TEMİZ ÜRETİM (EKO-VERİMLİLİK) KONUSUNDAKİ MEVCUT SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME ÇALIŞMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 TEMİZ ÜRETİM (EKO-VERİMLİLİK) KONUSUNDAKİ MEVCUT SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME ÇALIŞMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ TEMMUZ, 2012

2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... i ŞEKİLLER LİSTESİ... ii TABLOLAR LİSTESİ... iii 1. TÜRKİYE DE TEMİZ ÜRETİM KONUSUNDA SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME ÇALIŞMALARI Türkiye de Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması İçin Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi İzmir de Eko-Verimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi İzmir İçin Stratejik ve Yükselen Sektörler Türkiye Sanayi Stratejisi ve Eylem Planı İLGİLİ ÇALIŞMALARDA KULLANILAN KRİTERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Çevresel Kriterler Ekonomik Kriterler Teknik Kriterler İLGİLİ ÇALIŞMALARDA KULLANILAN YÖNTEMİN DEĞERLENDİRİLMESİ Çok Ölçütlü Karar Verme Teknikleri Önceliklendirme Sonuçları TEMİZ ÜRETİM PAYDAŞ ANKETİ SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME SONUÇLARI SONUÇ VE DEĞERLENDİRME i

3 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. AHP nin hiyerarşik yapısı Şekil 2. Çevresel etki açısından değerlendirme sonuçları Şekil 3. Ekonomiklik açısından değerlendirme sonuçları Şekil 4. Teknik uygulanabilirlik açısından değerlendirme sonuçları ii

4 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. İmalat sanayi sınıflaması... 2 Tablo 2. Farklı yöntemler için kriter ağırlıkları Tablo 3. Gönderilen ve geri dönüş alınan anket sayıları iii

5 1. TÜRKİYE DE TEMİZ ÜRETİM KONUSUNDA SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME ÇALIŞMALARI 1.1. Türkiye de Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması İçin Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi Temiz üretim konusunda sektörel önceliklendirme faaliyetleri kapsamında ülkemizde yürütülen en önemli çalışma Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) tarafından 2010 yılında hazırlanan Türkiye de Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması İçin Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi adlı çalışmanın sonuç raporunun Sektörel Analiz bölümüdür. Sektörel analiz bölümü: Sektörel sınıflandırma (Sanayi grupları sınıflandırılmıştır.) Temiz (sürdürülebilir) üretim açısından önemli kriterler (Temiz üretim prensiplerine en uygun kriterler belirlenmiştir.) Çok ölçütlü karar verme (ÇÖKV) metodu ile sektörel analiz (Sektörlerin önceliklendirmesi yapılmıştır.) alt başlıklarından oluşmaktadır. a) Sektörel Sınıflandırma Bu çalışma kapsamında temiz (sürdürülebilir) üretim uygulamaları için sektörel önceliklendirme yapılırken Türkiye İstatistik Kurumu nun (TÜİK) verileri baz alınmıştır. Bu nedenle mevcut veri yapısı dikkate alınarak, TÜİK in de veri sunumunda kullandığı USSS Rev.3.1 (ISIC Rev.3.1) sınıflaması kullanılmıştır (Bkz. Tablo 1). 1

6 Tablo 1. İmalat sanayi sınıflaması İMALAT SANAYİ Ana İmalat Sanayi Sınıfı Kod Gıda ürünleri ve içecek imalatı 15 Tütün ürünleri imalatı 16 Tekstil ürünleri imalatı 17 Giyim eşyası imalatı 18 Derinin tabaklanması işlenmesi 19 Ağaç-mantar ürünleri imalatı (Mobilya hariç) 20 Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı 21 Basım ve yayım 22 Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı 23 Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı 24 Plastik-kauçuk imalatı 25 Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı 26 Ana metal sanayi 27 Makine ve teçhizat hariç; metal eşya sanayi 28 Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı 29 Büro,muhasebe ve bilgi işlem makineleri imalatı 30 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı 31 Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı 32 Tıbbi aletler; hassas ve optik aletler ile saat imalatı 33 Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı-römork imalatı 34 Diğer ulaşım araçları imalatı 35 Mobilya imalatı; başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalatlar 36 b) Temiz (Sürdürülebilir) Üretim Açısından Önemli Kriterler Sektörel kıyaslamada kullanılmak üzere dokuz adet kriter belirlenmiştir. Belirlenen kriterler: Su kullanımı, Enerji kullanımı, Deşarj edilen atıksu miktarı, Üretilen katı atık miktarı, Üretilen tehlikeli atık miktarı, Hava emisyonları, 2

7 Sektörel istihdam, İhracat payı, Temiz (sürdürülebilir) üretime uygunluk şeklinde sıralanmaktadır. c) Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV) Metodu ile Sektörel Analiz Temiz (sürdürülebilir) üretim uygulamalarında öncelikli sektörleri belirlemek amacıyla Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV) metotlarından ikisi kullanılmıştır. Bunlar Ağırlıklandırılmış Toplama Metodu (Entropi ve Basit Sıralama) ile Analitik Hiyerarşi Metodu dur. Buna göre temiz (sürdürülebilir) üretim uygulamaları için bu çalışma sonucunda öncelikli sektörler sırasıyla: Ana metal sanayi, Gıda ürünleri ve içecek imalatı, Kimyasal madde ve ürünleri imalatı, Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, Tekstil ürünleri imalatı şeklinde ortaya çıkmıştır İzmir de Eko-Verimlilik (Temiz Üretim) Uygulamalarının Yaygınlaştırılması Projesi İzmir Kalkınma Ajansı tarafından başlatılmış olan ve açılış toplantısı 14 Aralık 2011 de düzenlenmiş olan Proje; Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) yürütücülüğünde, Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) danışmanlığında, ve Ege Bölgesi Sanayi Odası (EBSO) ortaklığında sürdürülmekte olup Projenin amacı bölgedeki temiz üretim uygulamalarının yaygınlaştırılmasına yönelik ihtiyaç analizinin ortaya koyulması, potansiyelin belirlenmesi, yapılması gereken öncelikli eylemlerin belirlenmesi, kurum kuruluşlar arasında konuyla ilgili farkındalığı artırarak sanayi kuruluşlarının bilinçlendirilmesidir. 3

