SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME ANALİZİ

İZMİR DE EKO-VERİMLİLİK (TEMİZ ÜRETİM) UYGULAMALARININ YAYGINLAŞTIRILMASI PROJESİ ÇALIŞTAYI SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME ANALİZİ Merve Böğürcü Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı 23 Mart 2012 Mövenpick Otel/ İzmir

Sektörel Önceliklendirme KAPSAM Amaç İzlenen Yöntem Sektörel Sınıflandırma Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Açısından Önemli Kriterler Kriter Ağırlıklandırma ÇÖKV Metosu ile İmalat Sanayi Sektörlerinin Önceliklendirilmesi Önceliklendirme Sonuçlarına Yönelik Değerlendirmeler

AMAÇ/KAPSAM Ulusal ve bölgesel eko-verimlilik (temiz üretim) stratejilerinde başarıya ulaşmayı sağlayan en önemli bileşenlerden birisi de sektör odaklı yaklaşımlardır. İzmir de eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamalarının yaygınlaştırılabilmesi için de en önemli adımlardan biri bu uygulamalara yönelik bir stratejinin belirlenmesidir. Bütçe, insan kaynağı ve diğer kısıtlar da göz önüne alındığında, eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamalarının İzmir de bulunan tüm sektörler için aynı anda uygulamaya geçirilemeyeceği açıktır. EKO-VERİMLİLİK (TEMİZ ÜRETİM) UYGULAMALARI İÇİN SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME İzmir de bulunan imalat sanayi sektörleri eko-verimlilik (temiz üretim) yaklaşımlarının uygulanmasına yönelik olarak belirlenen önemli kriterler çerçevesinde ve ulaşılabilen en güncel veriler kullanılarak analiz edilmiştir. Önceliklendirme çalışması bilimsel karar verme metotlarından biri olan Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV) Metodu kullanılarak yapılmıştır.

İZLENEN YÖNTEM Sektörel sınıflandırma kodlarının seçimi Eko-verimlilik açısından önemli kriterlerin belirlenmesi İlgili verilerin araştırılması ve analizde kullanılacak veri setine karar verilmesi Seçilen kriterlerin ağırlıklandırılması (Paydaş görüşleri çerçevesinde) İmalat sanayi sektörlerinin ÇÖKV metodu ile önceliklendirilmesi Sonuçların kullanılan diğer metotlar ve hassaslık analizi ile kontrol edilmesi

SEKTÖREL SINIFLANDIRMA Sektörel sınıflandırma kodlarının seçimi Enerji Maden SANAYİ İmalat Sanayi Ekonomik değerlendirmelerde sektörler sınıflandırmalar: Üretim faaliyetleri Ürünler Dış ticaret vd. Faaliyet sınıflamalarındaki hedef ekonomik faaliyetleri homojen kategorilerde gruplandırmak ve uluslararası karşılaştırmaların yapılabilmesini sağlamaktır. Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması, USSS (ISIC) USSS : Ekonomideki bütün faaliyetler kapsanmaktadır. Bu çalışmada imalat sanayi sektörü incelenmiştir. USSS Rev. 3.1 e göre imalat sanayi 23 adet alt sektörden oluşmuştur. Bu çalışmada, yeniden değerlendirme alt sektörü hariç imalat sanayi içinde yer alan 22 alt sektöre yer verilmiştir.

SEKTÖREL SINIFLANDIRMA D- İMALAT SANAYİ (USSS, Rev. 3.1) Ana imalat sanayi sınıfı Kod Gıda ürünleri ve içecek imalatı 15 Tütün ürünleri imalatı 16 Tekstil ürünleri imalatı 17 Giyim eşyası imalatı 18 Derinin tabaklanması işlenmesi 19 Ağaç-mantar ürünleri imalatı (Mobilya hariç) 20 Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı 21 Basım ve yayım 22 Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı 23 Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı 24 Plastik-kauçuk ürünleri imalatı 25 Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı 26 Ana metal sanayi 27 Makine ve teçhizatı hariç; Metal eşya sanayi 28 Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı 29 Büro, muhasebe ve bilgi işlem makineleri imalatı 30 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makina ve cihazların imalatı 31 Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı 32 Tıbbi aletler; Hassas ve optik aletler ile saat imalatı 33 Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı-römork imalatı 34 Diğer ulaşım araçları imalatı 35 Mobilya imalatı; Başka yerde sınıflandırılmamış Diğer imalatlar 36

Sektörel sınıflandırma kodlarının seçimi Eko-verimlilik açısından önemli kriterlerin belirlenmesi İlgili verilerin araştırılması ve analizde kullanılacak veri setine karar verilmesi Seçilen kriterlerin ağırlıklandırılması (Paydaş görüşleri çerçevesinde) İmalat sanayi sektörlerinin ÇÖKV metodu ile önceliklendirilmesi Sonuçların kullanılan diğer metotlar ve hassaslık analizi ile kontrol edilmesi

