SİSMİK İZOLASYONLU VE TERS T BAŞLIK KİRİŞLİ STANDART KARAYOLU KÖPRÜLERİNİN DEPREM DAVRANIŞININ BELİRLENMESİ

SİSMİK İZOLASYONLU VE TERS T BAŞLIK KİRİŞLİ STANDART KARAYOLU KÖPRÜLERİNİN DEPREM DAVRANIŞININ BELİRLENMESİ Cenan ÖZKAYA*, Alp CANER** * Yüksel Proje, Ankara **Orta Doğu Teknik Üniv., İnşaat Müh. Böl., Ankara ÖZET Bu çalışma kapsamında ülkemizde yaygın olarak kullanılan ters T başlık kirişli standart karayolu köprülerinin daha önce derinlemesine araştırılmamış olan deprem performansı incelenmiş ve bu tip köprülerin sismik izolasyona uygunluğu araştırılmıştır. Doğrusal dinamik analiz kolaylığı ve pratikliği nedeniyle tasarım mühendisleri tarafından köprülerin deprem tasarımında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu tip doğrusal analizlerin ters T başlık kirişli köprülerdeki çarpma etkilerini tam temsil edememesinden dolayı bazı durumlarda güvensiz neticelere ulaşılabildiği yapılan doğrusal olmayan tasarım deprem spektrum uyumlu zaman tanım alanı analizlerinde görülmüştür. Bu tarz köprülerde sismik izolasyon yönteminin ekonomik olarak kullanılabilmesi için çarpma nedeniyle altyapıya aktarılan tesirleri azaltacak veya ortadan kaldıracak uygulama detayları seçilmelidir. Anahtar Kelimeler: Köprü, Sismik İzolasyon, Çarpma ABSTRACT Seismic performance of typical Turkish bridges with inverted T cap beams and application of seismic isolation to these bridges, which were not studied in depth until now has been examined in this study. Practicing design engineers prefer to use elastic response spectrum analysis to design this kind of bridges even if the analysis may not account for seismic pounding properly. In this study, it has been demonstrated that elastic response spectrum analysis can sometimes significantly result in undermining the design forces when its results are compared to the results of non-linear time history analysis performed with response spectrum compatible earthquake records. In this type of bridges, the pounding effect should be mitigated by use of different design details in order to use seismic isolation method economically. Keywords: Bridge, Seismic Isolation, Pounding

1. GİRİŞ Deprem sonrası kurtarma operasyonlarının başarı ile sonuçlanabilmesi için karayollarının ve onların üzerindeki köprülerin açık ve kullanıma hazır durumda olması gerekmektedir. Yabancı ülkelerde günümüz deprem şartnamelerine göre tasarımı yapılmamış önemli eski köprülerin yıkılıp yeniden yapılması yerine ekonomik metotlar ve sismik izolasyon kullanarak onarımı mümkün olmuştur. Türkiye deki karayolları köprü tasarımları Amerika Birleşik Devletleri Köprü şartnamelerini temel alarak yapılmasına rağmen tasarım detayları açısından büyük farklılıklar gözetmektedir. Bu güne kadar ters T başlık kirişlerinin köprünün deprem performansına etkisi çok fazla araştırılmış bir konu değildir. Bu çalışmanın amacı sismik izolasyonlu ve ters T başlık kirişli köprülerin deprem performansını etkileyen faktörleri incelemektir. Köprülerde yaygın olarak iki tip mesnet kullanılmaktadır. Bu iki tip performansları, kaymaya ve sürtünmeye bağlı olanlar ve kauçuk esaslı olanlar olarak sınıflandırılabilir. Birinci tipte kayıcı mesnet ve sürtünme sarkacı sayılabilirken ikinci tipte, yaygın olarak kullanılan düşük sönümlü kauçuk mesnetler, yüksek sönümlü kauçuk mesnetler ve kurşun çekirdekli kauçuk mesnetler sayılabilir. Kayıcı mesnetlerin geri getirici kuvveti olmaması, yüksek sönümlü kauçuk mesnetlerin ise modellenmesinin zor olması ve köprülerde yaygın olarak kullanılmaması nedeni ile bu çalışma kapsamına alınmamasına karar verilmiştir. Çalışma için tipik bir karayolu köprüsü seçilirken, Türkiye de tasarımda yaygın olarak kullanılan detayların modelde yer almasına özellikle dikkat edilmiştir. Ülkemizde ters T başlık kirişleri, köprü kirişlerinin yerine yerleştirilmesinde kolaylık sağlamak ve komşu kirişlerin deprem esnasında birbirine çarpmasına engel olmak amacı ile seçilmektedir. Şekil 1. Standart Ters T Başlıklı Karayolu Köprüsü - Bursa Hesaplarda hem doğrusal dinamik, hem de zaman tanım alanında doğrusal olmayan analizler yapılarak iki tip analizden elde edilen sonuçlar karşılaştırılmıştır. Doğrusal dinamik analizin, doğrusal bir analiz olması dolayısı ile bir takım dezavantajları olduğu ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte, kolaylığı nedeni ile tasarımda sıkça kullanılmaktadır. Doğrusal olmayan zaman tanım alanı analizinde ise, histeretik veya viskoz enerji sönümleyen elemanlar tanımlanabildiğinden, çarpma etkileri ve deprem etkisi daha iyi temsil edilebildiğinden ötürü doğrusal dinamik analize göre daha gerçekçi sonuçlar elde edilebilmektedir. Analizler için Larsa 4D Structures programı kullanılmıştır.