8 Proje kapsamında temiz üretim (eko-verimlilik) konusu ile ilgili mevcut durum, kapasite, kaynak, yapılan çalışmalar ve ihtiyaçların değerlendirilmesi, İzmir bölgesinde yer alan endüstriyel sektörlerin temiz üretime uygunlukları bazında önceliklendirilmesi hedeflenmiştir. Projede İzmir bölgesi için bir sektörel önceliklendirme çalışması yapılmış ve öncelikli sektörler şu şekilde belirlenmiştir: Ana metal sanayi Kimyasal madde ve ürünleri imalatı Gıda ürünleri ve içecek imalatı Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Giyim eşyası ve tekstil ürünleri imalatı Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı 1.3. İzmir İçin Stratejik ve Yükselen Sektörler Projeyi yürüten kuruluş: İzmir Kalkınma Ajansı Proje bitiş tarihi: Temmuz 2007 (Rapor 2009 yılında tamamlanmıştır.) Projenin amacı: İzmir bölgesindeki sektörlerin mevcut durumunun ortaya konması ve dünyadaki eğilimler doğrultusunda, anahtar, yükselen ve stratejik sektörlerin belirlenmesidir. Proje nin kapsamı: İzmir de Tarım, avcılık ve ormancılık ve Balıkçılık sektörleri dışında tüm ekonomik faaliyetler Proje kapsamında ele alınmıştır. Projenin yöntemi: İlde yoğunlaşma katsayısı belirli bir düzeyin üzerindeki sektörlerin rekabet güçleri incelenmiştir. Bu doğrultuda tüm ekonomik faaliyetlere ilişkin olarak aralığında elde edilen çok sayıda veri kullanılmıştır (tüm veriler aynı yıl bazında elde edilememiştir). İzlenen yol: Yoğunlaşma katsayısı (YK) 1.25 veya YK değeri zamanla yükselen veya YK değeri zamanla 1.25 in üstüne çıkanlar belirlenmiştir. Sektör istihdamı Türkiye toplam istihdamının %0.2 si ve YK 1.25 ise yüksek nokta sektör; sektör istihdamı Türkiye toplam istihdamının %0.2 si ve YK değeri süreç içinde artanlar ise 4

9 yükselen/parlayan yıldız sektör olarak tanımlanmıştır. Sektörün teknoloji seviyesi OECD teknoloji seviyesi göstergesi ile birlikte değerlendirilmiştir. Sektörün katma değerinin il ölçeğinde ve Türkiye ölçeğindeki payı hesaplanmıştır. Sektörün ihracat ve ithalat verileri değerlendirilmiştir. Sektörde yabancı yatırımcı potansiyelindeki artış saptanmış ve bir önceki aşama ile birlikte rekabet gücünün tanımlanmasında kullanılmıştır. Sektörün yenilikçi gücünün ölçülmesine dönük göstergeler (patent sayısı, faydalı model sayısı vb.) belirlenmiştir. Sektörler yaratıcı sanayi niteliğine sahip olma açısından değerlendirilmiştir. Projenin sonucu ve değerlendirilmesi: İzmir için hedef olduğu tanımlana ve çalışma sonunda ifade edile sektörler üç ana grup etrafında; ileri teknoloji ve sağlıkla ilgili hizmetler, turizm ve tarım tarıma dayalı sanayi etrafında toplanmaktadır. İzmir bölgesinde imalat sanayi bazında yükselen sektörler değerlendirildiğinde sıralamanın şu şekilde olduğu görülmektedir: Tıbbi aletler; hassas ve optik aletler ile saat imalatı Giyim eşyası imalatı; kürkün islenmesi ve boyanması Gıda ürünleri ve içecek imalatı Büro makineleri ve bilgisayar imalatı Kağıt hamuru, kağıt ve kağıt ürünleri imalatı Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı Türkiye Sanayi Stratejisi ve Eylem Planı Sektörel önceliklendirme çalışmaları kapsamında, TTGV Raporundan başka, 2010 yılında yayımlanan Türkiye Sanayi Stratejisi ve Eylem Planı: AB Üyeliğine Doğru belgesi bulunmaktadır. Söz konusu strateji belgesi, çevreye karşı artan küresel duyarlılığın, sanayide çevre dostu ürünlerin üretilmesini, çevreye duyarlı teknolojilerin kullanılmasını, 5

10 süreçlerin geliştirilmesini ve endüstriyel kirliliği azaltma yönünde tedbirlerin alınmasını zorunlu kıldığını belirtmekte ve öncelikli olarak: Otomotiv, Makine, Elektronik, Beyaz Eşya, Tekstil-Hazır giyim, Gıda, Demir-Çelik sektörlerini ele almaktadır. 6