EKO-VERİMLİLİK (TÜ) AÇISINDAN ÖNEMLİ KRİTERLER Eko-verimlilik açısından önemli kriterlerin belirlenmesi Eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamaları için sektörler arasında bir kıyaslama ve önceliklendirme yaparken dayanak oluşturabilecek kriterlere ihtiyaç duyulmaktadır Ekonomik Çevresel Yönetsel vd. Tüketilen su miktarı Tüketilen enerji miktarı Deşarj edilen atıksu miktarı Yaratılan katı atık miktarı Yaratılan tehlikeli atık miktarı Sera gazı emisyonları Herfindahl-Hirschman endeksi (pazar yoğunluğuna yönelik istatistiki bir ölçüt) Sektörel istihdam Sektördeki firma sayısı Sektörün ihracattaki payı Yaratılan katma değer Eko-verimlilik (temiz üretim) potansiyel

EKO-VERİMLİLİK (TÜ) AÇISINDAN ÖNEMLİ KRİTERLER İmalat sanayi sektörlerini belirtilen kriterler çerçevesinde değerlendirebilmek için nicel verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle sektörel önceliklendirme çalışması kapsamında, farklı kaynaklardan bu amaca yönelik olarak bulunabilen veri setleri, istatistikler vb. derlenmiştir. Tüketilen su miktarı Tüketilen enerji miktarı Kriter Veri Kaynağı TÜİK TÜİK Deşarj edilen atıksu miktarı Yaratılan katı atık miktarı Yaratılan tehlikeli katı atık miktarı Sera gazı emisyonları Sektörel istihdam Sektördeki firma sayısı Sektörün ihracattaki payı Yaratılan katma değer Bölgedeki sektörün Türkiye deki sektör içindeki payı Eko-verimlilik (temiz üretim) potansiyeli TÜİK TÜİK TÜİK TÜİK, UNFCC SGK BTSB TÜİK TÜİK SGK, TÜİK CP/RAC, GRECO

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Bu proje kapsamında eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamalarına yönelik öncelikli sanayi gruplarının belirlenmesinde Çok Ölçütlü Karar Verme-ÇÖKV (Multi-criteria Decision Making-MCDM ) metodu kullanılmıştır. Bu karar metodu birden çok etkenin bulunduğu karar verme süreçlerini ele alır. ÇÖKV metotları, ölçülebilen ve ölçülemeyen birçok stratejik ve operasyonel faktörü aynı anda değerlendirme olanağı sağlayan ve aynı zamanda karar verme sürecine çok sayıda kişiyi dahil edebilen analitik metotlardır. ÇÖKV nin mikro, orta ve makro ölçekte proje ve programlarında uygulanması mümkündür. Dünyada ÇÖKV metodunun makro ölçekte pek çok uygulama örneği vardır. Otomotiv endüstrisinde yatırım önceliklendirmesi - Almanya Güney Doğu Avrupa da güney kıtalararası doğal gaz boru hattının optimum rotasının belirlenmesi Cape Town şehri için su kaynakları ve su tüketimi yönetimi için alternatiflerin belirlenmesi İran ve Mısır da temiz üretimde öncelikli sektörlerin belirlenmesi

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Alternatifler ÇÖKV nin ana prensipleri ALTERNATİFLER *Genel olarak alternatifler ilgili faaliyet için farklı seçenekleri temsil ederler. *ÇÖKV uygulamalarıyla bu alternatiflerin kriterler bazında elenmesi, önceliklendirilmesi ve sıralanması amaçlanmaktadır. KRİTERLER *Kriterler, alternatiflerin farklı açılardan değerlendirilebileceği farklı boyutları temsil ederler. *Bir çok ÇÖKV metodu kriterlerin ağırlıklandırılması gerektirmektedir. Böylece farklı önem derecelerine sahip olan kriterler bir birlerinden ayrılır ve ağırlık değerlerine göre karara katkıları değişir. KARAR MATRİSİ Bir ÇÖKV problemi bir matrisi şeklide ifade edilebilmektedir. Kriterler

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİ SGK İstihdam Verileri TÜİK İhracat Verileri TÜİK Su Tüketimi Verileri CP/RAC, GRECO Verileri İlgili veriler ÇÖKV KARAR MATRİSİ KRİTERLER Gıda ürünleri ve içecek imlalatı İstihdam İhracat Su tüketimi Ekoverimlilik potansiyeli Vd. Tütün ürünleri imlalatı Tekstil ürünleri imlalatı Giyim eşyası imllatı Ana metal sanayi Kağıt ve kağıt ürünleri imlalatı vd.