2. KÖPRÜ TANITIMI, MODELLEMESİ VE ANALİZİ Köprü özellikleri Çizelge 1 de gösterilmiştir. Köprünün üst yapısı 9 adet öngermeli hazır I-kirişlerden oluşmaktadır. İncelenen köprüde 6 tane orta ayak ve 2 tane kenar ayak bulunmaktadır. Köprünün boyutları belirlenirken kenar ayak yüksekliği kalkan duvarı ile beraber 3,0 m olarak düşünülmüştür. Köprü üstyapısını deprem esnasında enine yönde tutmak ve aşağı düşmesini engellemek için deprem takozları yaygın olarak kullanılmıştır. Köprü zeminin sağlam olduğu kabul edilmiş ve zemin-yapı etkileşimi göz önüne alınmamıştır [1]. Şekil 2 de köprü modeli gösterilmiştir. Çizelge 1. Köprünün Özellikleri Tanım Özellik Orta ayak 2 Yükseklik 4 m Orta ayak 3 Yükseklik 6 m Orta ayak 4 Yükseklik 15 m Orta ayak 5 Yükseklik 15 m Orta ayak 6 Yükseklik 4 m Orta ayak Kolonları Dairesel Çap 2,5 m Tipik Açıklık Uzunluğu 30 m Köprü Kirişleri Öngermeli I140 (140 cm ara ile) Başlık Kirişi Ters T (Alanı 4.6m 2 ) Genleşme Derzi 4 aksında Açıklık Sayısı 6 Platform Genişliği 12 m Şekil 2. LARSA 4D Köprü Modeli Sürtünme sarkacı ve kurşun çekirdekli kauçuk mesnetler zaman tanım alanı analizinde Şekil 3 de gösterildiği gibi doğrusal olmayan biçimde tanımlanmıştır. Doğrusal dinamik analizde ise mesnetler efektif bir rijitlik ile tanımlanmış ve analiz sonucunda tanımlanan efektif rijitliğe yakın bir rijitlik bulunamamış ise eski analizin denge durumundan yeni bir rijitlik bulunup, analiz istikrarlı bir dengeye ulaşana kadar yeni efektif mesnet rijitlikleri ile tekrar edilmiştir. Çizelge 2 de, kullanılan

mesnet tiplerinin özellikleri özetlenmiştir. Bu üç duruma ek olarak orta ayaklarda kurşun çekirdekli kauçuk mesnet kenar ayaklarda ise düşük sönümlü kauçuk mesnet olduğu bir durum daha incelenmiş ve karma olarak adlandırılmıştır. Şekil 3. Sismik İzolatör Modellemesi Tanım Çizelge 2 Mesnet Özellikleri Kauçuk Mesnet Kurşun Çekirdekli Kauçuk Mesnet (LRB) Sürtünme Sarkacı (FPS) (ELAS) Boyutlar 400mmx400mmx125mm Φ350mm 107mm - Kauçuk Yüksekliği 96 mm 77 mm - Sertlik 60 - - Kayma Modülü 1.06 MPa 0.62 MPa - Sabit Düşey Yük 340 kn 340 kn 340 kn Hacim Modulu 2.000 MPa 1.500 MPa - Birinci Yatay Rijitlik 1.750 kn/m 7.350 kn/m 11.400 kn/m İkinci Yatay Rijitlik - 735 kn/m 670 kn/m Elastik Dayanım - 42,7 kn 27,2 kn Akma Dayanım - 47,5 kn 28,9 kn Düşey Rijitlik 550.000 kn/m 425,000 kn/m 3,865,000 kn/m Akma Ötelenmesi - 0.0065m 0.0025 Yırtılma Birim Def. 400% 500% - Kurşun Çekirdek Çap - 80mm - Yatay Kuvvet, d=20cm 350 kn 190 kn 161 kn Konkavlık Yarıçapı - - 50.8 mm Sürtünme Katsayısı - - 0.08 Orta Top Çap - - 100 mm Doğrusal olmayan zaman tanım alanı analizlerinde kirişlerin ters T başlık kirişine çarpması tanımlanmıştır. Aynı zamanda tabliyenin kenar ayaklara çarpması da analiz içine katılmıştır. Çarpma gerginlik almayan ve derz aralığı kadar bölgede