11 2. İLGİLİ ÇALIŞMALARDA KULLANILAN KRİTERLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ TTGV Raporunda ve İZKA Raporunda, temiz üretim uygulamaları için sektörler arası karşılaştırma ve önceliklendirme yapılırken kullanılan kriterlerin, çevresel, ekonomik ve yönetsel v.b. ana başlıklar altında toplandığı görülmektedir Çevresel Kriterler Daha önce adı geçen TTGV çalışmasının (ulusal düzeyde ve 2010 tarihli) ve İZKA çalışmasının (bölgesel düzeyde ve 2012 tarihli) raporları incelendiğinde her ikisinde de aynı çevresel kriterlerin kullanılmış olduğu görülmekte olup bu kriterler şu şekildedir: Su kullanımı Enerji kullanımı Deşarj edilen atık su miktarı Üretilen katı atık miktarı Üretilen tehlikeli atık miktarı Hava emisyonları Belirlenen kriterler imalat sanayinin çevresel etkisini yansıtmak bakımından doğru ve yeterli olup, bu kriterlere ilişkin kullanılan veriler ve öne çıkan sektörler aşağıdaki gibidir: Su Kullanımı: TTGV Raporunda TÜİK İmalat Sanayi Çevre İstatistiklerinden (2004) faydalanılmış olup imalat sanayi alt sektörleri su kullanımında ilk beş sırada yer alan sektörlerin sırasıyla; ana metal, gıda ürünleri ve içecek imalatı, tekstil ürünleri imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı ve metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı olduğu görülmüştür. İZKA Raporunda ise su kullanımına ilişkin yayınlanmış en güncel veri olan TÜİK İmalat Sanayi Çevre İstatistiklerinden (2008) faydalanılmıştır. Söz konusu çalışmada İzmir Bölgesinde su kullanımı bakımından ilk beş sırada yer alan imalat sanayi alt sektörlerinin 7

12 sırasıyla şu şekilde olduğu görülmüştür: ana metal, gıda ürünleri ve içecek imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı ve tekstil ürünleri imalatı. Su kullanımının imalat sanayi alt sektörlerine göre dağılımında; gerek 2004 yılı verisi ile hesaplanan ulusal hesaplamalarda gerekse 2008 yılı verisi ile hesaplanan bölgesel hesaplamalarda ilk beş sırayı alan alt sektörlerin aynı olduğu, ilk beş sektör arasındaki sıralamada ise ilk iki sırada aynı alt sektörlerin yer aldığı görülmektedir. Enerji Kullanımı: TTGV Raporunda TÜİK İmalat Sanayi Enerji İstatistiklerinden (2001) faydalanılmış olup imalat sanayi alt sektörleri enerji kullanımında ilk beş sırada yer alan sektörlerin sırasıyla; ana metal, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, tekstil ürünleri imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı ve gıda ürünleri ve içecek imalatı olduğu görülmüştür. İZKA Raporunda ise enerji kullanımına ilişkin yayımlanmış en güncel veri olan TÜİK İmalat Sanayi Enerji İstatistiklerinden (2005) faydalanılmıştır. Söz konusu çalışmada İzmir Bölgesinde enerji kullanımı bakımından ilk beş sırada yer alan imalat sanayi alt sektörlerinin sırasıyla şu şekilde olduğu görülmüştür: ana metal, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, ve gıda ürünleri ve içecek imalatı. Enerji kullanımının imalat sanayi alt sektörlerine göre dağılımında; gerek 2001 yılı verisi ile hesaplanan ulusal hesaplamalarda gerekse 2005 yılı verisi ile hesaplanan bölgesel hesaplamalarda ilk beş sırayı alan alt sektörlerin benzer olduğu, İzmir Bölgesi dağılımında, ulusal dağılımdan farklı olarak kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı sektörünün ilk beş sektör arasına girdiği görülmüştür. Deşarj Edilen Atık Su Miktarı TTGV Raporunda TÜİK İmalat Sanayi Çevre İstatistiklerinden (2004) faydalanılmış olup, imalat sanayi alt sektörlerinde deşarj edilen atık su miktarı bakımından ilk beş sırada yer alan 8

13 sektörlerin sırasıyla; ana metal, gıda ürünleri ve içecek imalatı, tekstil ürünleri imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı ve giyim eşyası ürünlerin olduğu görülmüştür. İZKA Raporunda ise deşarj edilen atık su miktarına ilişkin yayımlanmış en güncel veri olan TÜİK İmalat Sanayi Çevre İstatistiklerinden (2008) faydalanılmıştır. Söz konusu çalışmada İzmir Bölgesinde atık su deşarj miktarı bakımından ilk beş sırada yer alan imalat sanayi alt sektörlerinin sırasıyla şu şekilde olduğu görülmüştür: ana metal, gıda ürünleri ve içecek imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, tekstil ürünleri imalatı ve kağıt ve kağıt ürünleri imalatı. Deşarj edilen atık su miktarının imalat sanayi alt sektörlerine göre dağılımında; gerek 2004 yılı verisi ile hesaplanan ulusal hesaplamalarda gerekse 2008 yılı verisi ile hesaplanan bölgesel hesaplamalarda ilk beş sırayı alan alt sektörlerin benzer olduğu, farklı olarak ulusal dağılımda ilk beş sırada giyim eşyası ürünleri yer alırken İzmir Bölgesi dağılımında kağıt ve kağıt ürünleri imalatının ilk beş sıraya girdiği görülmüştür. Üretilen Katı Atık Miktarı TTGV Raporunda TÜİK İmalat Sanayi Atık İstatistiklerinden (2004) faydalanılmış olup, imalat sanayi alt sektörlerinde üretilen katı atık miktarı bakımından ilk beş sırada yer alan sektörlerin sırasıyla; ana metal, gıda ürünleri ve içecek imalatı, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı ve makine ve teçhizatı hariç metal eşya sanayi olduğu görülmüştür. İZKA Raporunda ise üretilen katı atık miktarına ilişkin yayımlanmış en güncel veri olan TÜİK İmalat Sanayi Atık İstatistiklerinden (2008) faydalanılmıştır. Söz konusu çalışmada İzmir Bölgesinde üretilen katı atık miktarı bakımından ilk beş sırada yer alan imalat sanayi alt sektörlerinin sırasıyla şu şekilde olduğu görülmüştür: ana metal, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, gıda ürünleri ve içecek imalatı, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı ve kağıt ve kağıt ürünleri imalatı. Üretilen katı atık miktarının imalat sanayi alt sektörlerine göre dağılımında; gerek 2004 yılı verisi ile hesaplanan ulusal hesaplamalarda gerekse 2008 yılı verisi ile hesaplanan bölgesel hesaplamalarda ilk beş sırayı alan alt sektörlerin benzer olduğu, farklı olarak ulusal dağılımda 9

