracı kullanılarak sorgu oluşturulur. 13

Sorgu çalıştırıldığında aşağıdaki çıktı elde edilir Form oluşturma Access veritabanı sisteminde uygulama geliştirirken, yerine getirilmesi gerekecek işlemlerden birisi de kullanıcı arabiriminin, bir başka deyişle formların yaratılması işlevidir.verileri düzenlemede daha görsel bir pencere ile çalışma imkânı sunar. Aşağıda öğrenci genel tablosu için hazırlanmakta olan bir form tasarım görünümü verilmiştir. 14

Tasarım araçları kullanılarak form üzerinde istenilen renklendirme, yazı stili ayarlamaları vb yapılabilir. Form çalıştırıldığında aşağıdaki şekil elde edilir. Böylece daha anlamlı bir pencere görünümü ile çalışılabilir. 15

Rapor oluşturma Access veritabanı üzerinde yer alan nesnelerden irisi de raporlardır. Raporlama, veritabanından üretilen sonuçların istenilen düzen içinde kâğıt üzerine yazdırılması işlemidir. Sorgulara bağlı raporlama işlemi de gerçekleştirilir. 16