basınca çalışmayan bir yay elemanı ile Şekil 4 de gösterildiği gibi tanımlanmıştır. Bu tür modellemenin detayları Sevgili nin [2] çalışmasında bulunabilir. Bu yay elemanlarının basınç dayanımının beton basınç dayanımının yaklaşık %45 i kadar olduğu kabul edilebilir. Çarpma anında beton paspayının kırılacağı düşünülmüş ve yay elemanın içinde bu şekilde tesir ettirilmiştir. Şekil 5 de çarpma elemanları modelde gösterilmiştir. Çarpma elemanları doğrusal dinamik analizde doğrusal olmayan davranışları sebebi ile kullanılamamıştır.

0-2000 Kuvvet (kn) -4000-6000 -8000-10000 -12000-0.30-0.20-0.10 0.00 0.10 0.20 0.30 Ötelenme (m) Şekil 4. Tipik Çarpma Elemanı Davranışı Şekil 5. Modelde Çarpma Elamanları Köprü modellemesinde deprem takozları da çarpma elemanlarına benzer bir şekilde tanımlanmıştır. Deprem takozunun taşıyabileceği en fazla yük AASHTO de [3] belirtilen takozun kesme kapasitesi ile sınırlandırılmıştır. Buna alternatif tanımlamalar Bozorgzadeh ün [4] çalışmalarında bulunabilir. Kirişler ile takoz arasındaki boşluk 10 cm olarak düşünülmüştür. Doğrusal analizlerde deprem takozu modellenmemiştir. Doğrusal dinamik analizde AASHTO de [5] belirtilen spektrum kullanılmıştır. Düşük sönümlü kauçuk mesnetler haricindeki mesnetler yatay yönlerde doğrusal olmayan davranış gösterdikleri için efektif rijitlikler kullanılarak hesap yapılmıştır. Literatürdeki formüller [5] kullanılarak bu mesnetlerin histeretik enerji sönümlemesi eşdeğer viskoz enerji sönümlemesine çevrilmiştir. AASHTO de [5] verilen formüller ve yöntem kullanılarak deprem spektrumunda, enerji sönümlenmesi oranında Şekil 6 da gösterildiği gibi hakim periyodun %80 ininden sonra bir azaltmaya gidilmiştir. Sismik izolatörlerin enerji sönümlemesinin ve yatay ötelenmelerinin periyoda, periyodun da bunların ikisine bağlı olduğu unutulmamalıdır. Bu nedenle enerji sönümleme kapasitesine sahip kurşun çekirdekli kauçuk mesnetlerde ve

sürtünme sarkacı mesnetlerinde, iteratif bir prosedür izlenmiştir. Modelde her mesnet tek tek tanımlandığından ötürü iki aşama arasında, bütün mesnetlerin efektif rijitliklerinin ortalaması arasındaki fark %10 dan az olana kadar analizler yeni veriler ile tekrar edilmiştir. 12 10 İVME (m/sn 2 ) 8 6 4 2 0 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 PERİYOD (Saniye) Şekil 6. Enerji Sönümlenmesi Neticesinde Azaltılmış Tasarım Spektrumu Zaman tanım alanında doğrusal olmayan analizin deprem analiz türleri içinde en doğru sonuçları verdiği bilinmektedir. Burada önemli olan sahada beklenen depremin karakteristik özelliklerinin doğru tahmin edilebilmesi ve analizlerde hesaba katılabilmesidir. AASHTO de [5] zaman tanım alanında analiz için üç deprem kaydı seçildiği durumda bunların sonuçlarından maksimum olanlarının hesaba katılması gerektiği belirtilmiştir. İlk