14 ilk beş sırada makine ve teçhizatı hariç metal eşya sanayi yer alırken İzmir Bölgesi dağılımında kağıt ve kağıt ürünleri imalatının ilk beş sıraya girdiği görülmüştür. Üretilen Tehlikeli Atık Miktarı TTGV Raporunda TÜİK İmalat Sanayi Çevre İstatistiklerinden (2004) faydalanılmış olup, imalat sanayi alt sektörlerinde üretilen tehlikeli atık miktarı bakımından ilk beş sırada yer alan sektörlerin sırasıyla; ana metal, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, gıda ürünleri ve içecek imalatı, kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı, ve motorlu kara taşıtı römork ve yarı-römork imalatı olduğu görülmüştür. İZKA Raporunda ise üretilen tehlikeli atık miktarına ilişkin yayımlanmış en güncel veri olan TÜİK İmalat Sanayi Çevre İstatistiklerinden (2008) faydalanılmıştır. Söz konusu çalışmada İzmir Bölgesinde üretilen tehlikeli atık miktarı bakımından ilk beş sırada yer alan imalat sanayi alt sektörlerinin sırasıyla şu şekilde olduğu görülmüştür: kimyasal madde ve ürünleri imalatı, ana metal, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazların imalatı, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı ve kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı. Üretilen tehlikeli atık miktarının imalat sanayi alt sektörlerine göre dağılımında; gerek 2004 yılı verisi ile hesaplanan ulusal hesaplamalarda gerekse 2008 yılı verisi ile hesaplanan bölgesel hesaplamalarda ilk iki sırayı alan alt sektörün aynı olduğu görülmüştür. Hava Emisyonları (Sera Gazı Emisyonları) TTGV Raporunda TÜİK İmalat Sanayi Enerji İstatistiklerinden (2001) ve Türkiye Ulusal Sera Gazı Emisyonları Envanter Raporundan (2008) faydalanılmış olup, imalat sanayi alt sektörlerinde hem enerji kullanımından hem de endüstriyel proseslerden kaynaklanan sera gazları (CO 2, CH 4, N 2 O) toplam CO 2 /yıl cinsinden hesaplanmıştır. Bu hesaplamalara göre ilk beş sırada yer alan sektörlerin sırasıyla; ana metal, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı, ve gıda ürünleri ve içecek imalatı olduğu görülmüştür. 10

15 İZKA Raporunda ise yayımlanmış en güncel veri kaynağı olarak TÜİK İmalat Sanayi Enerji İstatistiklerinden (2005) ve Türkiye Ulusal Sera Gazı Emisyonları Envanter Raporundan (2011) faydalanılmış olup toplam sera gazı miktarı aynı yöntemle hesaplanmıştır. Söz konusu çalışmada İzmir Bölgesi özelinde sera gazları bakımından ilk beş sırada yer alan imalat sanayi alt sektörlerinin sırasıyla şu şekilde olduğu görülmüştür: ana metal, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı, ve gıda ürünleri ve içecek imalatı. Sera gazı emisyonlarının imalat sanayi alt sektörlerine göre dağılımında; gerek 2001 ve 2008 yılları verisi ile hesaplanan ulusal hesaplamalarda gerekse 2005 ve 2011 yılları verisi ile hesaplanan bölgesel hesaplamalarda ilk beş sırada yer alan sektörlerin ve bu sektörlerin kendi arasındaki sıralamasının tamamen aynı olduğu görülmüştür Ekonomik Kriterler Ekonomik kriterler kapsamında; TTGV Raporunda sektörel istihdam ve sektörün ihracattaki payı ekonomik kriterler olarak belirlenmiş iken, İZKA Raporunda ise sektörel istihdam, sektördeki firma sayısı, sektörün ihracattaki payı, yaratılan katma değer ve bölgedeki sektörlerin Türkiye içindeki payı kriterleri esas alınmıştır. Her iki çalışmada da öncelikle TÜİK verileri kullanılmış olup, ancak TÜİK verilerinin yetersiz kaldığı durumlarda diğer kaynaklardan sağlanan bilgiler kullanılmıştır. Ayrıca, öncelik analizinde kullanılabilecek başka kriterler olmasına rağmen ilgili kriterlerdeki veri eksikliği ve kriterlerin kullanılan metot ile ilişkisinin sağlanamamasından dolayı bu kriterlerin analizin dışında bırakıldığı belirtilmiştir. TTGV Raporunda 2001 yılına ait TÜİK Yıllık İmalat Sanayi İstatistikleri kullanılmış olup, bu istatistiklere göre imalat sanayi alt sektörlerinden en çok istihdam sağlayan ilk 5 sektör şu şekilde sıralanmıştır; tekstil ürünleri imalatı, giyim eşyası imalatı, gıda ürünleri ve içecek imalatı, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı ve başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizatların imalatı. İZKA Raporunda ise SGK nın 2008 yılına ait İzmir Sanayi Sektörleri İstihdam Verileri kullanılmış olup, bu verilere göre İzmir imalat sanayi sektörlerindeki istihdamın dağılımında ilk 5 sektör şu şekilde sıralanmaktadır; giyim eşyası imalatı, ana metal sanayi, gıda ürünleri ve 11