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Seçilen kriterlerin ağırlıklandırılması Önceliklendirme için kullanılacak olan kriterler şüphesiz ki aynı önem derecesine sahip değildir. Bu nedenle, değerlendirmelerin daha doğru yapılabilmesi için kriterlerin önem derecelerine göre ağırlıklandırılması gerekmektedir. Bu çalışma kapsamında kullanılacak olan kriter ağırlıklandırma için Entropi Metodu Basit Sıralama Metodu kullanılmıştır.

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Seçilen kriterlerin ağırlıklandırılması Entropi Metodu ile Kriter Ağırlıklandırma Karar vericinin doğrudan müdahalesi yoktur. Bu metoda göre verilerin dağılımı en yüksek olan kriter en önemli kriterdir. Ağırlık hesabı kritere ait verilerin entropi ve dağılım derecelerinden yola çıkılarak hesaplanır. Önceliklendirme için kullanılacak olan kriterler şüphesiz ki aynı önem derecesine sahip değildir. Bu nedenle, değerlendirmelerin daha doğru yapılabilmesi için kriterlerin önem derecelerine göre ağırlıklandırılması gerekmektedir. Bu çalışma kapsamında kullanılacak olan kriter ağırlıklandırma için Entropi Metodu Basit Sıralama Metodu kullanılmıştır.

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Entropi Metodu Kriter Ağırlıklandırma Sonuçları

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Seçilen kriterlerin ağırlıklandırılması Basit Sıralama Metodu ile Kriter Ağırlıklandırma Doğrudan değerlendirme metotlarından biridir. Karar verici kriterleri kendi kendi önem sırasına göre sıralar. Bu önem sıralaması neticesinde her bir kritere karşılık gelen puan verilir ve elde edilen puanlar normalize edilir. Önceliklendirme için kullanılacak olan kriterler şüphesiz ki aynı önem derecesine sahip değildir. Bu nedenle, değerlendirmelerin daha doğru yapılabilmesi için kriterlerin önem derecelerine göre ağırlıklandırılması gerekmektedir. Bu çalışma kapsamında kullanılacak olan kriter ağırlıklandırma için Entropi Metodu Basit Sıralama Metodu kullanılmıştır.

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Seçilen kriterlerin ağırlıklandırılması Basit Sıralama Metodu ile Kriter Ağırlıklandırma Bu çalışma kapsamında, sonuçlara yansıyacak öznelliği en aza indirmek amacıyla kriter ağırlıklandırma sürecine bu çalışma ile ilgili paydaşlar da dahil edilmiştir. Paydaşlara yüz yüze görüşmeler kapsamında kriterleri önem derecesine göre sıralamaları istenen anketler doldurtulmuştur. 18 kurumdan, 25 uzmanın katkıları ile bu metoda ait kriter ağırlıkları belirlenmiştir. Üniversiteler Kamu Kurumları Sanayi ve Ticaret Odaları OSB ler Vd.

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Basit Sıralama Metodu Kriter Ağırlıklandırma Sonuçları

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİ İmalat sanayi sektörlerinin ÇÖKV metodu ile önceliklendirilmesi Karar verme sürecinde kullanılan farklı ÇÖKV metotları bulunmaktadır. Bu metotların ortak özellikleri alternatifleri, belirlenen ölçütler çerçevesinde analiz etmeleridir. Bu çalışma kapsamında Ağırlıklandırılmış Toplama Metodu (ATM) kullanılmıştır. ÇÖKV metotları arasında en eski ve en çok kullanılan metotlardan biridir. KRİTERLER İstihdam İhracat Su kullanımı Vd. Toplam Puan Gıda ürünleri ve içecek iml. a 1 b 1 c 1 d 1 a 1 +b 1 +c 1 +d 1 Tütün ürünleri iml. Tekstil ürünleri iml. vd.

ATM-Entropi Önceliklendirme Sonuçları İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Ana İmalat Sanayi Puan Sıralama Ana metal sanayi (27) 0,484 1 Kimyasal madde ve ürünleri imalatı (24) 0,123 2 Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı (26) 0,073 3 Gıda ürünleri ve içecek imalatı (15) 0,066 4 Tekstil ürünleri (17) ve Giyim eşyası imalatı (18) 0,058 5 Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı (23) 0,045 6 Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı (29) 0,025 7 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı (31) 0,022 8 Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı (34) 0,020 9 Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı (21) 0,016 10 Tütün ürünleri imalatı (16) 0,012 11 Makine ve teçhizatı hariç; metal eşya sanayi (28) 0,010 12 Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar (36) 0,009 13 Büro, muhasebe ve bilgi işleme makinaları.; Radyo, televizyon haberleşme teçhizatı; tıbbi aletler imalatı(30+32+33) 0,009 14 Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı (25) 0,008 15 Diğer ulaşım araçlarının imalatı (35) 0,007 16 Derinin tabaklanması, işlenmesi (19) 0,003 17 Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (Mobilya hariç) (20) 0,003 18 Basım ve yayım (22) 0,002 19