aşamada, seçilen deprem kayıtlarının tasarım spektrumuna uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Bir deprem kaydının birbirine dik iki yatay yönündeki kayıtlarının deprem spektrumu değerlerinin karelerinin toplamının karekökünün alınması ilk aşamayı oluşturmaktadır. Daha sonra seçilen üç deprem kaydı için karelerin toplamının kareköküyle elde edilen değerlerin ortalamasının tasarım spektrumunun 1,3 katından az olmaması sağlanacak şekilde, zaman tanım alanında doğrusal olmayan analizlerde kullanılacak deprem kayıtlarına bir düzeltme katsayısı uygulanır. Bu çalışma kapsamındaki analizlerde 17 Ağustos ve 12 Kasım depremlerinde İzmit, Yarımca ve Gebze den elde edilen kayıtlar kullanılmıştır. Bu kayıtların özellikleri Çizelge 3 de gösterilmiştir. İVME (m/sn 2 ) 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 PERİYOD (Saniye) AASHTO Guide Specification for Seismic Isolation Tasarım Spektrumu,1.3 ile Büyütülmüş,A=0.4g,S=1.5 Seçilen Deprem Kayıtları İçin Ortalama Deprem Spektrumu Şekil 7. Deprem Spektrumu Uyumlu Deprem Kayıtları

Çizelge 3. Kullanılan Deprem Kayıtlarının Özellikleri Kayıt Saha Fay Hattına Uzaklık (km) Kuzey- Güney Kuvvetli Yer İvmesi (g) Doğu-Batı Düşey İzmit Kaya 4.26 0.167 0.227 0.149 Yarımca Kaya 3.28 0.322 0.230 0.291 Gebze Kaya 7.74 0.269 0.143 0.195 3. ANALİZLERİN DEĞERLENDİRMESİ Sismik izolatör kullanılan köprülerdeki tesirler ve üstyapı ötelenmeleri sadece kauçuk mesnetler (elastomer) kullanılan duruma oranla doğrusal dinamik analizlerde daha az olmaktadır. Fakat örneğin 1.0EQX+0.3EQY yük birleşiminde, sismik izolatör kullanıldığı durumlarda köprü enine yönündeki tesirlerin kauçuk mesnetli duruma nazaran daha yüksek olduğu durumlar gözlenmiştir. Burada EQX in köprü boyuna doğrultusundaki deprem analizi, EQY ın da köprü enine doğrultusundaki deprem analizi olduğunu unutmamak gerekmektedir. Bu durumun nedeni, 0,3 ile çarpılan yöndeki deprem kuvveti altında iki parçalı doğrusal yatay kuvvet ötelenme özelliğine sahip olan kurşun çekirdekli kauçuk ve sürtünme sarkacı mesnetlerinde akma kuvvetine ulaşılamamaktadır. Bu mesnetlerin birincil rijitlikleri ikincil rijitliklerine oranla çok daha fazla olduğu için de büyük tesirler ortaya çıkmaktadır. Yukarıdaki şekillerdeki sonuçlar değerlendirilirken bu sonuçların seçilen mesnet özelliklerine bağlı olduğu unutulmamalıdır. Örneğin, kurşun çekirdekli kauçuk mesnette tesirin veya ötelenmenin sürtünme sarkacına oranla belli bir durumda daha az çıkması kurşun çekirdekli kauçuk mesnetin bu köprüde sürtünme sarkacına nazaran daha uygun bir sismik izolatör olduğu anlamına gelmemektedir. Sismik izolatör kullanıldığı durumlarda tesirlerin ve ötelenmelerin kauçuk mesnetli duruma nazaran zaman zaman %50 den daha fazla azaldığı gözlenmiştir. Doğrusal dinamik analizlerden elde edilen, tasarım açısından önemli olan ve zaman tanım alanında doğrusal olmayan analiz sonuçlarıyla karşılaştırılacak olan tesirler çıktı fazlalığı dolayısı ile sadece bazı durumlar için Şekil 8 ve Şekil 9 da sunulmuştur. Kesme Kuvveti (kn) 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2 3 4 5 6 Aks No LRBX FPSX KARMAX ELASTOMERX Şekil 8. 1.0 EQX + 0.3EQY Kombinasyonunda Boyuna Kesme Kuvvetleri