16 içecek imalatı, başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizatların imalatı ve motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı. Daha önce değinildiği gibi, İZKA Raporunda TTGV Raporunda yer almayan farklı ekonomik kriterlere de yer verilmiştir. Bu kriterler: sektördeki firma sayısı sektörde yaratılan katma değer bölgedeki sektörlerin Türkiye içindeki payıdır. Sektördeki Firma Sayısı Sektörde faaliyet gösteren firma sayısı o sektörün ulusal ve bölgesel ekonomiye katkısını, sektörün bölgedeki yaygınlığını ve dolayısıyla eko verimlilik alanında yapılacak pilot projelerin yaygınlaştırma potansiyelini gösterdiği için mevcut kriterlere eklenmiştir. Sektörde faaliyet gösteren firma sayısı istatistikleri Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi den derlenmiş olup bu verilere göre İzmir imalat sanayi firmalarının sektörel dağılımında makine ve teçhizat imalatı %18 lik payla ilk sırada, gıda ürünleri ve içecek imalatı %17, giyim eşyası ve tekstil ürünleri imalatı toplamda %14 lük paylar ile ikinci ve üçüncü sırada yer almışlardır. Sektörlerin İhracat Değerleri Temiz üretim yaklaşımı için bir önceliklendirme yapılması gerektiğinde sektörlerin ekonomik değerlendirmedeki yerleri de önemli olduğundan her iki çalışmada da kriterler arasında sektörlerin ihracat değerlerine yer verilmiştir. TTGV Raporunda 2008 yılına ait imalat sanayi ihracat istatistikleri kullanılmış olup, bu verilere göre ihracat değeri yüksek sektörler şu şekilde sıralanmıştır; ana metal sanayi, motorlu kara taşıtı, römork ve yarı römork imalatı, giyim eşyası imalatı, tekstil ürünleri imalatı ve başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı yılında yayımlanan İZKA Raporu nda daha güncel veri olan TÜİK in 2011 yılına ait imalat sanayi ihracat istatistikleri kullanılmıştır. İZKA Raporuna göre İzmir de faaliyet gösteren imalat sanayi sektörlerinin ihracat paylarındaki dağılım incelendiğinde giyim eşyası ve tekstil ürünleri imalatının ilk sırada, kimyasal madde ve ürünleri imalatı ile ana metal sanayinin ikinci ve üçüncü sırada yer aldıkları görülmektedir. 12

17 Sektörde Yaratılan Katma Değer Sektörlerin yarattığı katma değer o sektörün ülke ekonomisine katkısının bir göstergesi olduğundan İZKA Raporunda önceliklendirme kriterlerinden biri olarak yerini almıştır. İzmir de faaliyet gösteren sektörlerin yaratılan katma değer açısından dağılımına bakıldığında sıralamanın şu şekilde olduğu görülmektedir; kok kömürü, rafine edilmiş petrol imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, tütün ürünleri imalatı. Her iki çalışmada da Çok Ölçütlü Karar Verme metodu kullanılmış olup, kullanılan kriterler Entropi ve Basit Sıralama Metodu ile ağırlıklandırılmıştır. TTGV Raporunda, Entropi metodu ile yapılan analiz sonucunda istihdam ve ihracat kriterleri 9 kriter arasında 7. ve 8. sırada yer almıştır. Aynı çalışmada yer verilen basit sıralama metodu analizi sonuçlarına göre ise istihdam ve ihracatın ağırlıkları son iki sırada yer almıştır. Özdeğer metodu ile yapılan analiz sonucunda da yine istihdam ve ihracat kriterleri son sıralarda yer almıştır. İZKA Raporunda da Entropi ve Basit Sıralama metotları kullanılmış olup sektörel istihdam, sektördeki firma sayısı, sektörün ihracattaki payı ve yaratılan katma değer kriterleri seçilen 12 kriter arasında son sıralarda yer almışlardır. Bu noktadan hareketle ilgili çalışmalarda öncelikli sektörlerin belirlenmesinde ekonomik kriterlerin asgari düzeyde etkili olduğu sonucuna varılabilir. Ancak her iki çalışmanın da sonucunda belirlenen ilk beş sektör içerisinde yer alan ana metal sanayi, gıda ve içecek sektörü ve tekstil sektörü aynı zamanda ihracat potansiyeli yüksek sektörlerdir. Ayrıca, gıda ve içecek sektörü, tekstil sektörü ve metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı başlığı altında yer alan cam sanayi de istihdam sağlayan ve iş yaratma kapasitesi yüksek sektörlerdir. Yine cam sanayi işçi başına düşen katma değerin yüksekliği ile öne çıkmaktadır. Bunun yanı sıra ihracat ve istihdam ölçütlerinin daha fazla ağırlığa sahip olması durumunda öncelikli sektörler arasında yer alması beklenen deri sanayi bu kriterlerin düşük ağırlıklı olması sebebiyle öncelikli sektörler arasında yer almamıştır. İlgili çalışmalarda kullanılan kriterlerin uygunluğu göz önünde bulundurularak bir değerlendirme yapıldığında, her iki çalışmada da ekonomiklik açısından benzer kriterler kullanıldığı görülmektedir. İZKA tarafından yapılan önceliklendirme İzmir bölgesi özelinde olduğu için bölgedeki sektörlerin Türkiye içindeki payı da incelemeye dahil edilmiştir. Nitekim, iki çalışma arasındaki temel farklılık da buradan kaynaklanmaktadır. İki çalışmada da yer verilen önceliklendirme kriterleri sektörlerin ekonomik değerlendirmesi açısından yeterlidir. 13