ATM-Basit Sıralama Önceliklendirme Sonuçları İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Ana İmalat Sanayi Puan Sıralama Ana metal sanayi (27) 0,332 1 Kimyasal madde ve ürünleri imalatı (24) 0,108 2 Gıda ürünleri ve içecek imalatı (15) 0,078 3 Tekstil ürünleri (17) ve Giyim eşyası imalatı (18) 0,071 4 Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı (26) 0,067 5 Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı (23) 0,055 6 Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı (29) 0,044 7 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı (31) 0,036 8 Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı (34) 0,033 9 Tütün ürünleri imalatı (16) 0,028 10 Makine ve teçhizatı hariç; metal eşya sanayi (28) 0,024 11 Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı (21) 0,022 12 Büro, muhasebe ve bilgi işleme makinaları; Radyo, televizyon haberleşme teçhizatı; tıbbi aletler imalatı(30+32+33) 0,021 13 Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar (36) 0,020 14 Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı (25) 0,019 15 Diğer ulaşım araçlarının imalatı (35) 0,018 16 Derinin tabaklanması, işlenmesi (19) 0,014 17 Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (Mobilya hariç) (20) 0,007 18 Basım ve yayım (22) 0,007 19

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Her ne kadar farklı metot sonuçları bazı sıralamalarda farklılık gösterse de, sonuçların büyük ölçüde birbirleriyle örtüştüğü görülmektedir. Değerlendirmeye alınan iki farklı analiz sonuçlarına bakıldığında ilk altı sektörün tüm bu analizler kapsamında aynı çıktığı görülmektedir. Buna göre eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamaları için bu çalışma sonucunda öncelikli olarak ortaya çıkan sektörler sırasıyla şöyledir: Ana metal sanayi Kimyasal madde ve ürünleri imalatı Gıda ürünleri ve içecek imalatı Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Giyim eşyası ve tekstil ürünleri imalatı Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Her ne kadar farklı metot sonuçları bazı sıralamalarda farklılık gösterse de, sonuçların büyük ölçüde birbirleriyle örtüştüğü görülmektedir. Değerlendirmeye alınan iki farklı analiz sonuçlarına bakıldığında ilk altı sektörün tüm bu analizler kapsamında aynı çıktığı görülmektedir. Buna göre eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamaları için bu çalışma sonucunda öncelikli olarak ortaya çıkan sektörler sırasıyla şöyledir: İZMİR Ana metal sanayi Kimyasal madde ve ürünleri imalatı Gıda ürünleri ve içecek imalatı Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Giyim eşyası ve tekstil ürünleri imalatı Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı TÜRKİYE Ana metal sanayi Gıda ürünleri ve içecek imalatı Kimyasal madde ve ürünleri imalatı Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Tekstil ürünleri imalatı Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Bu çalışmada önceliklendirme listesinde üst sıralarda yer alan sektörler aynı zamanda diğer bölgesel, ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşların önceliklendirmeleri ile de örtüşmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı, Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Uygulamalarına Yönelik Sektörel Önceliklendirme Listesi UNIDO Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Programı, Öncelikli Sektörler Listesi EU's Competitiveness & Innovation Programme, Eko-verimlilik Programı Öncelikli Sektörler Listesi İzmir Kalkınma Ajansı, İzmir için Stratejik ve Yükselen Sektörler Listesi Vd.

İZMİR İMALAT SANAYİ SEKTÖRLERİNİN Belirtilen sıralama kendi içinde önceliklere ve ihtiyaçlara göre değiştirilebilir olmasıyla birlikte, İzmir de Eko-verimlilik (temiz üretim) konusunda bir yatırım yapılması durumunda ilk aşamada öncelikli olarak belirlenen sektörler olarak dikkate alınmalıdır. Projenin ikinci aşamasında eko-verimlilik (temiz üretim) pilot uygulamalarında bu sektörler göz önünde bulundurulacaktır. Eko-verimlilik (temiz üretim) uygulamalrına yönelk oluşturulacak eylem planı, poltika ve stratejilerde bu çalışma kapsamındaki önceliklendirme sonuçlarının yol gösterici olması hedeflenmiştir.

TEŞEKKÜRLER Merve Böğürcü Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Cyberpark Cyberplaza B Blok Kat: 5-6 Bilkent/Ankara mbogurcu@ttgv.org.tr Tel: 0 312 265 02 72/354