Şekil 9. 0.3 EQX + 1.0 EQY Kombinasyonunda Enine Kesme Kuvvetleri Düşük sönümlü kauçuk (elastomer) mesnetli durumdaki tesirler diğer üç durumdaki (kurşun çekirdekli kauçuk, sürtünme sarkacı, karma) tesirlerden ciddi oranda fazladır. Diğer üç sistemin yaklaşık olarak aynı tesirleri verdiği gözden kaçmamalıdır. Ülkemizde ters T başlık kirişli köprülerin tasarımında, bazı tasarımcılar mesnetlerin boyuna yöndeki rijitliğinin çok üzerinde rijitlikler kullanarak ters T başlık kirişinin etkisini modellemektedirler. Aynı şekilde, deprem takozlarının etkisini modellemek için de mesnetlerin yatay yöndeki rijitlikleri arttırılmaktadır. Düşük sönümlü kauçuk mesnet kullanıldığı durum için bu modelleme metodu denenmiştir. Orta ayaklardaki mesnet rijitlikleri boyuna ve enine yönde, hesaplanan değerin yaklaşık 20 katı alınmıştır. Kenar ayaklarda ise boyuna yöndeki mesnet rijitliği değiştirilmemiş fakat enine yöndeki rijitlik gerçek rijitliğin 20 katı alınarak doğrusal dinamik analiz tekrarlanmıştır. Çizelge 4 de doğrusal dinamik analizler ile zaman tanım alanındaki analiz sonuçları sunulmuştur. Mesnet rijitliklerinin arttırıldığı durum ankast.dda olarak adlandırılmıştır. Çizelge 4 deki değerlerin karşılaştırılmasından da anlaşılacağı üzere bu yöntemle bazı ayaklardaki tesirler birkaç kat artarken bazı ayaklardaki tesirlerde ise azalma olmaktadır. Bu nedenle bu metodun geçerliliği sorgulanabilir. Zaman tanım alanında doğrusal olmayan analizin deprem etkisini en iyi temsil eden analiz olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte, bu analizin bilgisayarda gerçekleştirilme süresinin saatlerle ifade edilmesinden dolayı bu analiz pratikte çok yaygınlaşmamıştır. Larsa 4D programında analiz zamanı oldukça hızlandırılmıştır. Bu analizde önemli olan sahadaki zemin koşullarının etkisini, yapının faya olan uzaklığını, deprem kaynağının özelliklerini ve beklenen depremin şiddetini temsil eden uygun deprem kayıtlarını seçmektir. Aksi takdirde, bu analiz tipinin diğer analiz tiplerine göre olan avantajı kaybolmaktadır. Şartnamelerde, analizlerde üç deprem kaydı kullanıldığı zaman üç analizden elde edilen sonuçların maksimumunun, yedi deprem kaydının kullanıldığı durumda ise yedi analizden elde edilen sonuçların ortalamasının tasarımda kullanılması gerektiği belirtilmektedir. Aşağıdaki şekillerde zaman tanım alanında doğrusal olmayan analiz sonuçlarından bazıları sunulmuştur.