18 Bu çalışmaları verilerin güncelliği açısından değerlendirmek gerekirse, TTGV Raporunda 2001 ve 2008 yılına ait TÜİK verilerinin, İZKA Raporunda ise SGK nın 2008 yılı ve TÜİK in 2011 yılına ait verilerinin kullanıldığı görülmektedir. İZKA çalışmasının güncel veriler ile gerçekleştirildiği görülmüş olup sektörel önceliklendirme çalışmasının yeniden yapılması durumunda kullanılabilecek yayımlanmış en güncel verilere zaten İZKA tarafından yer verildiği saptanmıştır. Ayrıca, TÜİK ten henüz yayımlanmamış daha güncel veri istenerek sektörel önceliklendirme çalışmasının tekrarlanması durumunda güncel verilerin bahsi geçen çalışmalarda kullanılan verilerden önemli ölçüde farklılaşmış olması durumunda dahi bahsedilen kriterlerin ağırlığı düşük olduğundan, öncelikli sektörlerin belirlenmesi ve sıralamasında ciddi bir değişikliğe yol açmayacağı düşünülmektedir Teknik Kriterler TTGV Raporunda yapılan sektörel analizde teknik kriterler olarak temiz üretime uygunluk, İZKA Raporunda ise temiz üretim (eko-verimlilik) potansiyeli yer almaktadır. Farklı adlandırılmalarına rağmen her iki çalışmada da bahsi geçen kriterler için Regional Activity Center for Cleaner Production (CP/RAC) ve GRECO tarafından hazırlanan Green Competitiveness in the Mediterranean: Finding Business Opportunities Through Cleaner Production adlı rapordan faydalanılmıştır. Akdeniz Eylem Planı nda yer alan altı bölgesel faaliyet merkezinden birisi olan CP/RAC tarafından hazırlanan bu raporda, Akdeniz ülkelerinde faaliyet gösteren 100 firmada gerçekleştirilen 176 temiz üretim uygulamasının analiz edilmesi amaçlanmıştır. Bu çerçevede farklı temiz üretim uygulamalarının çevresel ve finansal etkileri değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda raporda, temiz üretim uygulamalarında kullanılan teknikler, yatırım tutarları, geri ödeme süreleri, yıllık kazançlar ve çevresel etkilere değinilmektedir. Ancak yukarıda bahsi geçen sektörel analizlerde, bu rapordaki verilerin nasıl kullanıldığı yeterince açık değildir. 14

19 3. İLGİLİ ÇALIŞMALARDA KULLANILAN YÖNTEMİN DEĞERLENDİRİLMESİ 3.1. Çok Ölçütlü Karar Verme Teknikleri Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV) karar bilimlerinin en çok bilinen metotlarından biridir. Bu karar metodu birden çok etkenin bulunduğu karar verme süreçlerini ele alır. ÇÖKV metotları, ölçülebilen ve ölçülemeyen, aynı birimle ifade edilemeyen veya birbiri ile çelişen birçok ölçütü aynı anda değerlendirme olanağı sağlayan ve aynı zamanda karar verme sürecine pek çok uzman ve paydaş görüşünü dâhil edebilen analitik metotlardır. TTGV Raporunda değer-fayda temelli yöntemlerden Ağırlıklandırılmış Toplama Metodu (ATM) ile Analitik Hiyerarşi Metodu (AHP) ndan faydalanılmıştır. a) Analitik Hiyerarşi Prosesi 1977 yılında Thomas L. Saaty tarafından geliştirilen ve literatüre kazandırılan Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) yöntemi, karar seçeneklerini derecelendiren ve karar vericinin birden fazla hedefi ya da kriteri olduğunda, en iyi olanı seçmesini sağlayan bir metottur (Taylor, 2002) 1. Nicel ve nitel bilginin birlikte değerlendirilebilmesini sağlayan AHP, karar vericilerin kişisel bilgi, düşünce ve tecrübelerini de karar verme sürecine dâhil edebildiği bir yöntem olması nedeniyle oldukça yaygın olarak kullanılmaktadır. AHP nin diğer karar verme tekniklerinden farkı, karmaşık, çok kriterin olduğu bireysel veya grup olarak karar verme durumlarında, hiyerarşik bir yapı içerisinde hem nitel hem de nicel kriterlerin değerlendirilerek problemlerin çözümünü sağlamasıdır. AHP çok sayıda alternatifi pek çok kriter açısından bir arada değerlendirerek en iyi alternatifin belirlemesine yardımcı olmaktadır. Çok kriterli karar verme süreçlerinde temel sorunlarından biri, değerlendirilen seçenekler için çok sayıda kriterin göz önünde bulundurularak farklı tercih puanları, önem sıralamaları ve ağırlıkların doğru biçimde saptanmasıdır. AHP, hiyerarşik yapısına dayanarak, farklı katmanlar için kriterlerin kendi aralarında göreli üstünlüklerini belirleyerek, çok kriterli karar verme süreçleri için geçerli bu temel soruna oldukça etkin bir çözüm getirmiştir 2. 1 TAYLOR, Bernard W.; Introduction to Management Science 7th Edt., Prentice Hall, ŞAHİN, Alper; Çok Kriterli Karar Verme Teknikleri ve Seçilmiş Bir İşletmede AHP Tekniğinin Uygulanması, Uzmanlık tezi,

20 b) AHP ile Karar Verme Süreci AHP ile karar verme süreci aşağıdaki aşamalardan oluşur (Saaty,1989): 3 Amacın belirlenmesi Kriterlerin tanımlanması Alternatiflerin belirlenmesi Hiyerarşik yapının oluşturulması Kriterler arasındaki göreli önem derecelerinin belirlenmesi Kriterlerin ikili karşılaştırma matrislerinin (karar matrisi) oluşturulması Tutarlılık analizinin yapılması Kriter ve problemin tümü için toplam önceliklerin hesaplanması En yüksek önceliğe sahip alternatiflerin seçilmesi AHP modellerinin hiyerarşik yapısı aşağıdaki şekilde oluşturulabilir (Şahin, 2008): AMAÇ Kriter 1 Kriter 2 Kriter m Alternatif 1 Alternatif 2 Alternatif n Şekil 1. AHP nin hiyerarşik yapısı ÇÖKV metotlarının temelinde farklı kriterlere göre seçenekleri değerlendirme amacı olduğundan dolayı, kriter ağırlıklarının hesaplanması oldukça önemlidir. TTGV ve İZKA Raporlarında Ağırlıklandırılmış Toplama Metodu kullanılarak yapılan hesaplamalarda entropi ve basit sıralama metodu olmak üzere iki farklı kriter ağırlıkları hesaplama yöntemi kullanılmıştır. AHP ile yapılan hesaplamalarda ise AHP ye özgü özdeğer metodu kullanılarak 3 SAATY, Thomas L.; Multicriteria Decision Making: The Analytic Hierarchy Process, RWS Publication, Pittsburg,

21 kriter ağırlıkları hesaplanmıştır. Böylece üç farklı kriter ağırlıklarını kullanan iki yöntem ile üç farklı sektör önceliklendirme sonucu ortaya çıkmıştır. AHP yönteminde tutarsızlık oranı önemli bir kriterdir. Tutarsızlık oranının 0,1 den küçük olduğu durumlar güvenilir sonuçlar ortaya koymak açısından önem arz etmektedir. Raporun AHP ile ilgili hesaplamalarında tutarsızlık oranı 0,1 den küçük olanların dikkate alındığı 14 adet katılımcının dahil olduğu sonuçlar ile tutarsızlık oranının dikkate alınmayıp tüm katılımcıların (22 adet katılımcı) dahil edildiği sonuçlar birlikte verilmiştir. Bu noktada tutarsızlık oranının dikkate alındığı sonuçlar daha güvenilir bulunmuş ve sıralamalar da bu sonuçlara göre yapılmıştır. TTGV ve İZKA Raporlarında katılımcılardan alınan bildirimlerle hesaplanarak ortaya konulan kriter ağırlıkları aşağıda yer almaktadır. Bu tabloda yüzde değerlerde tutarlılık olması açısından özdeğer metodu ile hesaplanan kriter ağırlıkları, karşılaştırmada kolaylık olması amaçlanarak toplamları 1 olacak şekilde normalize edilmiştir. Tablo 2. Farklı yöntemler için kriter ağırlıkları AHP ATM Kriter Özdeğer Metodu Basit Sıralama Metodu Entropi İstihdam %4 %5 %6 İhracat %5 %6 %6 Su Kullanımı %14 %13 %18 Enerji Kullanımı %16 %14 %11 Atık Su %9 %12 %15 Katı Atık %9 %11 %14 Tehlikeli Atık %15 %16 %14 Hava Emisyonları %14 %12 %14 Temiz Üretime Uygunluk %13 %11 % Önceliklendirme Sonuçları Hem ATM hem de AHP metodu kullanılarak öncelikli sektörler belirlenirken TTGV Raporunda yer alan Ek 5 Tablo 11 de listelenen normalize edilmiş veriler kullanılmıştır. 17

22 Bu sonuçlara bakıldığında önceliklendirilmiş ilk beş sektörün 3 farklı kriter ağırlıkları için aynı sonuçları verdiği görülmüştür. Öncelikli sektörler: Ana metal sanayi Gıda ürünleri ve içecek imalatı Kimyasal madde ve ürünleri imalatı Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı Tekstil ürünleri imalatı olarak ortaya çıkmıştır. Önceliklendirme sonucunda farklı yöntemlerle belirlenen ilk beş sektörün aynı çıkmasının temel nedeni, kullanılan yaklaşımların benzer olması ve gerek uzman görüşü ile belirlenen gerekse analitik olarak hesaplanan kriter ağırlıklarının birbirine oldukça yakın olmasıdır. 18

23 4. TEMİZ ÜRETİM PAYDAŞ ANKETİ SEKTÖREL ÖNCELİKLENDİRME SONUÇLARI Verimlilik Genel Müdürlüğünce yürütülen temiz üretim çalışmaları kapsamında uygulanan anket çalışması ile temiz üretim (eko-verimlilik) alanında Türkiye deki mevcut duruma ve ülkemizin bu alandaki önceliklerine ilişkin olarak ilgili bütün tarafların katılım ve katkılarının alınması amaçlanmıştır. Anket uygulaması üniversite öğretim üyeleri, sanayiciler, Bakanlıkların ilgili birimleri, bütün kalkınma ajansları ve ilgili sivil toplum kuruluşlarını kapsayacak şekilde gerçekleştirilmiştir. Elektronik posta aracılığıyla yürütülen çalışmada, TOBB sektör meclisleri kapsamında yapılan uygulamaya TOBB Genel Sekreterliği aracılık etmiştir. Tablo 3. Gönderilen ve geri dönüş alınan anket sayıları Anketlerin gönderilme şekli Gönderilen anket sayısı Gelen anket sayısı Bireysel gönderilen 131 TOBB Genel Sekreterliği aracılığı ile gönderilen (sektör meclisleri) VGM TÜ Grup içi uygulama 21 İSO aracılığı ile uygulama 90 TOPLAM 163 Önümüzdeki dönemde temiz üretim (eko-verimlilik) alanında yürütülecek sektörel bazlı çalışmalara katkı sağlaması beklenen anket çalışmasında, Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesinde yer alan öncelikli sektörleri içermesi ve kolay anlaşılabilmesi açısından sektörel isimlendirmede T.C. Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü bünyesinde yer alan sektör şubelerinin adları kullanılmıştır. Anket kapsamında yer alan sektörel önceliklendirme kısmında katılımcılardan, çevresel etki, ekonomiklik ve teknik uygulanabilirlik kriterleri açısından temiz üretim (eko-verimlilik) uygulamalarının yaygınlaştırılmasına yönelik olarak, her bir kriter açısından öncelikli gördükleri üç sektörü seçmeleri istenmiştir. Bu soruya verilmiş olan yanıtlara ilişkin grafikler aşağıda yer almaktadır (Bkz. Şekil 2-4). 19

24 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% Şekil 2. Çevresel etki açısından değerlendirme sonuçları 18,00% 16,00% 14,00% 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% Şekil 3. Ekonomiklik açısından değerlendirme sonuçları 20,00% 18,00% 16,00% 14,00% 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% Şekil 4. Teknik uygulanabilirlik açısından değerlendirme sonuçları 20