Çizelge 4. Mesnet Rijitliklerinin Arttırıldığı Doğrusal Dinamik Analiz İle Diğer Analiz Sonuçlarının Karşılaştırılması NORMAL DDA ANKAST. DDA YARIMCA İZMİT GEBZE AKS NO:2 Boyuna Moment 17443 kn.m 42624 kn.m 82301 kn.m 112942 kn.m 11370 kn.m Enine Moment 16021 kn.m 40072 kn.m 20213 kn.m 13537 kn.m 17856 kn.m Enine Kesme 2533 kn 6368 kn 3429 kn 2213 kn 2903 kn Boyuna Kesme 3539 kn 8462 kn 13565 kn 18979 kn 2210 kn AKS NO:3 Boyuna Moment 23754 kn.m 40775 kn.m 49679 kn.m 88015 kn.m 16281 kn.m Enine Moment 28848 kn.m 71757 kn.m 51143 kn.m 40759 kn.m 28373 kn.m Enine Kesme 3501 kn 8767 kn 6196 kn 4761 kn 3460kN Boyuna Kesme 3503 kn 5939 kn 6718 kn 11762 kn 2354 kn AKS NO:4 Boyuna Moment 38850 kn.m 21400 kn.m 45315 kn.m 51744 kn.m 19861 kn.m Enine Moment 71946 kn.m 79713 kn.m 119737kN.m 72973 kn.m 52550 kn.m Enine Kesme 4410 kn 5006 kn 7442 kn 4611 kn 3302kN Boyuna Kesme 2542 kn 1551 kn 3328 kn 3650 kn 1295 kn AKS NO:5 Boyuna Moment 44929 kn.m 29435 kn.m 41617 kn.m 36906 kn.m 20461 kn.m Enine Moment 59364 kn.m 50475 kn.m 72307 kn.m 51498 kn.m 32522 kn.m Enine Kesme 3628 kn 3140 kn 4656 kn 3351 kn 1971 kn Boyuna Kesme 3225 kn 2355 kn 3218 kn 2795 kn 1465 kn AKS NO:6 Boyuna Moment 22040 kn.m 74989 kn.m 127177 kn.m 94969 kn.m 35639 kn.m Enine Moment 22000 kn.m 47814 kn.m 53814 kn.m 20341 kn.m 13714 kn.m Enine Kesme 3425 kn 7682 kn 8387kN 3153 kn 2203kN Boyuna Kesme 4481 kn 14610 kn 20915 kn 15501 kn 6257 kn 20000 15000 Kesme Kuvveti (kn) 10000 5000 0-5000 -10000-15000 0 5 10 15 20 25 ZAMAN (Saniye) Şekil 10. FPS Yarımca Boyuna Kesme Kuvveti Ayak 5

1500 1000 Kesme Kuvveti (kn) 500 0-500 -1000-1500 0 5 10 15 20 25 ZAMAN (Saniye) Şekil 11. FPS Gebze Boyuna Kesme Kuvveti Ayak 5 Yukarıdaki Gebze ve Yarımca kayıtlarından elde edilen sonuçların birbirinden bu kadar farklı olmasının nedeni Yarımca depreminde üstyapının depremin belli anlarında başlık kirişlerine büyük bir hızla çarpmasıdır. Çarpma anındaki ivmenin yerçekimi ivmesinin birkaç katı olduğu göz önünde tutulmalıdır. Üstyapının başlık kirişlerine çarpmasının altyapıyı, bir başka deyişle kolonları, temeli ve varsa eğer kazıkları çok fazla zorladığı da açıkça görülmektedir. Çarpma esnasında kabuk ezilmesi ve benzeri hasarlarla belli miktarda enerji sönümlenmekle birlikte, analizlerden elde edilen sonuçları çok da fazla değiştireceği düşünülmemektedir. Türkiye de, genleşme derzi olmayan ayaklarda, yaygın olarak döşeme ile başlık kirişi arasına strafor veya takviyesiz elastomer konulmakta ve başlık kirişinden döşemeye donatı geçişi yapılmamaktadır. Dolayısıyla, yatay yükler altında döşemenin başlık kirişine göreceli olarak hareket etmesine müsaade edilmektedir. Böylece deprem esnasında üstyapının başlık kirişine çarpmasına göz yumulmaktadır. Çarpma kuvvetleri değerlendirilirken, bu kuvvetlerin altyapıya kesme kuvvetine ilave olarak moment koluyla çarpılmış haliyle eğilme momenti olarak da etkidiği unutulmamalıdır. Özellikle 5-6m den daha yüksek ayaklarda çarpma kuvvetlerinden kaynaklanan eğilme momentleri ciddi değerlere ulaşmaktadır. Mevcut köprüdeki kolon enkesitinin yönetmeliklerde izin verilen maksimum boyuna donatı yüzdesi olan %4 donatı kullanılıp, malzeme dayanımlarına da ülkemizde tasarımda yaygın olarak kullanılmayan dinamik büyütme katsayısı uygulandığı durumda bile eğilme momenti kapasitesi 100000kN.m dir. Dolayısıyla, deprem spektrumu analizinin tersine, zaman tanım alanı analizlerinde çarpma olduğu durumda sismik izolasyonun verimli olmayabileceği sonucu çıkmaktadır. Deprem esnasında üstyapının kalkan duvarına çarparak kalkan duvarını kırması ve böylece altyapıya aktarılan kuvvetlerin azaltılması arzu edilen bir durumdur. Şekil 12 de örnek bir durumda kalkan duvarındaki çarpma kuvvetlerinin zamana bağlı değişimi gözükmektedir.

Şekil 12. LRB İzmit Deprem Kayıdı Kalkan Duvarı Çarpma Kuvvetleri (Üç Yayda Yaklaşık Olarak Aynı Kuvvetler) Zaman tanım alanında doğrusal olmayan analizlerde İzmit kaydıyla Yarımca kaydı genellikle benzer sonuçlar verirken, Gebze kaydı daha küçük sonuçlar vermektedir. Üç deprem kaydı kullanıldığı için maksimum değerlerin dikkate alındığı daha önce belirtilmişti. Bu bağlamda, genellikle Yarımca ve İzmit kayıtları hakim çıkmaktadır. Daha önce de belirtildiği gibi, doğrusal olmayan analizde doğrusal olmayan özellikler tanımlanabilmektedir. Aşağıdaki şekilde, kurşun çekirdekli kauçuk bir mesnetin köprü enine doğrultusundaki kuvvet ötelenme grafiği örnek olması amacı ile konulmuştur. Şekil 13. LRB Yarımca Histeretik İzolatör Davranışı

4. SONUÇLAR Bu çalışma kapsamında ülkemizde yaygın olarak kullanılan ters T başlık kirişli ve basit mesnetli sistemin sismik izolasyona uygunluğu araştırılmıştır. Doğrusal dinamik analiz ile çarpma gibi doğrusal olmayan etkileri tam olarak modellemek ve incelemek mümkün olmayabilir. Üstyapının deprem takozlarına ve özellikle başlık kirişlerine çarpması bu köprünün deprem performansını etkileyen en önemli parametredir. Çarpma durumunda altyapıya büyük kuvvetler aktarılma ihtimali vardır. Çarpma olduğu durumda sismik izolatörler tam verimli olamayabilmektedir. Düşük sönümlü kauçuk mesnet kullanıldığı duruma göre tesirler azalmakla beraber sismik izolasyon ekonomik olmayabilir. Bu tip köprülerde sismik izolasyon yönteminin ekonomik olarak kullanılabilmesi için çarpma nedeniyle altyapıya aktarılan tesirleri azaltacak veya ortadan kaldıracak detaylar seçilmelidir. Örnek olarak kiriş aralığı açılabilir veya dikdörtgen başlık kirişleri kullanılabilir. Doğrusal dinamik analizlerde, düşük sönümlü kauçuk (elastomer) mesnetli durumdaki tesirler diğer üç durumdaki (kurşun çekirdekli kauçuk, sürtünme sarkacı, karma) tesirlerden ciddi oranda fazladır. Diğer üç sistemin yaklaşık olarak aynı tesirleri verdiği gözden kaçmamalıdır. Teşekkür: Bu çalışmayı maddi olarak 106M165 nolu proje ile destekleyen TÜBİTAK a teşekkür ederiz. Bu çalışmanın oluşumunda katkıları olan RUA Mühendislikten Barbaros Sarıca ya, Larsa USA den Ali Karakaplan a, ODTÜ den Doç. Dr. Uğurhan Akyüz e ve Karayolları Genel Müdürlüğünden Köprü Proje Grubu na desteklerinden dolayı ayrıca teşekkür ederiz. KAYNAKÇA [1] California Department of Transportation (CALTRANS), 2006, Seismic Design Criteria,Version 1.4, Chapter 7, California, ABD. [2] G. Sevgili, 2007, Bağlantı Döşemeleriyle Güçlendirilmiş Çok Açıklıklı Basit Mesnetli Köprülerin Deprem Performansı, (Yüksek Lisans Tezi), Orta Doğu Teknik Üniversitesi. [3] American Association of State Highway and Transportation Officials (AASHTO), 2002, Standard Specification for Highway Bridges, 17th Edition, ABD. [4] A. Bozorgzadeh, S. Megally, J.I. Restrepo, J.I., S.A., ASHFORD, 2005, Seismic Response and Capacity Evaluation of Sacrificial Exterior Shear Keys of Bridge Abutments, CALTRANS Bridge Research Conference Paper Number 08-502, ABD. [5] American Association of State Highway and Transportation Officials (AASHTO), 1991, Guide Specification for Seismic Isolation Design, ABD.