25 Anket sonuçlarına göre, çevresel etki, ekonomiklik ve teknik uygulanabilirlik açısından elde edilen sektörel önceliklendirmeler şu şekilde yorumlanabilir; İlk yedide yer alan sektörlerden beşinin, farklı sıralamalarda olsa da üç kriter açısından öncelikli bulunduğu görülmektedir. Bu sektörler kimya, metal, tekstil ürünleri-hazır giyim, otomotiv ve gıda sanayileridir. Çevresel etki açısından 2. sırada yer alan deri ile 5. sırada yer alan ilaç sanayinin ekonomiklik ve teknik uygulanabilirlik açılarından daha geride kaldıkları izlenmektedir. Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi nde öncelikli olan otomotiv, makine, elektronik, tekstil ve gıda sektörlerinin tamamı anket kapsamındaki ekonomiklik ve teknik uygulanabilirlik açılarından ilk yedi içinde iken, çevresel etki açısından bakıldığında makine ve elektronik sektörlerinin temiz üretim uygulamalarının yaygınlaştırılabileceği sektörler olarak biraz daha gerilediği görülmektedir. Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı nın Türkiye de Temiz Üretim Uygulamalarının Yaygınlaştırılması İçin Çerçeve Koşulların ve Ar-Ge İhtiyacının Belirlenmesi Projesi kapsamında belirlenen ana metal, gıda ürünleri ve içecek imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, tekstil ürünleri imalatı öncelikli sektörleri ile anket uygulaması sonucu elde edilen sektör önceliklerinin uyumlu olduğunu ifade etmek mümkündür. 21

26 5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Bu çalışmada TTGV Raporu, İZKA Raporu ve ilgili diğer raporlar sektörel önceliklendirmeye ilişkin belirlenen kriterler ve kullanılan yöntemler açısından incelenmiş ve aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: TTGV ve İZKA Raporlarının her ikisinde de aynı çevresel kriterler (su kullanımı, enerji kullanımı, deşarj edilen atık su miktarı, üretilen katı atık miktarı, üretilen tehlikeli atık miktarı ve sera gazı emisyonları) kullanılmıştır. Kriterlerin seçimi imalat sanayinin çevresel etkisini yansıtmak bakımından doğru ve yeterli olup, bu çalışmalarda (çalışmaların tamamlanma tarihi itibariyle) yayımlanmış en güncel veriler kullanılmıştır yılında yayımlanan TTGV Raporunda 2001, 2004 ve 2008 yıllarına ait veriler, 2012 yılında yayımlanan İZKA Raporunda ise 2005, 2008 ve 2011 yıllarına ait veriler kullanılmıştır. Çevresel etkinin imalat sanayi alt sektörlerine dağılımında aradan geçen zamanda büyük bir değişiklik olmadığı gözlemlenmiştir. Ayrıca TTGV Raporu, ulusal ölçekte bir sektörel dağılıma işaret ederken, İZKA Raporu sadece İzmir Bölgesine özgü bir sektörel dağılımı ele almaktadır. Ancak bu durum çevresel kriterlerin çoğu için ilk sırada yer alan sektörleri değiştirmemektedir. Çevresel kriterlerin çoğu için öne çıkan sektörler; ana metal, gıda ve içecek imalatı, metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı, kimyasal madde ve ürünleri imalatı ve tekstil ürünleri imalatı olup bu sektörlerin kendi içlerinde sıralaması değişiklik göstermiştir. İzmir Bölgesine özgü sektörel dağılımda ise bu sektörlere ek olarak kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatının öne çıktığı görülmektedir. Ekonomik kriterler çerçevesinde İZKA çalışmasının güncel veriler ile gerçekleştirildiği görülmüş olup, sektörel önceliklendirme çalışmasının yeniden yapılmak istenmesi durumunda kullanılabilecek TÜİK ve SGK tarafından yayımlanmış daha güncel veri bulunmamaktadır. Ekonomik kriterlerin bütün kriterler içindeki payı düşük olduğundan, henüz yayımlanmamış 22

27 daha güncel verilerin TÜİK ten temin edilerek çalışmanın tekrarlanması durumunda öncelikli sektörlerin sıralamasında önemli bir değişiklik olmayacağı düşünülmektedir. ÇÖKV yöntemlerinden Analitik Hiyerarşi Prosesi ile Ağırlıklandırılmış Toplama Metodu nun kullanıldığı TTGV ve İZKA Raporlarında birbirine benzer yöntemlerin, birbirinden çok farklı olmayan kriter ağırlıkları ile değerlendirilmesi sonucu aynı sektör öncelikleri hesaplanmıştır. Bu yöntemler, analitik hesaplamaların yanında uzman görüşü de içermektedir. Bu nedenle her zaman küçük de olsa subjektif bir bakış içermektedirler. Ancak her iki çalışmaya da özgü olmak üzere incelenen konunun uzmanları tarafından ifade edilen görüşler dikkate alınarak, güvenilir ve tutarlı kriter ağırlıklarının belirlenmesi, kriterler temelinde alternatiflerin değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Bu sebeple farklı uzman görüşleri, farklı kriter ağırlıklarının belirlenmesine neden olacak, bu durum da öncelikleri değiştirebilecektir. Gerek üç farklı yöntemi içermesi, gerekse geniş bir katılım ile ağırlıkların belirlenmiş olmasından ötürü TTGV Raporunun güvenilir sonuçlar sunduğu düşünülmektedir. Sonuç olarak, yukarıda sıralanan nedenler ile sektörel önceliklendirmeye yönelik daha güncel veriler kullanılarak yeni bir çalışma yapılması durumunda sonuçlarda önemli bir değişiklik olması beklenmemektedir. 23